De regeeringe van Amsterdam, soo in 't civiel als crimineel en militaire (1653-1672)

Tractementen der offeciers.

Den mayoir vrij huyshuer en	ƒ900- 0
Capityn en jongen	ƒ1100- 0
Luytenant en jongen	ƒ500- 0
Vaendrager en jongen	ƒ450- 0
Sergeant	ƒ200- 0

Als gesyt, werd de militie van de stadt of vermeerdert of vermindert. Den 24^sten April 1654, ten opsicht dat aen de vreede met den protecteur C(r)omwel niet wierd

[p. 217]

getwijffelt, is bij den raet verstaen de dry stadtscompaigniën te reduceeren van 160 op 120 mannen¹⁾. Op de sware geruchten van dat Graef Willem van Frieslant yts mocht voorhebben tot nadeel van deese stadt²⁾, [die niet was te betrouwen, als te leesen in Aytsma, Herstelde Leeuw, van den jaere 1650 en 1651] alsoo gesyt wierd (dat hij) eenich volk werfde voor den Cheurvorst van (p. 220.) Brandenburg, en de uyt Bresiel gecomen soldaten in dienst nam, is bij den raet verstaen, den 22^sten Augusty 1654, de dry compaigniën van de stadt te verstercken yder tot 200 man, en eenige uytleggers te bequamen om in t'Y en den Amstel te gebruycken; en de Heeren van Waveren, Polsbroek, van Hoorn en Vlooswijk sijn versocht een besoigne te willen maeken tot afweeringe van alle ongevallen en schielijke aenslaegen. Welk gerucht wierd verswaert door de verklaringe, den 23^sten Augusty desselven jaers gedaen, op het versoek van Burgemeesteren, ten overstaen van den Out-Burgemeester Jan van de Pol, (door) den ingenieur Coeck, Mansvelt, geweesen capityn in Bresiel, de waerdin op Stadtsherberg en een schipper op Haerlem, behelsende in substantie: dat Graef Willem van Frieslant dikmale quam aen Stadtsherberg, bij nacht, en aan de Zoutkeetsboom in- en uytvarende; dat den 21^sten derselver maend Augustus savons van dese stadt was gereeden den Hogendijk op, nae Haerlem, met eenige wijnich dienaers; dat 'snachs ten twaelf euren daer de poort deed openen, gevende een ducaton en aen de wagens vijf guldens, seggende: ‘drinkt op de gesonthyt van de jonge prins, die ick gae nae Duytslant brengen.’ Waerop den 31^sten derselver maend wierd verstaen scharper te doen waeken, en is verder den burgerkrijgsraet genotificeert de loopplaetsen der militie, te weeten in tijt van alarm:

1) Juister in Civ. en Mil. Reg. I p. 157 (24 April 1654): ‘is geresolveert Burgemeesteren te authoriseeren, naedat de vreede in volcomen effect sal sijn, dè cassatie in die maniere te doen.’

2) Vgl. bij het volgende: Wagenaar, Vaderl. Historie. XII p. 362 en 363 - Wagenaar, Amsterdam. I p. 589 en 590 - en de Wicquefort, Histoire des Provinces Unies. (ed. Chais van Buren) II p. 314 en 315.

[p. 218]

Mayoir Jacob Bicker	- den Dam;
Capityn van Heusden	- voor 't Princenhof, daer doen Burgemeesteren- en Schepenencamers waren, door 't afbranden van het stadthuys;
Capityn Soop	- aen het Oost-Indisch huys;
Capityn Rusius	- aen de Haerlemer poort;
Capityn Day	- bij de Doelens en arsenael op de cingel.

(p. 221.) De gesyde geruchten wierden swaer gewickt door het gepasseerde van den jaere 1650 voor dese stadt, en in Juni 1653 in Den Haech voor het logement van de Gedeputeerdes deser stadt ter dachvaert, de groote oproer tot Enkhuysen in denselve jaere, Alckmaer en Hoorn¹⁾. Ook speelde de Heeren in gedachte de missive, door Burgemeester van de Pol in den raet geleesen den 28^sten Juni 1653, waerin Burgemeesteren gewaerschout wierden dat eenige complotterijen waren gemaekt om den 29^sten ditto, Sondaechs, als de gemeente ten avontmael soude sijn, eenige huysen te plunderen. Twelck den 2^den Julij daeraenvolgende in de raet is geconfirmeert geworden door den presideerende Burgemeester, van Purmerlant, die het gesyde voornemen was bekent gemaekt door dominé Junius, ter presentie van den Heer van Polsbroek; daer bequame ordre tegen wierde gestelt. - Den 14^den April 1656 is in den raet verstaen de twee lantscompaigniën te laeten op 200 man yder compaignie, en de extreordenares dry stadtscompaigniën te reduceeren tot 160 man, sullende (bij) de overige 120 man noch bijgedaen werden 40 man, maekende alsoo noch een compaignie, waertegen de ruyterwacht, die op 't stadthuys waekte, sal gecasseert werden, tensij onder de nieuwe compaignie wilden gesteeken wesen. - Den 28^sten Januarius 1664 sijn in den raet voorslaegen gedaen van de stadtscompaigniën te reduceeren op 100 man, ende de geredu-

1) Zie daarover: Aitzema, Saken van staet en oorlogh. (fol^o) III p. 825-828 - Wagenaar, Vaderl. Historie. XII. p. 281 sqq. - Wagenaar, Amsterdam. I p. 587 en 588 - en de Wicquefort, Histoire des Provinces Unies (ed. Chais van Buren.) II p. 215-217.

