De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Heijermans, Herman

Nederlands toneel- en prozaschrijver (Rotterdam 3.12.1864-Zandvoort 22.11.1924). Zoon van een journalist; aanvankelijk werkzaam in de handel. Vestigde zich in 1892 als dagbladschrijver en letterkundige in Amsterdam. Verwierf door zijn dramatisch en verhalend werk spoedig grote bekendheid. Van 1897 tot 1901 redigeerde hij het door hem opgerichte socialistische tijdschrift De Jonge Gids. Schreef onder een groot aantal pseudoniemen, waarvan Ahasverus, Barend Bof, Samuel Falkland, Koos Habbema, Ivan Jelakowitsch en Heinz Sperber de bekendste zijn. Mede om de in het vaderland ondervonden teleurstelling woonde hij van 1907 tot 1912 te Berlijn. Nadien nam hij te Amsterdam de leiding op zich van het toneelgezelschap `Nederlandsche tooneelvereniging' dat in 1922 moest worden geliquideerd.

Heijermans achtte het schrijven van literair werk slechts verantwoord als dit in directe betrekking stond tot de realiteit en deze trachtte te beïnvloeden. Hij wees kunst af als zij alleen maar luxe en vermaak beoogde; ze moest een functie hebben in de maatschappij. Binnen de tegenstellingen van zijn tijd koos hij voor het socialisme en droeg dat in zijn werk uit. Terwijl hij zich duidelijk distantieerde van de `l'art pour l'art'-doctrine van de Tachtigers en hun politieke afzijdigheid, onderging hij toch hun invloed voor wat de literaire vormgeving betreft. Vooral zijn proza bevat beschrijvende gedeelten die aansluiten bij de impressionistische woordkunst van de Tachtigers, naast de weergave van gesprekken die rechtstreeks aan de werkelijkheid ontleend lijken te zijn. In zijn nauwkeurige bestudering van de werkelijkheid sluit Heijermans aan bij het naturalisme.

Met intensiteit tekende Heijermans in zijn romans en novellen de situatie van de jonge idealist die (tevergeefs) in opstand komt tegen de gevestigde orde, bijv. in zijn roman Kamertjeszonde (1898), die sterke protesten opriep vanwege de openlijke seksualiteit erin en de kritiek op de geldende huwelijksmoraal. Zijn kritische houding ten opzichte van het jodendom, waaruit hij zelf afkomstig was, blijkt o.m. uit 'n Jodenstreek? (1892) en Diamantstad (1898). Kinderen en jonge vrouwen als representanten van zuiverheid en onschuld hadden eveneens zijn aandacht (Duczika, 1912; Droomkoninkje, 1924). Ongekende popu-

[p. 272]

lariteit verwierf Heijermans met de Schetsen die hij tussen 1894 en 1911 onder het ps. Samuel Falkland publiceerde in het dagblad De Telegraaf, en later in het Algemeen Handelsblad (de zgn. Falklandjes, 660 stuks, gebundeld in 18 delen, 1894-1911).

Heijermans' grootste betekenis ligt op het gebied van het toneel. Hij bezat een feilloos dramatisch instinct en wist dat de taal die zijn figuren zouden spreken, niet literair bepaald moest zijn en moest voortkomen uit hun gebaar: woord en gebaar dienden één te zijn. In een tijd waarin de stijlwisselingen van realisme tot expressionisme elkaar in snel tempo opvolgden koos hij uit de artistieke mogelijkheden wat voor hem geschikt en tevens typisch Nederlands was. Ibsen was zijn vroedmeester (getuige Dora Kremer, 1893) en zijn ontwikkeling lijkt op die van Gerhart Hauptmann. Wat klimaat en vorm betreft is het Nederlandse werk ondenkbaar zonder het Duitse. Maar de verschillen prevaleren: Heijermans is veel directer, concreter en meer geëngageerd. In de dramatische structuur schijnt hij de lijn Tjechov-Maeterlinck voort te zetten, doordat bij hem niet meer de nadruk valt op de ontwikkelingen en afsluiting van een handeling, maar op de uitbeelding van een situatie in een milieu. Het dynamische principe wordt vervangen door het statische. Daarbij is een episch streven merkbaar om de versch. milieus te bundelen tot één groot geheel. Niet voor niets heet Op hoop van zegen (1900) een spel van de zee, Ora et labora (1901) een spel van het land, Bloeimaand (1903) een spel van de stad, en Gluckauf! (1911) een spel van de mijnen.

