De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Hoornik, Ed(uard Jozef Antonie Marie)

Nederlands journalist en dichter ('s-Gravenhage 9.3.1910-Amsterdam 1.3.1970). Redacteur van de tijdschriften Werk (1939) en Criterium (1940-1942). Verbleef van 1943 tot 1945 in het concentratiekamp Dachau. Later werkzaam bij de stichting voor culturele samenwerking met Suriname en de Ned. Antillen (Sticusa). Redacteur van de tijdschriften Delta en De Gids; sedert 1965 ook redactiesecretaris van De Gids.

Hoorniks eerste bundels, Het keerpunt (1936) en Dichterlijke diagnose (1937), vielen op door hun actueel-anekdotische thematiek en de daarmee corresponderende journalistieke formuleerwijze. Behalve tijdsgedichten over sociale wantoestanden en politieke gebeurtenissen, bevatten zij verzen die getuigen van deernis met de lichamelijk en psychisch misdeelden, aandacht voor het kind en de moederfiguur, religieuze motieven en onbestemde angstgevoelens. Het in 1938 verschenen `episch gedicht' Mattheus, dat bestaat uit 10 taferelen van ongelijke lengte en met strofen van 6 of 4 alternerend rijmende verzen, verhaalt als `episch' kunstwerk de lotgevallen van een psychopaat die ontsnapt uit een inrichting en na een vreemde zwerftocht door Amsterdam wordt teruggebracht. Als `lyrisch' gedicht verbeeldt het de onverzoenbaarheid van eeuwigheid en aarde, en van individu en wereld in een door de confrontatie met de dood ontredderde ziel. Het in Mattheus aanwezige moederschapsmotief werd - opnieuw verbonden met sociale en religieuze elementen - uitgangspunt van de `lyrische cyclus' Geboorte (1938), die in 13 rijmende gedichten van ongelijke lengte de ontvangenis, dracht en geboorte verbeeldt van een kind in wie de moeder a.h.w. een door God gezonden sociale hervormer begroet. Het eveneens reeds uit Mattheus bekende opzettelijke door- en in elkaar schuiven van werkelijkheid en ervaring, neemt nadrukkelijker vormen aan in de cyclus Requiem, waarmee de bundel Steenen (1939) opent. Men zou kunnen zeggen dat er sprake is van twee cycli, waarvan de onderdelen elkaar telkens afwisselen. Er zijn daarbij vier belangrijke motieven: het dichterschap, de dood, het schuldgevoel en het dubbelgangersmotief, welke laatste zich manifesteert als angst voor het eigen spiegelbeeld. De bundel De erfgenaam (1940) brengt een belangrijke wending: Hoornik blijkt zich uit de actualiteit van de buitenwereld te hebben teruggetrokken in een melancholische eenzaamheid, waar hij de Tweespalt (1943) beleeft van tijd en eeuwigheid.

Na de oorlog verschijnen twee bundels waarin de poëtische beleving van deze gevoelens tot de hoogste spanning van werkelijkheidsvervreemding en bovenzinnelijk verlangen wordt opgevoerd in de beheerste sonnetvorm: Ex tenebris (1948), en vooral Het menselijk bestaan (1952). Onmiddellijk daarna tracht Hoornik op-

[p. 284]

nieuw de aarde en de (sociale) werkelijkheid te bereiken in De bezoeker (1952), een toneelspel in rijmende jambische vijfvoeten. Het werd gevolgd door enkele andere toneelstukken, waarvan men achteraf kan zeggen dat ze in `vormtechnisch' opzicht mede de weg hebben gebaand naar de grote gedichten De vis (1962) en De overweg (1965). De eerste tekst bestaat uit twee delen van resp. 276 en 294 rijmloze drieheffingsverzen. Op `episch' niveau verhaalt De vis hoe een echtpaar tijdens een Spaanse reis de verdrinkingsdood meemaakt van een jongetje. Op `lyrisch' niveau verbeeldt het gedicht o.m. het ontoereikend dichterschap, de religieuze nood, de schuldgevoelens en de doodsobsessie van de mannelijke hoofdfiguur, waarbij schuld en dood verbonden worden met beelden uit het concentratiekamp. De `epische' stof van De overweg zou men kunnen aanduiden als de hallucinerende belevenissen van een schrijvende en dus weer met het dichterschap worstelende `man', die het doodsbed bezoekt van een dichter in wie men Gerrit Achterberg herkent. Het thema van de dood bereikt nu zijn hoogste intensiteit, doordat de scheiding met het leven komt te vervallen: de gestorvene waart rond in het land van de levenden en de levende ondergaat zijn eigen stervensuur.

