Voor rede vatbaar

Tien voorredes uit het grammaticale werk van Van Hoogstraten, Nylöe, Moonen, Sewel, Ten Kate, Huydecoper (1700-1730)

[p. 156]

Balthazar Huydecoper (1695-1778)

[p. 157]

10. Huydecoper 1730

Balthazar Huydecoper, Proeve van taal- en dichtkunde (1730)

‘Geleerde en Geestrijke Heer,’ schreef de dichter Hubert Korneliszoon Poot op 16 januari 1730 vanuit Abtswoude aan Balthazar Huydecoper: ‘UE. Aenmerkingen op Vondels Nazo, nevens dat boek zelf, heb ik wel ontfangen, en ben 'er UE. hooglyk voor verplicht.’ Eén van de twee boeken die Poot ten geschenke had gekregen, was de derde druk van Vondels vertaling van Publius Ovidius Nazoos Herscheppinge (Amsterdam: E. Visscher & I. Tirion, 1730), waarvan de uitgave bezorgd was door Huydecoper. Het andere boek waarvan in de genoemde brief melding gemaakt wordt, is de Proeve van Taal- en Dichtkunde; in Vrijmoedige Aanmerkingen op Vondels Vertaalde Herscheppingen van Ovidius (Amsterdam: E. Visscher & I. Tirion, 1730). In de Boekzael van juni 1730 werd de Proeve uitermate positief beoordeeld. De samensteller van het uittreksel was van mening ‘dat men onze Tael- en Dichtkunst alleen door den weg van diergelyke Aenmerkingen tot volmaektheit kan brengen’.

Tegen het eind van zijn leven deed Huydecoper -wiens gezondheidstoestand te wensen overliet- aan Frans van Lelyveld, een van de stuwende krachten van de in 1766 opgerichte Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde, het verzoek een heruitgave van de Proeve te bezorgen. Van Lelyveld gaf hieraan gehoor en zo verscheen in 1782 het eerste (Boeken I-III) en in 1784 het tweede deel (Boeken IV-IX) van de tweede druk. Na de dood van Van Lelyveld maakte zijn goede vriend Nicolaas Hinlópen het karwei af. Eerst publiceerde hij in 1788 het derde deel (Boeken X-XV), daarna gaf hij in 1791 in het vierde deel een persoons- en een zakenregister op de Proeve uit.

Ofschoon Huydecoper in de Proeve geregeld commentaar leverde op het taalgebruik van Vondel, mag deze meer dan 600 pagina's tellende kwartijn niet beschouwd worden als uitsluitend een kritiek op de beroemde zeventiende-eeuwse literator: Vondels Ovidiusvertaling functioneerde als een kapstok waaraan Huydecoper een grote hoeveelheid opmerkingen van taal- en dichtkundige aard kon ophangen. De Proeve werd intensief bestudeerd in de talrijke dichtkundige genootschappen die Nederland in de tweede helft van de achttiende eeuw rijk was, en door dit taalkundig werk verwierf Huydecoper zich ‘de macht van een wetgever op taalgebied’ (De Vooys 1970: 136).

In de Proeve stelde Huydecoper een ‘Geslachtlyst getrokken uit schryveren die geleefd hebben voor de Nederlandsche Beroerten’ in het vooruitzicht. Bij deze zogenaamde ‘Ouden’ was volgens hem namelijk de

[p. 158]

zuiverste, niet door vreemde talen verbasterde vorm van het Nederlands bewaard gebleven. Daarin verschilde Huydecoper van onder anderen Van Hoogstraten (zie tekst 1, 6 en 8), die zich bij het bepalen van de geslachten der zelfstandige naamwoorden had verlaten op het taalgebruik van Vondel en Hooft, en Moonen (zie tekst 3), die Vondels taal tot norm verhief. Huydecoper was zich er terdege van bewust dat sommige critici de Proeve zouden kunnen opvatten als een poging het gezag van Vondel te ondermijnen. In het woord vooraf haastte hij zich dan ook op te merken dat het geenszins in zijn bedoeling lag Vondel aan te vallen: in de beschaving van het Nederlands heeft Vondel door zijn geschriften een belangrijk aandeel gehad. Bovendien wordt zijn taal -overigens evenals die van andere Nieuwe schrijvers- gekenmerkt door een grotere ‘sierelijkheid’ dan het taalgebruik van de Ouden. Wat Huydecoper wilde voorkomen, was dat de grote groep Vondelepigonen de fouten die de zeventiende-eeuwse dichter begaan had tegen het Nederlands, ging overnemen. Zo hoopte Huydecoper de studie van de ‘zuivere Taalkunde’ te bevorderen.

Literatuur:

Kollewijn 1906; Van Dijck 1958; Van Schaik 1962; Knol 1977; Dibbets & Klein 1990; Van Dalen 1992