Binnen dit grote verband laat Heijermans zien dat sociaal-economische machten indien ze overheersend zijn, de natuurlijke banden tussen de mensen kunnen verscheuren. Maar ook dat geen armoe en ellende de opgaande zon kunnen verduisteren in de mens die geleerd heeft over de dingen heen te lachen (De opgaande zon, 1908: Eva Bonheur, 1916). Heijermans is geen tekenaar in zwart en wit. Pastoor Bronk (Allerzielen, 1905) en reder Bos (Op hoop van zegen) zijn niet zonder meer slecht; ze kunnen niet anders, ze zijn maatschappelijk gebonden. Maar ook Kniertje (Op hoop van zegen) is niet goed zonder meer, zij is eerder een beeld van fatale berusting.

Naast sociaal-realistisch toneelwerk schreef Heijermans stukken met een sprookjesachtige sfeer, zoals Uitkomst (1907), of het satirische De wijze kater (1917), die echter steeds door het allegorische karakter ervan de sociale strekking behouden. Dat geldt ook voor zijn satirische komedies, De groote vlucht (1908) en Eva Bonheur.

Na de slechte ontvangst van zijn eerste stuk, Dora Kremer, creëerde hij onder ps. Ivan Jelakovitsch een dramatische schets uit de Russische jodenvervolgingen, Ahasverus (1893), die geestdriftig werd toegejuicht. Triomfantelijk maakte Heijermans later zijn auteurschap bekend. Vijf jaar later begon hij regelmatig dramatisch werk te leveren nadat hij in de Nederlandsche tooneelvereeniging een gezelschap gevonden had dat adequate vertolkingen van zijn scheppingen kon en wilde geven (Ghetto, 1898; Schakels, 1903).

Ook het buitenland erkende Heijermans' dramatische capaciteiten door opvoeringen van zijn werk tot in Rusland, Israël en Japan toe. Terwijl de jaren dertig tot vijftig een stilstand in de waardering door zijn landgenoten te zien gaven, bracht het herdenkingsjaar 1964 een opleving.

Op hoop van zegen is een spel van de zee in vier bedrijven, geschreven oktober/december 1900, het eerste gespeeld op 24 december 1900 te Amsterdam. Heijermans is hier van een actueel motief uitgegaan, reeds door Ibsen in `Steunpilaren der maatschappij' (1877) gebruikt, dat der `drijvende doodkisten'. Maar hoewel het op zijn weg gelegen had er uitsluitend een fel anti-kapitalistisch stuk van te maken (en die strekking is mede aanwezig), heeft hij toch een eenzijdige afschildering van of goede of slechte mensen vermeden. Reder Bos is een man die zich met moeite omhooggewerkt heeft en nu het verworvene niet prijs kan geven. Evenals Kniertje en de andere vissersvrouwen is hij aan een fatum onderworpen: de maatschappelijke bepaaldheid. Het is niet ondenkbaar dat de Ierse auteur J.M. Synge door Heijermans' drama werd geïnspireerd tot zijn eenakter Riders to the Sea (1904), waarin - zij het op andere wijze en met andere gezindheid - de verhouding mens-zee wordt uitgebeeld. Aangezien Brecht van Synge's werk een zelfstandige bewerking heeft gemaakt (Die Gewehre der Frau Carrar, 1938) zou er van een indirecte band tussen de Nederlandse en Duitse dramaturg sprake kunnen zijn. De naam van Heijermans raakte door dit stuk over de hele wereld bekend.