De grote gedichten van Hoornik geven gestalte aan een levensbesef, waarin de normale onderscheidingen (dood-leven; slachtoffer-beul; verbeelder-verbeelde) hun absolute waarde hebben verloren. Daarom beleeft men de `hybridische' vormgeving als een organische noodzakelijkheid. Het voortdurend wisselend standpunt t.o. de verhaalde `handelingen' hangt ten nauwste samen met de typisch lyrische aanleg van Hoornik, die ook tot uitdrukking komt in de eveneens qua thematiek op het dichtwerk aansluitende romans De overlevende (1968) en De vingerwijzing (1969).

De auteur lijkt te denken in flitsen en beelden, maar niet langs logische, episch-dramatische lijnen. Hij werkt als dichter met korte zinnetjes, die meestal corresponderen met de versstructuur en zich voordoen als afzonderlijke mededelingen. Wat Hoorniks naoorlogse ontwikkeling betreft, moet, behalve zijn voorbijgaande maar intensieve occupatie met het toneel, nog worden opgemerkt dat zijn kritische werkzaamheid steeds is verminderd. Dat is te meer opvallend omdat hij voor de oorlog min of meer als woordvoerder en kritisch leider van de Criterium-generatie gold. Zijn in de bundel Tafelronde (1940) verzamelde, op de tekst gerichte `Studies over jonge dichters', werden gezien als een welkome reactie op een kritiek die het gedicht te veel beschouwde i.v.m. de psychologie van zijn maker en te weinig als `autonoom werkstuk'. De latere essaybundel Toetssteen (1951) bevat o.m. een lezing over Hoorniks eigen ontwikkeling en een studie over M. Nijhoff, met wiens gedichten hij zich zo innig verwant voelt dat ze soms `projecties' schijnen van zijn `eigen wereldbeeld'.

Werken:

Drie op één perron (1938), met G. den Brabander en Jac. van Hattum; J. Greshoff, dichter en moralist (1939), essay; Een liefde (1941), p.; Doodenherdenking in Dachau (1945), rep.; Verzamelde gedichten (1950); De man in de stad (1952), rep.; Momentopnamen (1954), rep.; Na jaren (1955), p.; Achter de bergen (1955), p.; De zeewolf (1955), t.; Kaïns geslacht (1955), t.; Het water (1959), t.; De dubbelganger (1962), p.; Over en weer (1962, verm. herdr. van Toetssteen), krit.

Uitgaven:

Verzamelde werken, 5 dln. (1973-1979); K. Lekkerkerker, Kritisch proza (1978).

Literatuur:

J. Starink, in Handel, Ned. Filologencongres (1964); S. Vestdijk, in Muiterij tegen het etmaal (1966²); M.J.G. de Jong, in Twintig poëziekritieken (1967²); Idem, in Van Bilderdijk tot Lucebert (1967); F. Auwera, in Schrijven of schieten (1969); M.J.G. de Jong, in Flierefluiters apostel (1970); Ed Hoornik-nummer van De Gids, 133 (1970); A. den Besten, in Dichten als daad (1973); Ed Hoornik. Schrijversprentenboek, 17 (1973); C.J.E. Dinaux, in Herzien bestek (1974); W. Ramaker, `Reis naar Dachau', in Literama, 10 (1975-1976).

[M.J.G. de Jong]