[p. 219]

ceerde met noch eenich aen te nemen volck te verstercken, en te stellen onder noch vier compaigniën; de soldaten (p. 222.) niet te laeten waeken op 't stadthuys, maer wederom 30 à 40 man aen te nemen tot ruyterwacht, tot bewaringe van 't stadthuys en de lantarens te draegen. (Over) welke besoigne door de Heeren Backer, Burg, Riael en Hasselaer, volgens commissie, alsoo gerapporteert sijnde, waren van Hoorn, Outshoorn, Pol en Spiegel, Burgemeesteren, niet vremt van 't gesyde concept, doch de meeste Heeren waren van advys, dat veel capitynen en andere offecieren groot bohy¹⁾ soude maeken en jaerlijx veer over de dartich-duysent guldens soude costen, en minder dienst soude werden getrocken, ten opsicht de capitynen, die souden gecooren werden, van de grooste eervarenthyt wellicht niet souden weesen²⁾. - Op de reso-

1) Volgens het ‘Woordenboek der Nederl. Taal’ is bohei = boeha (tegenwoordig meestal met p: poeha of poehaai) = drukte, bluf, vertoon. Bontemantel bedoelt er hetzelfde mee als in de volgende noot met het woord ‘parade.’

2) Hierover schrijft Bontemantel uitvoeriger in Resol. Raad II, 2. p. 12-14 (28 Januari 1664): ‘De Heeren, gestelt om te examineeren 't redres over de stadtsmilitie, hebben gedaen rapport, bestaende meest daerin: dat de wachten souden werden met de uytlegginge der stadt anders verdeelt; eenige logementen te maecken voor de soldaeten aen de wallen; de vierhondert man, die van 't lant betaelt warden, te laeten onder twee capitynen; de andere compaigniën van de stadt te vermeerderen met vier capitynen, en noch aen te neemen veertich man, yder compaignie starck dan te weesen 100 man; de soldaeten op 't stadthuys niet te laeten waecken, maer aen te neemen 30 à 40 man, om 't stadthuys bij quartieren snachts te bewaecken en tot dienst met lantaerens op te passen; 't stadthuys te sluyten en nimant in te laeten dan door de burgerwacht. Met welck advys Burgemeesteren haer scheenen te conformeeren; doch versochten eerst bij discours de opiniën van den raet te hooren, en waeren de meesten Raeden van advys: dat het veel gelts, te weeten omtrent 30.000 gulden 's jaers, meer soude costen; dat veel officieren veel parade en wynich dienst toebrengen, en haer dinaers en kindren gagie trecken en niet waecken; dat het vermeerderen der capitynen een groote jalousie soude bij de Leeden van Hollant verwecken, en een murmuratie maecken onder de gemeente, alsof daer wat achter schuylde; (dat) om de gemeente in ordre te houden soldaten genoch in de stadt sijn, en teegen gewelt van buyten een wynich niet baeten can; dat dickmaele capitynen warden gemaeckt, die wynich kennisse van den oorlooch hebben; dat de stadtsfinantie soo is belast, dat het geen last meer lijden can. Naer welcke advysen Burgemeesteren van advys waeren de militie te laeten als die is, en de ordre en verdeelinge der wachten te laeten aen de advysen der commissarissen, ende aen te neemen de bewaerders en lantarendragers van 't stadthuys tot 30 à 40 man, waermeede den raet haer heeft geconformeert. Staet te noteeren: dat Burgemeester Spiegel een neef heeft, genaemt Bitter, die gaeren had geavanceert gesien met een compaignie van de Staeten, daer veel debvoiren om had gedaen de laeste vergaederinge van de Staeten van Hollant; ende Burgemeester van Outshoorn heeft een neef, genaemt Haringcaspel, die eenige maenden als adelborst onder een compaignie heeft geleegen; ende dat Hasselaer, commissaris van de monstering, gaeren sach dat Jan Hop capityn wiert, soodat alles heeft sijn consideratie gehad op particuliere speculatie’.

[p. 220]

lutie van haere Eedele Groot Mogende, van 's lants compaigniën te verstercken met 30 man, is den 12^den January 1665 bij den raet verstaen, niettegenstaende het aenschrijven der Gecommitteerde Raeden, (dat dit) in de twee 's lants compagniën alhier geen plaets conde hebben, alsoo die nieuwe vermeerderinge staet gebruykt te werden op de vloot, op commando van den Staet, en de twee gesyde compaigniën alleen staen ter dispositie en ordre van deese stadtsregeeringe. - Den 13^den November 1666 capityn Gnits gestorven sijnde, is geresolveert bij den raet sijn compaignie onder de andere stadtscompaigniën te steecken, sullende alsdan sijn yeder compagnie 200 man, en de verdere offecieren, als luytenant en vaendrager, te geven bij provisie haer tractement, tot naerder employ. - Op rapport van Cornelis Backer, Grootenhuysen en Ranst, commissaressen van de monsteringe, is den 8^sten Maert 1670 bij Burgemeesteren en Raeden verstaen, 400 man, sijnde 2 com- (p. 222a.) paigniën van stadtsmilitie, af te dancken, alsoo 600 soldaten wierden geoordeelt genoch te sijn de wachten te besetten, en in tijden van swarichyt in corten tijt genoch volck te becomen is. - In den jaere 1672, de tijden door de oorloch der France, Engelsche en Munstersche volkeren (swaer sijnde), is geresolveert, den ll^den Juni, de gecasseerde 400 soldaten wederom te werven, en Burgemeesteren gerecommandeert nae bequame offeciers te sien, die mede kennisse hebben van de fortificatiën; ende 13^den ditto is verder verstaen een merkelijck meerder getal