[p. 273]

De wijze kater is een boosaardig sprookje in drie bedrijven. Geschreven juni/augustus 1917. Eerste opvoering 22 oktober 1918 te Amsterdam.

Uitgaande van het sprookjesmotief van hulpvaardige dieren (bijv. in De gelaarsde kat) en van de sage van de Rattenvanger van Hamelen heeft Heijermans hier een allegorische satire geleverd op de onnatuurlijke kapitalistische samenleving. De natuur kan haar wel redden, maar ze dreigt haar ook te desorganiseren. Het stuk is even komisch als bitter en preludeert in de uitspraken van de kater als rechter op de volksrechter Azdak in Brechts Der kaukasische Kreidekreis (1944).

Werken:

Trinette (1892); Fleo (1893); Sabbath (1897); Het antwoord (1898), t.; Puntje (1898), t.; Nummer tachtig (1898), t.; De machien (1899), t.; De onbekende (1899), t.; Ego (1899), t.; Het zevende gebod (1899), t.; Eén mei (1900), t.; Het pantser (1901), t.; Buren (1903), t.; Het kind (1903), t.; Het kamerschut (1903), t.; In de Jonge Jan (1903), t.; Saltimbank (1904), t.; Kleine verschrikkingen (1904); Biecht eener schuldige (1905); Interieurs, 2 dln. (1905); Artikel 188 (1905), t.; De meid (1905), t.; Feest (1906), t.; Kleine vertelsels (1906); Wat niet kon (1907); Vreemde jacht (1907), t.; Berliner Skizzenbuch (1908); Joep's wonderlijke avonturen (1908); De roode Flibustier (1909); De schoone slaapster (1909), t.; Beschuit met muisjes (1910), t.; Nocturne (1910), t.; Gevleugelde daden (1911); Robert, Bertram en Co. (1914), t.; Brief in den schemer (1914), t.; De buikspreker (1914), t.; Een heerenhuis te koop (1914), t.; Dageraad (1916), t.; De vliegende Hollander (1920), t.; Van ouds `De Morgenster' (1923), t.; De moord in de trein (voltooid door A.M. de Jong, 1924); Vuurvlindertje (1925).

Uitgaven:

S. Carmiggelt, H.S.F. Heijermans, A. Koolhaas e.a. (ed.), Toneelwerken, 3 dln. (1965); W.J. Simons, Samuel Falkland, Schetsen en vertellingen (1974), met inl.; S. Carmiggelt, Wat niet kon en andere verhalen (1983).

Literatuur:

M. Heijermans-Peers en H. Eerens-Heijermans, Met H. in hemel en put (1927); F. Hulleman, H.-herinneringen (1927); D.Th. Jaarsma, `H.H.', in Karakteristieken (1927); A. van der Horst, 30 jaar `Op hoop van zegen' (1930); B. Groeneveld, H.H. (1934); G. Karsten, H.H., novellist, romancier, dramaturg (1934); B. Hunningher, in Toneel en werkelijkheid (1947); S.L. Flaxman, H.H. and his Dramas (1954); G. Borgers e.a., `H.H.' in Schrijversprentenboek, 11 (1964); A. Heijermans-Jurgens, H.H.' laatste levensjaren (1965); E. de Jong, H.H. en de vernieuwing van het Europese drama (1967); C.A. Schilp, H.H. (1967); H. Heijermans, Mijn vader H.H. (1973); M. Schouten, `H.H.', in Schrijversportretten uit de Haagse Post (1975); E. de Jong, `H. milieudramaturg', in Nieuwe Taalg., 69 (1976); N. van Neck Yoder, Dramatizations of Social Change: H.H. Plays as compared with Selected Drama by Ibsen, Hauptmann en Chekhov (1978).

[H.H.J. de Leeuwe en red.]