Logo DBNL
Voor rede vatbaar (1995)

Voor rede vatbaar

(1995)–R.J.G. de Bonth, G.R.W. Dibbets–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Tien voorredes uit het grammaticale werk van Van Hoogstraten, Nylöe, Moonen, Sewel, Ten Kate, Huydecoper (1700-1730)


Vorige Volgende

+Voorreden tot den lezer.

Onder 't volvoeren1 van wijduitgestrekte2 dingen groeit het Werk dikwijls verre boven verwagting;3 dus is 't ook mij in dezen gebeurt; hierom agt ik het van nut te zijn, dat ik déswegen4 in deze Voorreden eensdeels eene verantwoording doe,5 en anderdeels eene Aenwijzing hoe men op 't kortste6 zijne nuttigheid7 daer uit8 zou kunnen trekken.

't Is al vrij vele jaren geleden, dat ik mijnen aendacht liet gaen9 over den aerd en de veelheid onzer Ongelijkvloeyende Verba, die bij de Hoofdtijden10 van Wortelvocael veranderen (als BREKEN, BRAK, GEBROKEN, enz: tot omtrent 200 stuks),11 welken ik zag dat de Letterkundigen12 doorgaends Ongeregelden noemden: bij de eerste opmerking13 scheen 't mij al toe, dat ze dwaelden in zulk een vonnis;14 en na verdere overweging bevond ik het nog klaerder;15 ontdekkende met minne16 moeite, dat niet alleen de

Gelijkvloeyende Verba, welke bij alle verbuiging17 dezelfde Vocael behouden (als DEELEN, DEELDE, GEDEELT, enz: ) en die alleen bij de Schrijvers18 voor Regelmatig getelt wierden, maer dat ook zelf de veroordeelde19 Ongelijkvloeyenden eene volmaekte Regelmatige rooij,20 na ijders rang21 en aerd, volgens 't Gebruik en zonder eenige verplooying van eigen goeddunken,22 onderworpen waren; zulks dat het overige getal23 der ware24 Ongeregelden zeer klein en gering bleef. Deze gemaklij[*2v]ke vinding,25 die gemeenlijk als ondoenlijk26 was gerekent,27 noopte mij om te onderzoeken, hoe 't in dit stuk bij de voornaemsten onzer Oude en nog levende Taelverwanten stond,28 eerst in 't Moeso-Gottisch, in 't Frank-Duitsch, en 't Hoog-Duitsch, en daer nae ook in 't Angel-Saxisch, en 't Yslandsch; en bespeurde ik toen, dat bij elk,29 hoewel 'er30 de Grammatici doorgaends 't zelfde quade vonnis streken,31 de Ongelijkvloeyende Verba, die de onzen, na ijders Dialect-verandering32 net beantwoordeden, even zo geregelden gang hielden,33 als de Gelijkvloeyenden. En hier uit ontdekten zig een zekerheid

en proef,34 dat ik mijn spoor niet qualijk genomen had,35 en daerenboven bragten deze uitvindingen36 meer andere beschouwingen37 voort, die den arbeid niet onaengenaem maekten.38

Vooreerst scheen mij de kennis van deze Geregeltheid vrij gewigtig39 en van belang, niet alleen om dat de Verba meer dan eenig ander soort van Woorden, en de Ongelijkvloeyenden veel meer dan de andere Verba, in onze Schrijf- en Spreek-tael40 te pas komen,41 zulks dat onze Sprake, bij aldien dit oude voorgeven42 waer was geweest, te jammerlijk43 ongeregelt zoude moeten geagt worden;44 maer ook, om dat dit uitvinden45 een verdere aenleiding en doorzicht46 gaf tot een Grondslag eener Geregelde Afleidinge,47 en tot naesporinge48 op welk eene wijze onze Tael tot hare rijkheid van Woorden gekomen zij.

Uit de vergelijkingen dezer Geregelde Ongelykvloeyendheid bij Ons, tegen49 die der andere genoemde Taelverwanten, vond ik korte Regelen uit50 van elks Dialect-verschil. En dit gaf mij wederom verdere opening,51 om door zulk een middel onze Gemeenlandsche Dialect, voor zo verre die nu van eenige bijzondere Steden verschilt (hoewel ze door de oude Taelverwanten word bevestigt, en door de agtbaerste52 [*3r] Nederduitsche Schrijvers53 van voor omtrent eene Eeuwe54 door eenig onderscheid van spelling ook ten deele is aengewezen)55 onder zekere Regelen en op een vasten voet te brengen.

