Verzamelde verhalen

[p. 118]

Allen tevreden

De zoon ging weg van het sterfbed en naar boven. Hem bond niets aan de vader en weinig aan de moeder die hij bij de doodsstrijd achterliet. Hij had genoeg van de aanblik van deze stervende die niemand meer scheen te kennen, maar die overigens aan zichzelf gelijk bleef in zijn ergste buien van onhandelbaarheid, drift, woede, ja, die het erop scheen toe te leggen bij zijn afscheid van dit ondermaanse een zeldzaam kras staaltje van vaarwel ten beste te geven.

Hij trekt nog eens alle registers open, maar ik ben beu van zulk een orgelspel, dacht de zoon, heengaande. En op de trap dacht hij: het sterven moest een verplicht onderwijsvak zijn, al op de lagere school. In elk geval, op zo'n manier moest het verboden wezen.

Persoonlijk had hij de man die nu op zijn doodsbed lag - maar het kon wel een uur, een paar uur duren - weinig meer te verwijten dan een giftige huiselijke sfeer en een vrijwel totaal gemis aan belangstelling. Desondanks had hij beter mogen leren dan de vader zelf had geleerd. Laat het ijdelheid van de oude geweest zijn, het was de zoon vergund een academische opleiding te volgen, en hij was nu doctorandus in de economie, verbonden aan een accountantskantoor en met goede kans binnenkort in de maatschap als jongste maat te worden opgenomen. Reeds trok hij ruime emolumenten.

Maar omdat hij de vader niet anders gekend had dan als iemand van een onverdraaglijke humeurigheid, een uiterste tirannie, een eeuwige plaagzucht, subtiel gedoseerd van man tegenover vrouw en tegenover deze alleen, omdat hij, zoon, ook eerste

[p. 119]

en enig kind was, had hij, eenmaal tot onderscheidingsvermogen gekomen, tevens gestaan voor de huiselijke misstand als voldongen feit. Hij kon de vrouw tegenover de man niet meer steunen, ze was te zeer geknecht, en hij wilde het ook niet, want het ging tegen zijn koude natuur in. Zijn modern cynisme viel stellig wel te herleiden tot zijn vader; hij was zich van die karaktertrek ten volle bewust, en hij prees er zich om.

Hij had het huwelijk van zijn ouders leren zien als een monsterachtig huwelijk, evenwel had het hem niet geschaad, nu hij niet rechtstreeks bij de dwingelandij betrokken was geweest. En ging het niet vaak aldus? vroeg hij zich af, daarbij uit een neiging tot objectiveren zijn overdenkingen kledend in de vorm van een vraag, gelijk hij graag deed. Maakten de humanitairen over zulk soort zaken niet te veel drukte? Kwam niet dejeugd in de regel op zijn pootjes terecht? Zou het niet aldus zijn dat wat we opvoeding noemen slechts een lichte boetsering is die het innerlijk niet raakt? Dat het innerlijk zijn onverbiddelijke eigen weg gaat die dan uiteraard meestal een middenweg is?

Eenmaal geplaatst voor deze uiterste disharmonie van een echtpaar, was hij allengs gaan denken dat zijn moeder zich veel te verwijten had. Het moest haar toch mogelijk zijn geweest in de eerste huwelijksjaren enige richting te wijzen? Maar nee, ze had zich laten overdonderen, ze had de man in het wild laten groeien; hij groeide volgens de weg van de minste weerstand, en zijzelf groeide toe naar een leven van slaafse onderworpenheid, van grijs dienstbetoon. Bij zijn weten had ze nooit enig verzet geboden. En als de vrouw, tijdens enkele gesprekken met de zoon onder vier ogen, uiting gaf aan haar haat, die furieus was maar gefluisterd werd, hoorde hij het onverschillig aan, het zijne denkend van haar houding. Hij haatte haar niet, maar hij had ook geen achting voor haar.