[p. 221]

waertgelders aen te neemen, alsoo de France in de Betuwe waeren doorgebrooken. De commissaressen van de monsteringe tot 2000 man geworven hebbende, is den 16^den derselver maend geresolveert verder stil te staen, tot in de plaets van den commandant van Beveren een ander sullen becoomen hebben, welcken commandant nae veel solicitatiën door haere Eedele Groot Moogende dese stadt was toegevoecht, en den 19^den Juni den eet in handen van Burgemeesteren had gedaen, en den 20^sten daeraenvolgende 't selfde door Burgemeesteren den burgerkrijgsraet genotificeert, met last deselfde in die qualityt te erkennen; ende, alsoo was gouverneur van Geertruidenberg, bequam patent derwaers te moeten gaen. In deesen tijt was meede in stadtsdienst een compaignie vrijwillige borsten, onder het commando van capityn Pieter Lankeur, luytenant Gerret van Santen en vaendrager Joores Backer, die volgens haer authorisatie en commissiën, in date den 20^sten Juni deses jaers 1672 van Burgemeesteren becomen, alle exercitiën, tochten en wachten, als en neffens de soldaten, waernaemen. Sijn geweest omtrent tachentich stark; doch alsoo meest jonge luyden waeren, en wierde gemerkt dat eenige aen de debauchie sloegen, hebben Burgemeesteren de compaignie van haer willege dienst nae eenige tijt geëxcuseert.

(p. 223.) Dese stadts- en lantsmilitie werd gebruykt tot gerusthyt van de ingeseetenen, authorityt der overichyt en ook ten dienste der omleggende steeden en 't gemeene landt. Tot gerusthyt der ingeseetenen, als in onrustige tijden somwijle is gesien. Tot bescherminge van stadts-gerechtichyt, als: in den jaere 1654 de Nes aen de Buykslooterdijk te wijt sijnde gespoelt, en de punt te veel afnemende, is bij resolutiën van de vroedschap den 4^den December 1653 en 6^den Januarius 1654 geresolveert, om hetselfde nadeel van de schueringe verder voor te comen, daer ordre tegen te stellen en, om alle fytelijckeyt af te weeren, den capityn Rusius met eenige soldaten, neffens de werkluyden, te senden om de Waterlanders vandaer te houden. - Van gelijcken is gedaen volgens resolutie van den 2^den Julij 1665, als wanneer de Heeren van Haerlem de Noortdammerbruch fytelijk hadden verspardt, niet-

[p. 222]

tegenstaende deselfde is geleegen onder de jurisdictie van Amsterveen, daer de Heeren deser stadt Ambachtsheeren van sijn; (is geresolveert): de versparringe wech te nemen, en de wijte en diepte te stellen, als het goet recht meede brengt; de werkluyden, daertoe gelast, te versorgen met een goet aental soldaten, om d'aenstaende nacht het werk uyt te voeren. - In den jaere 1666 de Heeren van Haerlem den Slaeperdijck, tegens accoort van den jaere 1659, alreede sestien duymen hooger hebbende gemaekt dan het behoort, is den 10^den November verstaen den pensionares Hop derwaers te senden, met een lichter soldaten te doen volgen, en den Schout of Ballieu tot Sparrendam te versoeken interdictie te willen doen, en, bij wygeringe, de soldaten te doen uytspringen om het werk te beletten, totdat bij den rechter daerop sal wesen naerder gedisponeert.

Het gebruyk tot de poletique beveelen der omleggende (p. 224.) steeden en dienste van 't lant stelle (ick) volgens de tijden, nae den anderen voorgevallen, sedert den jaere 1653. Den 18^den Mey 1653 de directeurs deser stadts scheepen benodicht sijnde om soldaten, die wegens 's lants-ordre stonden langsaem af te comen, is toegestaen hondertvijftich coppen musquettiers te senden en wederom anderen in de plaets te werven. - Den 22^sten Juni desselven jaers, alsoo men beducht was dat de Engelsen op Tessel souden landen, sijn op ernst aenschrijven der Raet van Staeten en Gecommitteerde Raeden van 't Noorderquartier en de Gedeputeerdens van stadts wege ter dachvaert, nae Tessel gesonden tweehondert mannen, en den Heer Burgemeester Witsen gedeputeert nae den Helder om neffens de gedeputeerdes van het Noorderquartier op alles te helpen ordre stellen, en den ingenieur Coeck meede te nemen om, was 't noot, eenige fortificatiën op te werpen. - Den 25^sten Mey 1659, op Sondach, sijn in stilte gesonden tweehondert soldaten, onder 't commando van de capitynen Gnits en Witsen, tot weringe van verder plunderinge, alreede aen 't huys van een der impostmeesters gedaen tot Naerden¹⁾. - Sijn in den raet geleesen, den 8^sten Julij

1) In Resol. Raad II, 1. p. 292 vindt men daarover nog: ‘'savons in stilheyt hier uytgetroeken en 'smorgens daeraen, in 't opgaen van de poort, haer meester daervan gemaeckt. Burgemeesteren hebben die sonder kennisse van den raet laeten uyttrecken. 31 Mey sijn wederom-gecomen, alsoo in de stadt Naerden twee compagniën van de guarde van de Staeten van Hollant waren ingecoemen.’ - Vgl. hierbij: Wagenaar, Amsterdam. I p. 598-599.

