De Nederlandse en Vlaamse auteurs

Cats, Jacob

Noordnederlands dichter, moralist en staatsman (Brouwershaven 10.11.1577-'s-Gravenhage 12.9.1660). Stamde uit de gegoede Zeeuwse burgerij. Na de vroegtijdige dood van zijn moeder werd hij opgevoed bij familie te Zierikzee, waar hij de Latijnse school bezocht. Hij studeerde rechten te Leiden en Orléans, verbleef enige tijd te Parijs en vestigde zich in Den Haag als advocaat. Van een langdurige ziekte zocht hij herstel in Engeland; verbleef o.m. te Oxford, waar hij piëtistische invloeden onderging. In 1603 werd hij advocaat en stadsadvocaat te Middelburg. Hij trouwde in 1605 met Elisabeth van Valckenburg die in 1630 overleed. Het was onder haar invloed dat Cats in 1607 lid werd van de calvinistische staatskerk.

Door een drukke praktijk en gelukkige speculaties met inpolderingen werd hij een bemiddeld man. In 1621 werd hem een professoraat in het burgerlijk recht te Leiden en ook het ambt van pensionaris van Middelburg aangeboden. Hij koos het laatste,

[p. 133]

doch reeds twee jaar later werd hij tot pensionaris van Dordrecht benoemd. Als zodanig werd hij afgevaardigde in de Staten van Holland en in 1627 voor een buitengewone missie naar het Engelse hof gekozen. Als woordvoerder van Hollands oudste stad moest hij enkele maanden ad interim als raadpensionaris optreden. Toen stadhouder Frederik Hendrik slecht overweg bleek te kunnen met de particularistisch gezinde raadpensionaris Adriaan Pauw, trok deze zich terug en de gematigde, voor alle partijen min of meer aanvaardbare Cats volgde hem op (1636 tot 1651). Hij toonde zich een redelijk ambtenaar maar geen groot staatsman. Zijn laatste jaren sleet hij ambteloos op zijn buitengoed Sorghvliet in Den Haag.

Er zijn slechts een paar letterkundige jeugdproeven van Cats bekend. In Middelburg kreeg hij contact met de graveur Adriaen van de Venne (1589-1662), die zich in 1625 in Den Haag vestigde. Als eerste vrucht van hun jarenlange samenwerking ontstond Proteus, later meer bekend als Sinne- en minnebeelden (1618), dat behoort tot de emblemataliteratuur: bij elke afbeelding dichtte Cats een amoureus, een moralistisch en een godsdienstig versje met vertalingen daarvan in het Latijn en het Frans, terwijl elk onderwerp werd aangevuld met korte leerzame prozaverhandelingen, Nederlanse en vreemde citaten, aan de bijbel of elders ontleend, en spreukmatige opschriften.

Het leerdicht Self-stryt (1620) is een langdradig dispuut tussen Josef en Potifars vrouw, waarin de voor Cats zeer wezenlijke strijd tussen ziel en zinnen wordt uitgepraat in christelijke trant. Het zeer omvangrijke Houwelick (1625) wil een wegwijzer voor het huwelijksleven zijn, waarvan Cats ondanks alles een verheven opvatting had. In berijmde samenspraken, verhandelingen en verhalen geeft hij zijn adviezen, tot in huiselijke en intieme zaken toe. Na publikatie van zijn enorme verzameling opvoedkundige spreuken en levenswijsheid onder de titel Spiegel van den ouden en nieuwen tyt (1632) vervolgde hij zijn huwelijksadviezen in de Trouringh (1637). Pas in zijn laatste jaren op Sorghvliet schreef hij weer nieuwe dichtwerken en bijschriften, grotendeels herhalingen en uitbreidingen van zijn vroegere levenswijsheden, maar ook christelijke bezinningen op de ijdelheid en de kortstondigheid van het bestaan. In Twee- en tachtig-jarig leeven (1659) richt hij zich tot zijn kleinkinderen met een complete dichterlijke autobiografie die hun tot lering moest strekken.

Nog tijdens zijn leven bracht Cats zijn geschriften met bijbehorende gravures bijeen in Alle de wercken van Jacob Cats (1655; herdr. 1658 en 1665), de zgn. tweede huisbijbel, die later aangevuld en steeds herdrukt werd. Dit boekwerk is een complete levenskunst in een door piëtisme gematigde calvinistische geest; een werk dat een zeer wezenlijke functie vervulde in de noordelijke Nederlanden, waar het aloude gezag van het katholicisme was komen te vervallen; maar ook in het Zuiden werd het werk veel gelezen en inspireerde het tot navolging. Cats schreef tot lering, stichting en vermaak; was meer moralist dan dichter. Wordt enerzijds zijn poëzie vaak ontsierd door gemeenplaatsen, wijdlopigheid en banaliteiten, anderzijds munt hij vaak uit in goede verteltrant en voortreffelijke exploitatie van de volkstaal. Met de renaissance vertoont hij enige verwantschap door herdersmotieven, maar vooral door zijn enorme belezenheid in de klassieken. Al schreef hij als gelovig christen, elke verhevenheid is hem vreemd.

Werken:

Carmen in laudem doctissimi & eximij juvenis Iohannis Antonii Amstelrodamensis (1593), onder ps. Iacob. Adri. Brey; Ode epithalamia in nuptias nobilissimi iuvenis Galeni van-der-Laen ac generosae virginis Franciscae ab Hemstede (1595), onder ps. Jacobus Felisius; Disputatio de actionibus, compilata quasi per Saturam ex. Tit. Inst. De Actionibus (1598), onder ps. Iacobus Felinus; Self-stryt (1620); Doodkiste voor den levendige (1656); Ouderdom, buytenleven en hofgedachten op Sorghvliet (1658).

Uitgaven:

F. Buitenrust Hettema (ed.), Het Spaens heydinnetje (1890, 1933⁵); J. Bosch (ed.), Sinne- en minnebeelden (1960); G.A. van Es (ed.), Spiegel van menselijk leven in prenten en verzen van J.C. (1962), bloeml.; H.J. Vieu-Kuik, Het Spaens heydinnetje (1963); J. van Vloten (ed.), Alle de werken (herdr. 1980).

Literatuur:

J.H. de Stoppelaar, J.C. te Middelburg (1860); C. Busken Huet, in Litt. fant., 1 (1868); W.C.M. de Jonge van Ellemeet, Museum Catsianum (1870), bibl.; J.G. Frederiks, `J.C. en zijne omgeving', in Oud Holland, 7 (1889); J.A. Worp, `De bronnen van den Trou-ringh', in Noord en Zuid, 20 (1897); G. Derudder, Un poète néerlandais, C. sa vie et ses oeuvres (1898); G. Kalff, J.C. (1901), ook in Studiën over Nederl. dichters der 17de eeuw (1915²); P.J. Meertens, in Letterkundig leven in Zeeland (1934); H. Smilde, J.C. in Dordrecht (1938); J. Wille, `De proefsteen van den Trouringh', in Nieuwe Taalg., 37 (1943); A. van Duinkerken, in Het tweede plan (1945); P. Minderaa e.a., Aandacht voor C. bij zijn 300ste sterfdag (1962); J.D.P. Warners, `Al sietmen de luy men kentse daarom niet', in Spiegel der Lett., 14 (1972); R. Breugelmans, `De eerste publikaties van J.C.', in Arch. Meded.

[p. 134]

Kon. Zeeuws Genootschap der Wetenschappen (1977); L. Strengholt e.a., Vier eeuwen J.C. (1977); D. ten Berge, De hooggeleerde en zoetvloeiende dichter J.C. (1980).

[G.W. Huygens]