Bij dat alles was de man een ijverig en stipt ambtenaar geweest en had op het departement, ondanks moeilijkheden in de omgang, een zekere verdienste gewonnen, dermate dat de stelligheid van dit sterven op korte termijn, en nog vóór de pensione-

[p. 120]

ring, deernis wekte. Collega's hadden hem aan het ziekbed bezocht, de secretaris-generaal was niet achtergebleven. Hij, de zoon, had het bijgewoond en inwendig moeten glimlachen om de formidabele prestaties van zelfbedwang waarin het echtpaar, de zieke en de gezonde, dan slaagde. Maar werd bij de ongeremdsten zowel als bij de zwaksten de natuur niet altijd weer in toom gehouden door die tweede natuur van respect voor openbaar fatsoen? Des te meer aanleiding voor de man om zich daarna uit te leven op de vrouw, om zich aan haar te saneren.

Evenwel vertoonde de man tot in zijn allerslechtste buien nog een achtergrond van listigheid. Ongeremd mocht hij eigenlijk niet heten. Hij wist hoe ver hij gaan kon zonder aan de partner grond te bieden tot een gesanctioneerde scheiding. Dat was een echte duivelstrek in hem, want de duivel was bekwaam kunstenaar. Ze had kunnen weglopen, maar dan verspeelde ze haar recht op onderhoud, dan hing ze van de zoon af, en dat wilde ze onder geen voorwaarde. Hij voelde dat, hij waardeerde het in zekere zin, het was een blijk van karakter in haar, een laatste vastigheid. Heengaan en haar meenemen kwam niet bij hem op; hij had het, wat hemzelf betrof, sinds zijn volwassenheid hier nog niet zo kwaad.

Maar waarom ook had ze die man niet eens goed bekeken, zoals hijzelf gedaan had zodra de kritische blik ontwaakt was? Ze had haar huwelijk draaglijk kunnen maken door de ironie. De man was geen eigenlijke geweldenaar, een duivel stellig, maar een van klein formaat. Een façademens. Wie hem aan de voorzijde bezag kon onder de indruk komen van een hoog torenend voorhoofd. Maar daarna moest je voor de aardigheid eens om hem heen lopen, dan zag je heel iets anders. Dan zag je dat bij de tevoren precies afgewogen en uitgegeven hoeveelheid schedelbeenstof de architectuur van het achterhoofd een mislukking geworden was, maar dan ook een volkomene. Er bestond geen achterhoofd. De bouw streefde van de nek rechtstandig opwaarts. Hij, de zoon, liep wel eens om de vader heen en glimlachte inwendig.

[p. 121]

Boven gezeten hoorde hij het getier en gevloek en gescheld precies onder zich, gedempt door de vloer en toch duidelijk. Hij verstond enkele woorden. Het was inderdaad erger dan anders; het richtte zich rechtstreeks tot de vrouw; hij moest weer bij kennis gekomen zijn. Zulk optreden zou thans onder de scheidingsartikelen zijn gevallen, maar magere Hein trad in de plaats van de wet. Hij luisterde al niet meer, hij werkte wat door.

Toen viel hem een stilte op, en even later werd er onder aan de trap geroepen:

‘Hij is dood.’

Nog niet dadelijk kwam hij omlaag. Even moest hij dit geluid ontleden. Het had hem verrast, want hij herinnerde zich niet het ooit eerder te hebben gehoord. Het was een nieuwe stem, tamelijk krachtig, zelfs klankvol, geput uit een stille reserve die de roepster voor het eerst aansprak. Hij maakte er zich van los en ging de trap af.

In de sterfkamer was het ijzig; de zieke had geen kachel kunnen verdragen, noch veel licht. Er brandde een kleine lamp op de schoorsteenmantel. De gordijnen waren voorgeschoven. Buiten lag een donkerende avond van laat herfst.

‘Hij wordt al koud,’ zei de vrouw, de dode hand latende terugvallen op het dek. ‘Als hij in godsnaam nu maar niet schijndood is. Hij zou er toe in staat zijn.’