[p. 223]

1660, een missive der Staeten van Utrecht, date 25 Junij stilo loci, geschreeven aen Haere Eedele Groot Mogende, versoekende eenige militie te paert en te voet, die dicht bij de hant sijn, ofte uyt de guardes der Staeten van Hollant, om neffens de militie, op haer repartitie staende, en mede dicht bij de hant sijnde, te connen afkeeren alle timulte en oproer, daermeede gedrycht werden van de gemeente, opgeweckt door den kerckenraedt tegens haer wettige overichyt, wegens de sessie der commissaressen-poletiq in de kerckenraet¹⁾; noch een missive van

1) Ter toelichting hiervan strekke althans het volgende. Reeds spoedig na de stichting der Utrechtsche Hoogeschool ontstond een verwoede strijd over het gebruik der kanonikale prebenden. ‘Het punt van verschil kwam vooral hierop neer: mochten, nadat de kanunniken hun geestelijk en wereldlijk gezag hadden verloren, de inkomsten hunner rijke bezittingen ook nog ten goede komen aan particulieren, kapittelheeren bv. die tot de Hervormden waren overgegaan of Gereformeerden die in de rechten van kapittelheeren waren getreden, of moesten die inkomsten geheel en uitsluitend worden gebezigd ad pios usus ten bate van predikanten en scholen.’ (Prof. P. de Jong, De strijd voor de vrijheid der academie, gedurende de eerste vijftig jaren van haar bestaan door de stedelijke regeering tegen de kerk gevoerd. Jaerboek Utrechtsche Universiteit 1880-1881, p. 123-124.) Vooral Voetius weerde zich heftig in het verdedigen der laatste meening, en de meerderheid der Utrechtsche predikanten viel hem bij. Op den kansel beschuldigden zij de tegenpartij, waartoe ook de stadsregeering behoorde, van dieverij en kerkroof. Ds. Abraham van den Velden en Ds. Johannes Teeling maakten het zoo erg, dat Voetius zelf, ‘siende dat het sijn discipulen en socii wat te heet mengden, en de maximes, die hij haer geleert hadde, ontijdich te stijf dreven en dat de voerluy, die hij anders selve de sweep in handen hadt gegeven, wat getempt dienden, eer de wagen aen 't hollen en sij omver raeckten’, hen tot meerder ‘zedicheydt’ moest vermanen. (de Jong, ibid. p. 124-125.) ‘Soo door het licentieus predicken van sommige predicanten als anders’ besloot de vroedschap van Utrecht op 29 Maart 1660 gebruik te maken van het recht, haar verleend in art. 37 van de kerkorde, door de Synode van Dordrecht beraamd en door de Staten van Utrecht goed-gevonden en gearresteerd, en committeerde twee heeren uit haar midden als commissarissen-politiek in den kerkeraad. Herhaaldelijk trachtte dit college de vroedschap tot intrekking dezer resolutie te bewegen, maar tevergeefs. Toen de kerkeraad zijne vergaderingen staakte, besloot de vroedschap op 24 April 1660 ‘den president serieuselick aan te manen, dat gecontinueerd worde in de weeckelicxe kerckenraedts-vergaderinge, als voor desen, in conformité van de kerckenordeninge.’ De kerkeraad moest toegeven, maar de predikanten brachten de gemeente in opschudding door hun heftige taal op den kansel. Eindelijk besloot de regeering door te tasten, maar nam de voorzorg, eerst haar krijgsmacht te versterken. (Zie den tekst hierboven.) Den 19^den Juli 1660 werd in de Staten van Utrecht voorgesteld, dat ‘Ds. van de Velde ende Teelinck uit de provincie Utrecht souden vertrecken’, en nog dienzelfden middag gelastte de vroedschap, dat beide predikanten ‘huyden voor ses uyren na noen’ de stad zouden verlaten, ‘sonder daer weder in te comen, op pene van bannissement.’ (Uit de vroedschapsnotulen van Utrecht, Maart-Juli 1660.) Een heele reeks van pamfletten verscheen naar aanleiding van dit geval. Over de consternatie, door het uitzetten der predikanten in Utrecht verwekt, en de wijze, waarop de gemeente hun uitgeleide deed, leze men vooral: Tiele N^o. 4869.

[p. 224]

de Staeten van Hollant aen Burgemeesteren ende Regeerders, met derselver resolutie, date 7 Julij ter vergadering (p. 225.) genomen, relateerende dat, op 't versoeck der Staeten van Utrecht en tot haer Eedele Mogende dienst en commando, waeren afgeveerdicht eenige compaigniën derwaers te paert en te voet, en dat haere Eedele Groot Moogende verder waren versoekende meede eenige compaigniën derwaers te senden; dat ten dien eynde oversonden de daerneffens gaende patenten met open namen. Noch wiert geleesen een missive deser stadts gedeputeerdens ter dachvaert, geteekent bij Joores Backer en den pensionares De Groot, seggende dat, op aanschrijven der Heeren van Utrecht, met eenparige advysen in Hollant was geresolveert eenige compaigniën te voet en te paert nae die stadt te senden, en de Heeren van Amsterdam te versoeken mede, des noot sijnde, dry à vier compaigniën te laten afgaen. Waerop Burgemeesteren sijn geauthoriseert dry compaigniën, yder van honderttwintich man, onder soodanige capitynen als te raede sullen werden, gereet te houden en de Staeten van Utrecht aen te schrijven die op haere Eedele Mogende ordre te sullen

