De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Marnix van St.-Aldegonde, Philips

Zuidnederlands prozaschrijver en staatsman (Brussel 1540-Leiden 15.12.1598). Stamde uit een adellijke familie uit Savoye. Studeerde te Leuven, Parijs, Dôle, Padua en Genève; eerst wsch. vnl. rechten, in Genève onder Calvijn en Beza theologie. Was vermoedelijk in 1561 in zijn land terug. Overtuigd calvinist. Hield zich vanaf 1565 bezig met de politiek (trad toe tot het Compromis der edelen). Twee jaar later vluchtte hij naar Duitsland, waar hij op de Lütetzburg bij Norden zijn Biëncorf schreef (voorrede januari 1569). Vanaf 1571 was hij in dienst van Willem van Oranje als diplomaat, propagandist en polemist. Werd in 1583 belast met de functie van buitenburgemeester van Antwerpen, in welke hoedanigheid hij twee jaar later de stad overgaf. Na vijf jaar teruggetrokken geleefd te hebben op zijn kasteel West-Souburg in Zeeland, werd hij in ere hersteld. In 1595 bevindt hij zich in Leiden met de opdracht een bijbelvertaling tot stand te brengen, waarvan hij slechts het eerste boek voltooit. Marnix' zinspreuk was: `Repos ailleurs'.

In 1567 verschijnt anoniem zijn Vraye narration et apologie des choses passées au Pays-Bas, touchant le fait de la religion. De voorafgaande Nederlandse versie van deze rechtvaardiging van de beeldenstorm, Van de beelden afgheworpen in de Nederlanden in Augusto 1566, werd pas in 1871 gedrukt. Zijn hoofdwerk, De biëncorf der h. roomsche kercke (z.j.), werd zgn. geschreven door Isaac Rabbotenu van Loven. Het is een sterk satirisch calvinistisch propagandageschrift in de vorm van een `aanvullende parodie' op het rooms-katholieke apologetische werkje van Gentian Hervet: Missyve oft seyndbrief aende verdoolde van den Christen gheloove (1566), vertaling van een oorspronkelijk in 1561 onder een andere titel verschenen Epistre aux desvoyes de la foy (1566). De Biëncorf werd enorm populair: tot 1761 telt men minstens 23 drukken; in het Duits zijn er vier versch. vertalingen van, evenals in het Engels. Marnix zelf maakte er een zeer uitgebreide Franse bewerking van: Tableau des differens de la religion (1599-1605).

Van zijn overige werken kan worden vermeld: Trouwe vermaninge aende christelicke gemeynten van Brabant, Vlanderen, Henegou ende andere omliggende landen (1589) en Ondersoeckinge en grondelijcke wederlegginge der geestdrijvische leere (1595). Als dichter is Marnix vooral bekend door zijn zeer nauwkeurige psalm- en bijbelvertalingen uit het Hebreeuws. In 1580 verschijnt Het boeck der psalmen Davids. Omdat de gereformeerde kerk de berijming van Datheen niet wenste te vervangen, blijft hij ze bewerken. De tweede uitgave verschijnt in 1591, samen met Het boeck der heylige schriftuerlijcke lofsangen. In 1617 verschijnt opnieuw een omgewerkte uitgave, De CL Psalmen Davids (1967²). Slechts een viertal `vrije' verzen zijn van hem bekend. Het auteurschap van het Wilhelmus staat geenszins vast. In het Latijn ten slotte schreef Marnix zijn Ratio instituendae iuventutis (1583), een opvoedkundig traktaat.

De betekenis van Marnix is groot geweest op allerlei terreinen. Hij was vooral `de penvoerder van de Opstand' (Romein), de geestelijke vader en de propagandist van de Nederlandse calvinisten. Zijn dichterschap is niet zijn sterkste zijde: krachtens zijn beginsel vermijdt hij het al te persoonlijke en het imaginatieve. Veel sterker is hij als hartstochtelijk polemist en gloedvol satiricus. Niet door de negatieve, maar door de vele opbouwende elementen in zijn werk is Marnix geworden tot een `erflater van onze beschaving' (Romein). Ook als Frans schrijver, als zelfstandig navolger van Rabelais (in zijn Tableau) is hij zeer geprezen, o.a. door E. Quinet en H. Pirenne.

Uitgaven:

E. Quinet e.a. (ed.), Oeuvres, 6 dln. (1857-1860), 3 dln. (1971²); J.J. van Toorenenbergen (ed.), Godsdienstige en kerkelijke geschriften, 3 dln. (1871-1891); Idem, Verscheidenheden uit- en over de nalatenschap (1878); Idem, Marnixiana anonyma (1903); J. Wille (ed.), M.' Bijencorf (1919); J.F. van Haselen (ed.), Bloemlezing uit zijn werken (1939); Ch. Stapelkamp

[p. 374]

(ed.), Bloemlezing uit zijn psalmen en lofsangen (1948); W.A. Ornée en L. Strengholt (ed.), Den Byencorf der h. roomsche kercke (1974), bloeml.; A. Gerlo (ed.), De onuitgegeven briefwisseling van M.v.St.A. (1985).

Literatuur:

M.v.St.A. Officieel gedenkboek (1939); A.A. van Schelven, M.v.St.A. (1939); W.A. Nolet, M. als theoloog (1948); P. Arents, Bijdrage tot de M.-bibliografie. Het Boeck der Psalmen Davids in Miscellania Gersler (1948); G.J. Sterck, Bronnen en samenstelling van M.s Biëncorf der H.R.K. (1952); W.A. Ornée, De zin in het Nederl. proza en de poëzie van Ph.M. Een syntactisch-stilistische studie (1955); A. Gerlo, M.v.St.A., met een bloemlezing uit zijn Nederl. geschriften (1960); Catalogue of the Library of Ph.M.v.S.-A. Sold by auction (july 6th) (herdr. 1964); W.A. Ornée, Calvinisme en humanisme bij Ph.M., heer v.St.A. (1966); B.J.W. de Graaff, Dichter-soldaat. Uit het leven van F.M., heer v.St.A., 2 dln. (1970); G. Oosterhof, La vie littéraire de M.d.S.A. et son `Tableau des differens de la religion' (1971); R. van Roosbroeck, M.v.St.A. (1973); C. Rooker, `M., de Dordtse rede en het Wilhelmus', in Nieuwe Taalg., 72 (1979); A. Gerlo, De briefwisseling. Een inventaris (1982); A. den Besten, Wilhelmus van Nassouwe. Het gedicht en zijn dichter (1983); J. de Gier, Het Wilhelmus in artikelen (1984).

[W.J.C. Buitendijk en S.S. Hoogerhuis]