De zoon drukte de ogen dicht, en schoof enige schone handdoeken, hem dubbelgevouwen door de vrouw gereikt, stevig tussen borst en kin, daarmee de kaak sluitend. Voor het eerst gaf dit lichaam toe; het was tot vergankelijke plastiek geworden. Daarna stonden ze even samen bij het bed. Aan het decorum was voldaan.

‘Huwelijken worden in de hemel gesloten,’ zei de vrouw steeds met dezelfde vrij krachtige stem, geen stem voor een doodsbed.

Haar toon klonk schamper. En de zoon, daarop doorgaand, tegelijk indachtig wat hij zoëven op zijn kamer overwogen had, antwoordde:

[p. 122]

‘Maar ze worden ontbonden in de hel.’

Toen weer de vrouw, een nieuwe bloem vlechtend in de grafkrans:

‘Hij zal zijn eerste pak slaag al wel beet hebben.’

En de zoon dacht: eigenlijk zou ze wel willen luisteren of er al klappen vallen, en haar wijsvinger opheffen, en me olijk laten meeluisteren, maar dat durft ze toch niet... Enfin, geen toespraken bij de begrafenis, niet die corvee. Ik zal alleen danken voor de belangstelling. Hij zei:

‘Ik loop even bij de dokter aan. Als hij niet thuis is, dan laat ik de boodschap achter. En dan ga ik tegelijk door naar het ziekenhuis om een paar zusters voor het afleggen. Hij lijkt me wat zwaar te hanteren voor een. En die meisjes moeten toch al zo sjouwen.’

‘Bel dan liever even. Of zal ik het doen?’

‘Nee, laat maar, moeder. Ik loop graag een eind. En blijf jij nu hier niet langer in de kou. We moeten toch nog iets eten ook. Binnen een uur ben ik terug.’

Hij liep de straat op. Daar stonden de eerste klare sterren, terwijl er in het westen een gele veeg hing. De lucht leek hem zeer mild en het stadsverkeer was stil op dit dagdeel van het avondmaal. Hij voelde zich tevreden, opgewekt; hij zette er stevig de pas in. En hij dacht aan de oude vrouw met haar elementaire voorstelling van een vergelding, produkt minder van aanleg of leerstelligheid dan van een monstrueus huwelijk. Een mens zocht altijd weer zijn evenwicht te hervinden.

Maar was het wel zo elementair? vroeg hij zich onder het lopen af. Om te beginnen mochten zij die aan de onsterfelijkheid geloofden geen domkoppen heten zolang niet bewezen was dat ze domkoppen waren. Alleen moest men bedenken dat, als we onsterfelijk zijn, we het ook waren, het worden, en het blijven, - en die totaliteit van het onsterfelijke werd te weinig ingezien. Met dat al had het antieke en mediëvale, kortom het elementaire en gangbare in de speculatie op een generzijds wel degelijk zin. Mogelijk werd zijn vader inderdaad afgerost. Mogelijk ook niet. Mogelijk waren het in het hiernamaals juist de goede mensen die

[p. 123]

werden afgerost, en werden de slechte op hun wenken bediend. Mogelijk was het afrossen ginds een onderscheiding en de bediening een straf. Wie kon het zeggen?

Laten we intussen aannemen - dacht hij verder, aanhakend bij wat hij eerder op zijn kamer had overwogen omtrent inferno's en demonen - laten we aannemen dat de oude heer in de hel is en een pak ransel krijgt. Wat dan nog? Is hij daar niet onder de duivels als zijn kornuiten? Ranselt hij niet terug, en hebben ze niet allen het grootste plezier? Zo gaat het spel tot in het oneindige voort, en met de nodige variatie ook nog. Het woord hel is maar een tot afschrikking bestemd etiket, iets als een etiket met ‘vergif’ op een fles met nuttige inhoud. Je kunt in plaats van hel beter spreken van hemel voor de bozen.

Hij zou zich er echter wel voor wachten dit inzicht aan de oude vrouw te openbaren. Ze was nu tevreden en ze mocht het blijven. Maar waarom zou de oude heer het ook niet mogen zijn? Dan zijn we het allemaal, dacht hij, want ik ben het van nature.