[p. 225]

doen marcheeren nae sulke plaetsen, als haer Eedele Moogende sullen gelieven te ordonneeren¹⁾. - Burgemeesteren Vlooswijk, Polsbroek en van de Pol hebben den 8^sten Februarij 1661 den raet per lecture gecommuniceert een missive der Gecommitteerde Raeden, date den 7^den ditto, seggende in substantie: dat verstaen hebben den (p. 226.) kerckenraet tot Meedenbliq arbyt om den predicant van de Velde, onlangs tot Utrecht uytgeset, te beroepen²⁾; waerop haere Eedele Moogende een brief aen de magistraeten aldaer hadden laeten afgaen, om met de beroepinge stil te staen, doch dat tot antwoort hadden becomen, dat het werk tegens de gemeente niet machtich waeren en oversulx de saeke daerheen te willen dirigeeren, dat eenige militie van Amsterdam, als naest geleegen, haer E. E. mochte toegesonden werden in alle spoedige secretesse; daerop haere Edele Moogende waeren versoekende, dat dry compaigniën mochten derwaers gesonden werden, onder 't commande van de beschydenste³⁾ capitynen⁴⁾; dat soo haest sullen verstaen hebben deselfde binnen de stadt Medenbliq syn gecomen, eenige compaigniën van de guardes derwaers sullen senden, om dese stadtssoldaten af te lossen; dat ten selven eynde geliefden een missive te laeten afgaen, neffens die bijlage van haere Eedele Moogende, om op de receptie ordre te stellen. Den raet daerop gediscoureert hebbende, is verstaen het versoeck der Gecommitteerde Raeden te effectueeren, en vielen verder speculatiën of de missivens souden voorafsenden of door de militie laeten brengen; waerop wierd verstaen die aen de magistraet te behandigen als ver- (p. 227.) seekert sullen in de stadt gecomen sijn, want

1) Resol. Raad II, 1. p. 423-424 (8 Juli 1660) heeft nog: ‘Alleen Tulp was van gevoelen, dat men de Staeten van Utrecht niet behoorde te presenteeren; maer als deselfde militie uyt dese stadt versoucken, dat alsdan den raet soude connen op 't selfde resolveeren, als alsdan te raede soude gevonden warden.’

2) Zie bij het volgende: Wagenaar, Amsterdam. I p. 603.

3) ‘bequaemste ende discreeste’. (Resol. Raad II, 1. p. 470.-8 Februari 1661.)

4) ‘'s avons, opdat 's morgens aldaer mochten weesen,’ volgt hierop, ter boven aangehaalde plaats.

[p. 226]

soo de Heeren (die oneens in 't werk sijn) van de comst der soldaeten kennisse hebben sullen, de quaetgesinde sullen soeken sulx te beletten en de gemeente daertoe opruyen¹⁾. - In Februarij 1664 is capityn Lambert Witsen 's nachts uytgetrocken en in de morgenstont gecomen binnen Weesp, waerop eenige Raetsheeren van 't Hof sijn gevolcht, wegens onlusten tusschen den Drost Bicker en de magistraeten²⁾. - Den 29^sten September 1665 hebben Burgemeesteren den raet gecommuniceert, dat de gecommitteerden van de stad Swol, ten opsicht het naederen der Munstersche troepen, versoeken twee compaigniën soldaten tot soolang militie van den Staet sullen becomen hebben; waerop is verstaen 't selfde te excuseeren, te meer den Raet van Staeten mede heeft versocht

1) In plaats van de laatste regels leest men in Resol. Raad II, 1. p. 470-471: ‘Waerop gedelibereert wesende, is met eenparige stemmen verstaen de versochte dry compagniën derwaers te senden, uytgenoomen Tulp adviseerde dat, op 't presuppoost dat de Staeten van Hollant de stadt Utrecht hadden geassisteert, waerop den gesyde Ds. van de Velde was uytgeset, voor sijn advys 't versouck toestont; ende Riael adviseerde swaricheyt te maecken de militie van deese stadt te gebruycken in deese provintie, tot saecke daer alle de blaeme alleen op deese stadt comt, aengesien in Hollant militie genoch is om derwaers te senden. Voors vielen consideratiën of de militie soude gesonden warden en, in de stadt wesende, den brief der Gecommitteerde Raeden aen de Regeerders soude overleeveren, dan of den brief vooraf soude gesonden warden, waerop Bontemantel ende Hooft en Cornelis Backer van advys waeren den brief ofte aenschrijven der Gecommitteerde Raeden te volgen, dat is haer missive vooraf senden, opdat ordre op haer receptie connen stellen; doch alsoo Burgemeesteren en de andere Raeden van advys waeren den brief te bestellen, als de militie binnen de stadt sijn, soo is dat alsoo geresolveert’.

2) Resol. Raad II, 2. p. 15 heeft: ‘In 't eerste van Februarij 1664 is den capityn Witsen met sijn compaignie soldaeten snachs getrocken naer Weesp, en daerop gevollicht eenige Raetsheeren uyt Den Haech, over een questie tusschen den Drost van Muyden en eenige der magistraeten van Weesp, soodat een Burgemeester met gevolch eeniger gemeente den gesyden Drost Bicker fytelijck vervolchde, die de vlucht nam op de hofstede van den Heer Gerret Hasselaer, genaemt Lantscroon, geleegen tusschen Muyden en Weesp, welcke hofstede sij met gewelt opsmeeten, en den Drost gevanckelijck naer Muyden brachten; in den maend Augusti of September sijn eenige bij het Hof gestraft’.

