Paul van Ostaijen. Een documentatie

[p. 114]

7. Contacten met beeldende kunst in 1916

Over de eerste grote tentoonstelling die na de bezetting van Antwerpen weer in deze stad werd ingericht, publiceerde Van Ostaijen op 1 januari 1916 een ongesigneerde bespreking in het 7de nummer van het pas opgerichte weekblad Het Tooneel, onder de titel Kerstmistentoonstelling van het Kunstverbond.¹ Hij juicht ‘deze eerste poging tot heropbeuring van ons Antwerpsche kunstleven’ toe en wijdt praktisch zijn gehele artikel aan het werk van Floris en Oscar Jespers, Paul Joostens en Frans Claessens. Hoewel tot nu toe geen eerdere publikatie van hem over deze schilders is gesignaleerd, zegt hij: ‘een viertal jonge schilders en beeldhouwers, van wie we vroeger slechts even de sporadische verschijningen mochten aanstippen, waarin we toen reeds beloften meenden te ontwaren.’

Evenals in zijn beide Carolus-artikelen van vòòr de oorlog blijkt hier nog niets van een bepaalde theoretische visie op de beeldende kunst, maar wel van een overwegende belangstelling voor de nieuwe ‘kunst die zich langzamerhand aan 't vertoonen is.’ Van de schilders waar hij destijds zelf door getroffen werd, constateert hij nu de invloed op de door hem besproken jongeren: Rik Wouters en Vincent van Gogh op de gebroeders Jespers, James Ensor op Paul Joostens.

Uit de plaatsen in dit artikel waar hij terloops over Van Gogh spreekt, blijkt niets meer van het voorbehoud dat hij na de eerste en enige kennismaking met het originele werk in 1914 aanvankelijk nog maakte. Hij schrijft nu alleen over ‘den grooten Hollander Vincent van Gogh’ en ‘het onstuimige genie van Arles’, wiens uiting ‘intens’ en ‘aangrijpend dramatisch’ is. Zijn waardering voor Van Gogh had een nieuwe impuls gekregen door de lectuur van diens brieven, die van september tot november 1914 in drie delen bij de Wereldbibliotheek waren verschenen.²

Ook verder speelde de lectuur een overwegende rol in de ontwikkeling van Van Ostaijens inzichten in de moderne beeldende kunst. Voor de jongeren in Antwerpen was er tijdens de bezetting niets anders te zien dan het werk van hun stadgenoten, maar in de publikaties leerden zij door reprodukties het werk en door verhandelingen en manifesten de opvattingen der nieuwste Europese stromingen kennen. In deze boeken en tijdschriften raakten zij steeds meer thuis, vooral Van Ostaijen, die bijzonder veel las. De vrij snelle ontwikkeling van de nog vaag naar het nieuwe in de kunst zoekende recensent van begin 1916 tot de goed gedocumenteerde ‘woordvoerder die ons de theorie voorhield’³ van 1917 ging langs de brieven van Van Gogh, langs de expressionistische publikaties als Das Ziel, Der blaue Reiter, Expressionismus van Herman Bahr, Der neue Standpunkt van Theodor Däubler tot Du ‘cubisme’ van Albert Gleizes en Jean Metzinger en Cubistes, futuristes, passéistes van Gustave Coquiot, welke boeken - met vele andere - Van Ostaijen eind 1917

1 Het knipsel is onder zijn nagelaten papieren bewaard gebleven.

2 Vincent van Gogh, Brieven aan zijn broeder, uitgegeven en toegelicht door zijn schoonzuster J. van Gogh-Bonger, deel I-III, Mij. voor Goede en Goedkoope Lectuur, Amsterdam, 1914. Deze uitgave is nog in zijn nagelaten bibliotheek aanwezig. Op het schutblad van het eerste deel had Van Ostaijen in potlood een lijstje van zes titels onder het hoofd ‘Nog over Van Gogh’ geschreven.

3 Aldus Paul Joostens in Paul van Ostayen herdacht, Vlaamsche Arbeid, dl. 23, afl. 3-4, Brussel, 1928, blz. 168.

[p. 115]

alle reeds bleek te bezitten.⁴

De vrienden onder de beeldende kunstenaars, waarmee hij de nieuwe ontwikkelingen besprak en waarover hij al spoedig een zeker theoretisch leiderschap uitoefende, waren sedert 1915 vooral de schilder Floris Jespers - die tijdens de oorlog een atelier in Oude God, even buiten Antwerpen, bewoonde - en diens oudere broer Oscar, de beeldhouwer. Door hen raakte hij vervolgens bevriend met de schilder Paul Joostens⁵. Ook zijn oudste vriend, de graficus Jos. Léonard, behoorde tot deze kring. Verder leerde hij nog Frans Claessens⁶ en daarna Prosper de Troyer⁷ kennen.