Den toegang en doorzicht,56 om de Afleiding (die het edelste en verhevenste Deel der Letterkunde is,57 als men die voorzigtig bij der hand neemt)58 op eene meer geregelde Leest te schoeyen,59 vond ik, onder 't beproeven van deze Ongelijkvloeyende Verba tegen60 de Oudheid en deze Dialect-regels,61 zoo veel opgeheldert,62 dat ik toen van treê tot treê zo van mijne vordering63 als van de zeker- of onzekerheid kon oordeelen;64 daer men voor dezen, na 't mij nu voorkomt, in het beste doorgaends onzeker

bleef, en somwijl het slegtste voor het beste opgaf65 en aennam.

Terwijl ik in het onderzoek en de beschouwing66 dezer zaken in haren eersten oorspronk67 nog bezig was, en voor mij zelf eenige rouwe68 schetsen daer van, tot ondersteuninge van 't geheugen, opstelde, quamen mij onder de hand69 ook vele andere Letterkundige Aenmerkingen te binnen,70 daer van ik niets, zo veel ik wist, bij anderen vermeld vond, en waer onder etlijke waren, over welken men zig, tot roem onzer Voorouderen, te verwonderen heeft,71 dat ze zo edele en fijne72 onderscheidingen in onze Sprake niet alleen hebben naegespoort,73 maer ook dat ze die onder 't gemeen konden doen gangbaer worden.74

Dus groeide allereerst het Werk in 't hoofd, en op de kladden;75 dog middelerwijle maekten deze Bevindingen, beneffens de onderlinge Redewisselingen over deze Stoffe met Vrinden en Luiden van Letteroeffening en Oordeel,76 mij niet ongenegen om van alle deze zaken een netter77 ontwerp in zulk eene orde78 op het papier te brengen, dat het in gevolge79 voor de Drukpers en voor 't Gemeen zou kon[*3v]nen dienen, zo drae mij gelegene80 tijd en omstandigheden daer toe aenrieden.

Hier uit sproot dan onze Eerste Redewisseling van dit Werk, die in 't korte de voornaemste Aenleiding,81 't Oogmerk,82 en de Beweegredenen83 dezer onderneminge behelst. En, om te weten of het onderwerp zo veel arbeid en aendagt verdient, dacht mij niet onnut te zijn, dat men eens overwoge den Lof der Spraekvoering,84 benevens de Heerlijkheid en waerde van die; waer uit dan onze Tweede Redewisseling gevloeit85 is. Maer, alzoo wij van gedachten waren, gelijk wij nog zijn, dat men in 't behandelen der Taelgeleertheid86 de Wetten uit de Gebruiken moet vinden, en niet nieuwe

naer eigen goeddunken smeden,87 zo was 't wel noodig, dat 'er ook déswegen eens aenwijzing wierde gedaen;88 als mede, hoe men dan evenwel de Talen beschaven kan;89 't welk de Stoffe van onze Derde Redewisseling geworden is. Verder, aengezien ons voorgenomene Vertoog90 der gewigtige91 Regelmatigheid onzer Tale, en de Proeven der Geregelde Afleidingen,92 hare vastigheid93 en grondslag moesten vinden in de vergelijkinge van 't Onze met de genoemde Oude en hedendaegsche Taelverwanten, zo scheen 't mij nuttelijk toe, dat 'er, zo kort mij doenlijk was, uit de bekende Historiën en de overgeblevene Stalen94 van Oudheid,95 een Verhael gedaen96 wierde van de Volk- en Tael-verspreiding97 over Europa; om daer uit te konnen zien, waer uit deze Verwantschap tusschen het Moeso-Gotthisch, Frank-Theutsch, Angel-Saxisch, Hoog-Duitsch, Yslandsch, en het Onze, gesproten is, en hoe nae die