[p. 227]

eenige soldaten nae de frontieren te senden, dat ongeraeden was geoordeelt¹⁾. - Den 6^den October 1665 is den raet door de Heeren Hasselaer, Valckenier en Courtenhoef, Burgemeesteren, bij lecture van twee missives van de Gecommitteerde Raeden en stadts-gedeputeerdes ter dachvaert, bekent gemaekt, dat door aenschrijven en Gecommitteerdens van Stadt en Lande haere Hooch Mogende was voorgedraegen, dat de Munsterse Bisschoppelijke troepen waeren gemarcheert over de Boertangerveenen aen een klooster, genaemt Appel, sterk omtrent sevenhondert man, doch vermeerdert tot ses duysent, en bij- (p. 228.) gevolch een beleegeringe in 't gemoet saegen;

1) Uit Resol. Raad II, 2. p. 509-510 (29 September 1665) blijkt dat Zwolle ook 500 musketten en Harderwijk 8 ijzeren stukken en 500 musketten te leen verzocht. Burgemeesteren deelden aan den raad mede, dat in stadsmagazijnen 3000 nieuwe musketten met toebehooren, 2300 snaphanen met toebehooren, ‘en pieken, lancehouwers, deegens en waepenen om 8000 man te waepenen sijn’, behalve nog een goed aantal wapenen op de Waag en de Doelens, en dat de stad nog 148 kanonnen, schietende 8 ℔ ijzer, had. Het verzoek van Harderwijk werd toegestaan, dat van Zwolle alleen wat de musketten betreft. ‘Bontemantel, Cornelis Backer, Riael en eenige meer waeren van advys, dat (de stadt) geen waepenen behoorde noch oock geschut uyt te leenen, aengesien dat noch bij het lant genoch te becoomen is en oock te coop is; dat soo meer ongeluck volchde, deese stadt sorg soude moeten draegen voor Naerden, Muyden en Weesp, ende waepenen voor 8000 man in deese stadt niet genoch is, ten opsicht van de groote forteficatie ende de humeuren van binnen’. - Resol. Raad II, 2. p. 513 en 514 (1 en 2 October 1665): Amsterdam leent aan Deventer 6 stukken, schietende 18 ℔ ijzer, en aan Kampen 4 stukken, schietende 8 ℔ ijzer. - Resol. Raad II, 2. p. 521 (8 October 1665): Amsterdam leent aan Zwolle nog 200 musketten, maar het herhaald verzoek om slads-soldaten wordt opnieuw geweigerd. - Resol. Raad II, 2. p. 525 en 526 (14 October 1665): Amsterdam zendt levensmiddelen en geschut naar Hasselt, maar weigert het verzoek van de ‘gedeputeerden der provintie van Overijsel, hebbende deesen morgen versocht aen Burgemeesteren bijnae alle behouften van oorlooch, om te gebruycken tot afkeeringe der Munsterste volckeren’. - Uit het meegedeelde blijkt - indien dit nog noodig was - in welke verlegenheid de oostelijke provinciën geraakten door den Munsterschen inval. (Vgl. F. der Kinderen Fz., De Nederlandsche Republiek en Munster gedurende de jaren 1650-1666. p. 323 sqq.)

[p. 228]

dat alsoo wynich garnisoens in hebben, en de burgerij maer passelijk (is), dat haer mochten toegesonden werden eenige compaigniën; dat de twee compaigniën van 't Land, tot Amsterdam garnisoen houdende, als naest bij haer geleegen, mochten geordonneert werden haer bij te springen; dat de Gecommitteerden Raeden neffens haer missive waeren toesendende de patenten; waerop gediscoureert sijnde is verstaen, ten opsicht de noot sulcx veryst en te merckelijck aen die stadtsconservatie is geleegen, dat men niet behoorde stil te staen; doch alsoo geen meer volk uyt de stadt can werden gemist, dat de Gecommitteerde Raeden en stadtsgedeputeerden sulx sal aengeschreeven werden, met aenbiedinge dat capityn Tak, die met een der stadtscompaigniën, sterk tweehondert coppen, lyt op 't ylant Tessel, daertoe soude connen gebruykt werden, en tot dien eynde de patenten terug gesonden werden. - Den 14^den October desselven jaers is, op versoek der Raeden ter Admiralityt, die een watconvoyer¹⁾, gemonteert met twaelf stucken, stonden af te senden nae het Swartewater, toegestaen dartich soldaten, gewaepent met vier-roers, om den vijant uyt Mastenbroek te keeren. De Heeren Valkenier en Vlooswijk, Burgemeesteren, hebben in de vroetschap gebracht, den 26^sten Maert 1666, dat op 't versoek van prins Mauritius, ter Generalityt gedaen, van capityn Lambert Witsen met sijn compaignie te ge- (p. 228a.) bruyken tot sijn lijfguarde, de aenschrijvinge van haere Hooch Moogende aen de Gecommitteerde Raeden, en van de Gecommitteerde Raeden aen Burgemeesteren en Regeerders, neffens het patent, becomen hebben. Twelck in deliberatie sijnde gelyt, is verstaen daerin te bewillegen. - Burgemeester Tulp, alleen present sijnde, heeft den raet den 18^den Juni 1666 gecommuniceert een missive van stadts-gedeputeerden ter vergaederinge van de Staeten van Hollant, verhaelende dat op de victory, door 't belyt van den admirael De Ruyter op de Engelsche vloot bevochten den ll^den, 12^den ende 13^den deser, ter Generalityt was geresolveert seven scheepen

1) Een watconvoyer = convooischip, dat dienst deed in de Wadden?

[p. 229]