De reeds bestaande groep oud-leerlingen van het Atheneum waar Van Ostaijen mee omging, breidde zich op deze wijze uit met een aantal leeftijdgenoten onder de beeldende kunstenaars. Een tweetal ongedateerde briefjes aan Léonard getuigen van de talloze afspraken die er gemaakt werden:

Vriend Jos.

Ben Maandag niet vrij

Heb rendez-vous.

Kom op 'n andere dag, b.v. Dinsdag, Woensdag of Donderdag, wanneer ge wilt.

Stuur mij 'n antwoord, 2e B. Stadhuis

Pol van Ostaijen

Het ‘Duitse uur’, naast het vertrouwde ‘toren-uur’, herinnert aan de bezette stad, waar zij elkaar op de reeds genoemde zolder in de Zakstraat, dicht bij het stadhuis in het schipperskwartier, troffen:

Vriend Jos.

Ben vandaag niet vrij.

Morgen wel, om 4 uur (Duitse uur).

Floris Jespers komt insgelijks naar de Zakstraat

Ook Jan Melis

Kom mij halen morgen om 4 uur (D.U.)

Léonard had na de verschijning van Music-hall een aantal tekeningen bij de gedichten uit deze bundel gemaakt. Eugène de Bock schrijft hierover aan hem⁸: ‘Ik meen mij te herinneren dat hij [Van Ostaijen] ‘niet t'akkoord’ was met de tekeningen die gij mij liet zien [...] - behalve de Nacht in het park. Het komt mij nochtans voor dat ze niet minder ‘modern’ waren dan de gedichten die u er toe geïnspireerd hadden, die van Music Hall, die toen pas verschenen waren, en die direct een aantal nog jongeren zouden inspireren, maar misschien is ook voor Van Ostaijen de evolutie op het gebied van de

4 Zie blz. 164.

5 Joostens was een jaargenoot van Floris Jespers op het Hooger Gesticht voor Schoone Kunsten te Antwerpen.

6 Hoewel Van Ostaijen in zijn latere artikelen nooit meer over Claessens geschreven heeft, moet hij toch contact met hem hebben gehouden, daar deze in het bezit is gekomen van Van Ostaijens aquarel Dans la petite ville uit 1919, een ‘probeersel’ dat in januari 1922 ingezonden - en geweigerd, zie blz. 456 - werd voor de tentoonstelling bij het tweede Congres voor Moderne Kunst in Antwerpen.

7 In 1917 en 1918 heeft De Troyer een tweetal portretten van Van Ostaijen getekend, die zich thans in het A.M.V.C. bevinden.

8 In een brief van 21 december 1954, gepubliceerd in Tekeningen voor Music Hall van Paul van Ostaijen door Jos. Léonard met een brief van Eugène de Bock, Antwerpen, 1955, blz. 10.

[p. 116]

Tekening van Jos. Léonard bij het gedicht ‘Herinnering’ uit ‘Music-hall’.

grafiek vroeger begonnen dan op dat van de poëzie.’ Inderdaad waren deze Jugendstiltekeningen van Léonard niet veel minder modern dan de gedichten uit Music-hall. Maar niet zozeer een vroeger begonnen evolutie op het gebied van de grafiek - al is dit misschien intuïtief toch enigszins het geval - als vooral de snelle ontwikkeling van Van Ostaijen in 1916 lijkt er de oorzaak van dat hij ze alle, op de meest expressionistische tekening bij Herinnering na, verwierp.

Een tweede bewaard gebleven, ‘beeldende’ reactie van Léonard op Van Ostaijen is een schilderij van 6 juni 1916, dat de dichter voorstelt terwijl hij, gekleed in een paars-grijs kostuum en met een halfhoge hoed in dezelfde kleur, in een park loopt te wandelen met zijn vriendin, die alleen van een rode parasol en rode schoentjes voorzien is. In 1920 schonk Léonard dit schilderij aan zijn vriend Marnix Gijsen⁹ en aan diens broer deelde hij later¹⁰ hierover mee: ‘Ja, hoe ontstaat zo iets... de dichter komt de zondag-morgen op bezoek, er wordt gelachen en op 'n vuil stuk geprepareerd papier (doek is te kostelijk in die oorlogsjaren) schildert X hoe hij Peveo ziet, omkaderd en begeleid... die X laat dit gewrocht als waardeloos liggen en dan komt 'n ander dichter en die vraagt ‘mag ik dat medenemen’ ‘natuurlijk’ zegt X ‘en blij dat ik er van af ben’’.

9 Zie: René Goris en J. Gresshoff, Marnix Gijsen, 's-Gravenhage, 1955, blz. 44-45.

10 In een brief aan René Goris uit december 1954.

[p. 117]

Jos. Léonard, ‘De dichter in het park’, 1916. Olieverf/papier op board, 50 X 54 cm. Coll.: A.M.V.C.