bestaet;98 dewijl velen der Lezers, en mooglijk ook sommige Geleerden, in die zaek geene opening genoeg99 zullen gehad hebben; hier uit zijn dan onze drie volgende Redewisselingen, namelijk de Vierde, Vijfde, en Zesde, gesproten, benevens [*4r] de twee Bijlagen; strekkende de Eerste tot bewijs en tot eene proeve van 't beloop,100 van de Verandering, en van de Gemeenschap dezer Spraken, welk alles ik hebbe verrijkt met eene Landkaerte van de Volk- en Tael-verspreiding over Europa, om een gemaklijker en levendiger vertoon101 aen de zaken te geven; en de Tweede Bijlage dient tot een staeltje van de Oud-Deensche Poëzij in de IX. Eeuw, toen die Volkeren onder alle de Noordelingen de aenzienlijkste figuer maekten.102

En, dewijl de Kennis van de Klanken en elks eigene Letter niet wel kan gemist worden, als men de Letterkunde103 in haren grond104 wil beschouwen, zo vond ik het dienstig, eer we tot de Leden der Taelkunde105 zelf overgingen, onze gedagten over de Critique Spelkunde106 te uitten, die wij, om alle onnoodige geschillen te vermijden, van 't gewoone agtbaerste107 Gebruik onderscheiden houden,108 zonder 't Gemeen met het eerste te quellen;109 aentoonende met-een hoe weinig 't Critique, schoon men het wel

genoegsaem110 op een wiskonstigen voet111 kan brengen, van het reeds gewoonlijke verschillende is;112 latende dit Naeukeurige113 alleenlijk strekken (gelijk het dan ook nuttelijk is, en alhier gebruikt word) om de wonderbare Physique vorming der Letterklanken te kennen,114 en, ter gelegentheid van dat,115 de oorzaek der Klanken,116 en bijzonderlyk die van 't Lettermaken,117 benevens den verderen Grondslag der Dialect-kennis, na ons vermogen, tot aen zyn oorspronk op te graven: 118 Hier toe dienen dan onze drie volgende Redewisselingen, als de Zevende handelende wegens de Spelkonst,119 de Agtste wegens de natuerkundige oorzaek van 't Geluid, en de toonverandering in de Zangkonst, en byzonderlyk van die der Letterklanken; en de Negende behelzende een onderzoek over het onderscheid tusschen de Gemeenlandsche Dialect,120 en die van de Amstel- & Rynlanders, en [*4v] over de zekerheid121 van 't zelve onderscheid; beneffens de Regelen tot

Redding,122 in de Derde groote Bijlage vervat; zijnde onze Vierde Bijlage een Lijst van Dubbel- of Twijfel-zinnige Woorden volgens de Amstel- en Ryn-landsche Dialect.123

Wijders, om onze verdere velerhande Letterkundige Aenmerkingen in een gevoeglyke schikking124 en elk op haer plaets byeen te hebben, vond ik noodig, of ten minste nuttig, dat ik eene Tiende Redewisseling hier bijvoegde, om eene Natuerkundige Ontledinge125 te doen van de Deelen der Taelkunde in 't Algemeen, overwegende welk eene plaets die onder onze Denkbeelden bekleeden;126 om daer door te netter te weten, wat we denken en wat we schrijven, 't gene meê 't voornaemste doelwit en 't nuttelijke van dit werk127 is; sprekende ondertusschen van de Verbuigsaemheid der Naem- en Voornaem-woorden, van derzelver Getal en Geslagt, en van den innerlijken aert128 en 't onderscheid van zin129 in de Casus of Valbuigingen, als mede van de Verbuigsaemheid130 der Werkwoorden, mitsgaders131 van het Oud-Duitsche gebruik in het uitdrukken van het onderscheid der Tijden.