van den Coninck van Denemarken, in Tessel leggende, tot 's lants dienst te gebruyken, en de ingevallen scheepen weder op het spoedichste te bequamen en soo haest doenelijk nae de Wielingen te senden bij de vloot; ten welken eynde haere Hooch Moogende derwaers hadden gecommitteert de Heeren Amerongen, De Witt van Dort, en Witsen van Amsterdam, om de expeditie te besorgen, ende alsoo daertoe soldaten noodich sijn, dat den Heer De Witt de rys over dese stadt sal neemen, om sooveel soldaten te besorgen als dienstich sal sijn en gemist connen werden. Voors relateerde Tulp, dat op de comst van den gemelden Heer met de capitynen had gesprooken, die oordeelden dat boven het getal, dat op de vloot is, noch 260 man souden connen gemist werden; waerop Burgemeesteren sijn geauthoriseert sooveel militie af te senden, als te raede (p. 229) sullen werden. - Date 14 Augusti desselven jaers is, op rapport, ter vergaederinge in den Haech gedaen door een visser, in zee geweest hebbende op (het schip van) capityn Heemskerk, uyt 's lants dienst bij de Engelsen overgeloopen, dat de intentie was een goet gedeelte haerder vloot te senden om, is 't doenelijk, de comende Oost-Indische scheepen te neemen en met de rest haerder vloot Tessel in te loopen, geresolveert de Heeren van Amsterdam te versoeken, 200 musquettiers uyt haer garnisoen derwaers te willen senden. Den raet, ten regarde de becommeringe swaer wierde, heeft daerin geconsenteert. Ende alsoo de voorgemelde Gedeputeerden op Den Helder en Tessel haer handen vol werkx hebben wegens de expeditie der ingevallen en Deensche scheepen, daer dese becommeringe bijcomt, soo heeft den raet verder goetgedacht den 22^sten derselven maend Burgemeesteren te authoriseeren een vigelant Heer naer Tessel af te vaerdigen, opdat promte advysen vandaer mogen becomen, en den Heer Witsen met raedt en daet bij te springen; en hebben daertoe gelieven te committeeren den Heer Geelvinck; 't welk maer tamelijk bij den Heer Witsen wierd opgenomen, alsoo sijn E.E. was gecommitteert derwaers door de Staeten Generael. - In de Engelsche, France en Munstersche oorloogen is de militie, nae de nootsaekelijckyt der tijden meedebracht, gebruykt; ende de stadtscom-

[p. 230]

(p. 229a.) paigniën ten dienste van 't lant gebruykt werdende, sijn voor die tijt den Staet in reeckeninge gebracht.

De capitynen hebben in den jaere 1656 bij request versocht, als dienstich oordeelende, dat baracquen of soldaten-logementen aen de wallen mochten gemaekt werden, om in tijden van noot spoediche dienst van te connen trecken. Welk request den 12^den September bij den raet is gestelt ter exame van de commissaressen der fortificatie, met adjunctie van de Heeren van Hoorn en Hasselaer. De Heeren Joores Backer, Burg, Riael en Hasselaer den 12^den Januari 1664 bij den raet versocht sijnde de gelegenthyt der cortegardes te examineeren, hebben den 18^den daer-aenvolgende in haer rapport doen influeeren dienstich te sijn eenige soldatenlogementen aen de wallen te laeten maeken; doch daer is niet opgevolcht.

Ten opsicht de soldaten somtijts haer casacken¹⁾ en wapenen voor schulden en biergelaegen ten pande versetten, en daerdoor op de parade en monsteringe niet ordentelijk connen weesen, soo is bij willekeure daertegen versien en (verstaen) geen leeninge daerop te mogen doen, 't sij uyt saecke van costgelt of slaepgelt ofte ander-sints, in hoedanige maniere en tot wat somme het soude mogen sijn, op pene dat de contraventeurs soodanige beleende wapenen, casacquen ende toerustinge terstont en metterdaet sullen afgenomen werden, en versteeken blijven van de penningen en intresten; 't welck is gepubliceert den 21^sten October 1656²⁾.

Den 29^sten Januarij 1665 is bij ordonnantie geordonneert de capitynen, verder offeciers en soldaten, hoe haer in tochten en wachten sullen hebben te draegen, en in 't 25^ste artyckel geëxpresseert waerin den krijgsraet bestaet, daerin de commessaressen van de monsteringe of een derselve de preséance ofte presideritsplaetse heeft. - Den......(p. 230.) Julij 1672 sijn vier France soldaten gecondemneert gehangen te werden; hebben den scherprechter tot

1) Kasack = wijde overrok, opperkleed, wapenrok. (Oudemans, Middel- en Oudnederl. Woordenboek.)

2) Noordkerk's Handvesten II p. 838.

[p. 231]

de excecutie van Haerlem ontbooden, en in de kercken voor de patienten laeten bidden. Burgemeesteren, sulx verstaende, hebben de excecutie opgehouden, van verstand sijnde sulcke capitale straffe sonder haeres E.E. kennisse niet can gedaen werden, te meer (omdat) wynich capitynen, neffens den capityn en mayoir Jacob Bicker, over de saeken hadden geseeten, daeronder eenige van de waertgelders ofte stadtscompaigniën; en sijn te raede geworden te schrijven aen de Gedeputeerdens ter dachvaert ter vergaederinge te brengen, waerin den krijgsraedt behoorde te bestaen. Op rapport der Gedeputeerde van haere Eedele Groot Mogende is verstaen den krijgsraedt der militie, garnisoen in dese stadt houdende, te bestaen als hieronder te leesen. Welke resolutie de Gedeputeerdens ter dachvaert hebben overgeschreeven; dat den 5^den Augusti desselven jaers in den raet is geleesen. Op de voorsyde condemnatie naerder krijsraedt sijnde gespannen, sijn deselve gewipt en een brandtmerck op de wang gegeven; één siek sijnde, is moderaet daermeede gehandelt en sacht opgehaelt en aenstonts nedergelaeten. De saeke heeft sich omstandelijk toegedragen in volgende manieren: eenige juffrouwen, gelogeert tot den geweldige-provoost Lourentius, die sijn woonplaets heeft in de Jan Rompoortsthooren, sijnde sijn vrouwssuster en andere, verstaende de condemnatiën ter galge, sijn begeerich geworden deselfde te sien. Boven comende, bevonden de gecondemneerdens seer swaermoedich sitten, haer beclagende nimant te hebben om voor haer te spreeken. De juffrouwen, wederom beneden comende bij 't geselschap, verhaelden de bedroefthyt der patienten, waerdoor alle met groote medogenthyt wierden ingenomen, en resolveerden te gaen tot den Burgemeester Outshoorn, als naest daeraen wonende; (p. 231.) verstaende dat nae 't stadthuys was gegaen, namen verder resolutie haer derwaers te begeven, alwaer alle de Burgemeesteren bevonden boven te sijn. Naer versochte audiëntie binnengetreeden sijnde, hebben met ootmoediche versoeken versocht pardon voor de gecondemneerdens, die alle Francen waren, sijnde brave mannen, klagende geen kennisse in 't lant te hebben om haer saeken voor te spreecken, soodat, met innerlijke bewee-

[p. 232]

ginge, gedienstich 't selfde sijn versoekende. Den Heer Outshoorn syde of de juffrouwen, of eenige derselve, souden genegen wesen daermede te trouwen, alsoo bij discourse verder wierde gesyt, dat in oude tijden, die den verwesen ter doot wilde trouwen, beyde vrije persoonen sijnde, van die excecutie wierde gepardonneert; waerop antwoorden alle getrout te sijn. Verder syden Burgemeesteren op de saeke te sullen letten, waermeede de vijf juffrouwen, nae behoorelijke reverentie, sijn vertrocken. Burgemeesteren hebben den gemelden Lourentius ontbooden, en nae de saeke verstaen hebbende hoe die was toegedragen, hebben geordonneert de excecutie bij provisie op te houden, niettegenstaende in de kerck voor de patienten was gebeeden, de galg bij de Lytse poort op 't bolwerck opgerecht en den scherprechter paraet was. Sijn vorders te raede geworden te schrijven aen de Gedeputeerdens ter dachvaert om, ter vergaederinge de saeke voorgedragen sijnde, het advys van haere Edele Groot Moogende daerop in te nemen, gelijck den 23^sten Julij deses jaers is gedaen; waerop is verstaen 't selfde te laeten examineeren door de Heeren van de Ridderschap en andere haere Edele Groot Mogende Gecommitteerden tot de militaire saeken; waerop den 2^den Augusti is uytgebracht het volgende rapport en resolutie:

(p. 232.) Extract uyt de resolutiën van de Staeten van Hollant ende Westfrieslant, in haere Eedle Groot Mogende vergaederinge, gehouden den 2^den Augusti 1672.¹⁾

‘Bij resumptie gedelibereert sijnde op 't gunt de Heeren Gedeputeerden der stadt Amsterdam ter vergaederinge bekent gemaekt hebben, dat namentlijk binnen deselve stadt bij een geconvoceerde krijsraet vier soldaten, aldaer ingecomen, over seeker delict waren gecondemneert gehangen te werden, en een vijfde tot minder straffe; ende

1) Het volgende extract is op sommige plaatsen naar de Resol. Holl. 2 Augustus 1672 verbeterd.

[p. 233]

dat de rechters waren geweest Jacob Bicker, capityn in 's lants dienst, Thomas Pijl, onlangs tot capityn in stadtsdienst aengestelt, Goduart Caasenbroot, capityn in Statendienst, doch opgemelte Burgemeesteren onbekent of hij aldaer patent was hebbende of niet, Jan van de Waert, capityn-luytenant van den oversten Stockheym, ende wijders noch vijf capitynen van de waertgelders, als: Willem van Eden, Andries van Heusden, Jan Holberent, Symon van der Stel ende Jan Siseau, dewelke geen commissie van de Staet sijn hebbende, maer bij den dach afgedanckt connen werden, sonder verder eenige kennisse of communicatie aen de meergemelde Heeren Burgemeesteren gegeven te hebben; ende dat deselve Heeren Burgemeesteren daerover becommert sijnde, haer selven beswaert hadden gevonden om soodanige excecutie, aen welckers wettichyt sij twijfelden, binnen de stadt te gedoogen, en derhalve raetsaem hadden geoordeelt de voorseyde excecutie voor den tijt van acht dagen te surcheeren, ende haere Gedeputeerden te lasten hetgeen voorseyt is ter vergaederinge van hare Edele Groot Mogende voor te dragen ende te onderstaen, of soodanige opgeraepte officieren een wettige krijsraet in een stadt, stem hebbende in staet, connen formeeren, ende of Burgemeesteren, in cas van ja, niet verstaen souden moeten hebben te com- (p. 233.) peteeren het recht van preadvys, haer Edele Achtbaerheden in capitale saeken, binnen de stadt Amsterdam berecht werdende, competerende en in de voorgaende notulen, onder date den 23^sten der voorledene maendt, breder gementioneert: Is goetgevonden ende verstaen, dat, onvermindert ende sonder prejuditie van 't besoigne, ten selven dage bij haere Edele Groot Mogende op 't gunt voorschreven is gedecerneert, Jacob Bicker, capityn ten dienste deser landen ende mayoir der stadt Amsterdam, sal werden geauthoriseert, gelijk deselve geauthoriseert werd bij desen, omme noch ses andere offecieren van den Staet, die van deselve behoorlijke commissiën hebben, te convoceeren, met deselve krijsraet te formeeren, mitsgaders naeder te examineeren ende sententieeren soodanige soldaten als binnen Amsterdam over militaire delicten al beryts geapprehendeert ende bij een

[p. 234]

ander krijsraet gecondemneert sijn, ofte degene, die over militaire delicten hier naemaels noch verder aldaer geapprehendeert souden mogen werden.’

Dese resolutie is door Burgemeesteren den mayoir Jacob Bicker ter hande gestelt, waerop, ingevolge van dien, naerder krijsraet is gespannen, en sijn de vier France soldaten gecondemneert ende geëxcecuteert als hiervoore gesyt.