Hier op hebben we eene Elfde Redewisseling laten volgen, om aen te toonen, hoe 'er in onze Nederduitsche Dialect een bijzonder fraeije eigenschap132 van Declineren plaets heeft,133 bij geen der andere Taelverwanten, nogte bij geen134 van al de Oude nog hedendaegsche Europische Talen, zo verre mij bewust135 is, in gebruik;136 en waer van ook geenen onzer Grammatici vermeld137 hebben, schoon ze mooglijk zo wel als alle anderen die eene goede pen in 't Nederduitsch weten te voeren,138 van zelfs, zonder het gade te slaen,139 dat onderscheid doorgaends zouden opvolgen;140 bestaende dit Onderscheid hier in, dat we, na de driederhande stijl van schrijven, als (1) bij 't Hoogdravende of Verhevene,141 (2) bij 't Deftige of Statelijke,142 en (3) bij 't Gemeene,143 elk eene bijzondere wijze van Declineren hebben

waer te nemen;144 [**1r] waer van we Proeven bijbrengen,145 met Voorbeelden van een Substantivum en Adjectivum bij een, 't zij zonder, 't zij met eenig Artikel.146 Ter welker gelegentheid147 wij ook handelen van de merkwaerdige kragt148 en beteekenis der Artikelen of Voorleden,149 om 't innerlijke wezen van die wat dieper in den grond te beschouwen;150 waer bij 't Vermogen en de Waerde van het wél-accenteren151 in de Stemleidinge152 met-één in overweginge komt.153 En, ondertusschen verder handelende van eenigen onzer bijzondere Taelgebruiken, derzelver Oorzaken, en Rede, en van der Voorouderen naeukeurigheid154 omtrent de Zuiverheid der Denkbeelden,155 besluiten we dit met eene aenwijzing van de Oudheid156 onzer

Artikelen en den Oorspronk van die,157 als mede hoe 't bij de Oude en Nieuwer Taelverwanten déswegen158 gelegen is.

Onze Twaelfde Redewisseling vervolgt onze opmerkingen159 over zulke naeukeurigheden rakende de Nomina Adjectiva & Substantiva, zo ten opzigte van160 't oude als hedendaegsche gebruik, die de vorige161 Grammatici of overgeslagen,162 of bij misgreep,163 voor Ongeregelt hebben aengezien. Verder, na gesproken te hebben van ons Character164 van den Pluralis, gaen we over tot het Onderscheid van 't Genus onzer Substantiva, derzelver Regelen,165 Bestendigheid,166 en merkwaerdige Oud- en Egt-heid van deszelfs grondlegging;167 vestende deze zekerheid168 niet slegts op 't gebruik van dezen of genen agtbaeren Schrijver van de voorgaende Eeuw,169 maer op een bewijs dat het dusdanig onder onze oudste Taelverwanten al

gegrondvest is geweest,170 waer toe we eene Vijfde Bijlage hier hebben bijgevoegt, zijnde eene Geslacht-toetse van ruim 750 onzer Substantiva,171 ter Proeve gestelt tegen172 het oude Moeso-Gotthisch, Angel-Saxisch, Frank-THeutsch, Hoog-Duitsch, en Yslandsch. Behalven dit, hebben we ook ten einde dezer Redewisseling aengetoont, hoe onze Nederduitsche Voorvaderen met zeer veel schranderheid173 een zeker gebruik hebben weten in te voeren, dat sommige Composita het ge[**1v]slagt van 't agterste Lid volgen, en sommigen niet;174 eene Waerneming die aenwijst,175 dat het gene bij gebrek van vereischte onderscheiding176 voor ongeregelt wierd aengezien, egter, wel beseft177 zijnde, onder 't Regelmatige, en te mets van 't allerfraeiste te houden is.178

En, aengezien de Pronomina hunne opmerking wel waerdig zijn, vermits ze telkens te pas komen,179 zo vond ik noodig dat werkelijke stuk wat nader uit te halen180 dan 't bij anderen gedaen was, en dat met eene gelijke onderscheiding na de verandering van Stijl, gelijk te voren bij de Nomina geschied was; waer toe dan onze Dertiende Redewisseling strekt: hebbende ik wijders, om de uitgebreide stoffe in een korter beslag181 bij-één te konnen zien, eene herzameling van die Pronomina in onze Zesde Bijlage daer agter gevoegt.

Eindeling182 vervat onze Veertiende Redewisseling het overige onzer Aenmerkingen, loopende op de innerlijke kragt183 van ons hedendaegsch uitdrukken van de Tijden der Verba;184 waer onder ook iet merkwaerdigs185 volgt nopende het verschil tusschen onzen Infinitivus Rectus en Obliquus,186 gelijk mede187 belangende ons keurlijk onderscheidene188 gebruik van 't Voorzetsel189 GE- bij onze Præterita Participii.190

Tot dus verre verkozen we deze Stoffe te verhandelen191 bij wijze van Redewisselingen, om de tusschen-invallen192 en uitweidingen, beneffens de zwarigheden en Redewikkingen,193 rakende mijne eigene bedenkingen,194 of nopende het gene onder 't gesprek met mijne Vrienden mij voor-

quam, te beter hare plaets te kunnen geven.195

Dog, toen deze Beweegredenen196 vervielen, hebben we onze Verhandeling van de Regelmaet en Rangschikking der Verba in kleine Hoofdstukken afgedeelt: 197 meldende het Eerste van 't belang en nut van de kennisse dezer Regelmatigheid;198 doende met-één verslag van de Schriften waer uit wij de Voorbeelden dezer [**2r] Oude en Verwante Talen hebben bijeengezamelt. Bij het Tweede Hoofddeel, tot het Agtste daer onder begrepen,199 vind men de Regelmaet en Rangschikking van onze Nederduitsche Gelijk- en Ongelijk-vloeyende Werkwoorden. Bij het Negende Hoofddeel, tot en met het Vijftiende, vind men 't zelve in 't Moeso-Gotthisch; de Rangschikking dezer Verba hebben we al vertoont gehad200 in ons vorig201 uitgegevene Werkje van de Gemeenschap tusschen de Gotthische Sprake en de Nederduitsche, dog de Regelmaet spaerden we toen voor dit vollediger Werk,202 't gene het vorige nu tot zijne nuttigheid kan overbrengen.203 De Zes volgende Hoofddeelen vertoonen hier de Regelmaet en Rangschikking der Verba in het Frank-THeutsch. De Vijf daer aen volgende volbrengen204 't in 't Angel-Saxisch. Hier op komen 'er Zeven voor het Hoog-Duitsch; En nog andere Zeven voor de Rangschikking in het Yslandsch. Uit alle welke Overeenkomst te bespeuren is, dat de Geregeltheid dezer Ongelijkvloeyenden al van overoude tijden af, zelf voor de Verspreiding205 der oude Tael-gezusters, name-

lijk die der Noordsche of Kimbrische206 en der Oud-Duitsche Stam-huizen207 ('t gene men wel 3000 Jaren te rug mag begissen),208 zeer vast in 't gebruik gegrondvest geweest, en tot heden toe onverwrikbaer gebleven is. Men zou egter, dunkt mij, onze vorige Letterkunde-makers209 te kort doen, als men hen allen van slofheid210 of gebrek van Oordeel en Vinding211 verdacht hield, om dat ze deze stoffe, schoon nu bij de uitkomst212 het gewigtigste onzer Taelkunde geworden, zo gebrekkig213 gelaten hebben, dewijle mooglijk de meesten met andere gewigtige bezigheid beslommert zijn geweest;214 behalven dat ook aen weinigen de vereischte ruimte van tijd tot zulk een onderzoek, beneffens de noodige Boeken der Oudheid, die het timmerhout tot dit Gebouw verschaffen moesten, heeft mogen gebeuren;215 waerom ook ik voor mij geen deel zoek in216 zulk een beschuldiging.

[**2v] Ten besluite van dit Eerste Deel, dacht ik het ook den Lezer niet ongevallig te zullen zijn, zo ik agter het zelve tot een toegifte liet volgen, eerstelijk eenigen onzer geringe217 Aenmerkingen omtrent de Land-Vriesche Dialect en hare Verba; en ten andere De CXXVI. Waernemingen op de Hollandsche Tael van onzen grooten Letterheld218 Pr: Csz: Hooft, zo als ze mij

van goederhand zijn medegedeelt,219 welke omtrent zes mael zo groot zijn als die genen, die de Heer Hoogstraten bij zijne Aenmerkingen over de Geslachten, Ao: 1700 en 1710 uitgegeven, geschikt220 heeft gehad, voor welke Geslagtlijst, zo van deze vorige Drukken, als van den derden van dit jaer 1723, elk onzer Taellievenden, zo ik geloof, in zijn herte met mij hem dank weet. Dit Hoofdsche Schetswerk221 is van 't eerste dat mij voorgekomen is, 't welk, mijnes agtens, uitzicht222 had op het Verhevene Deel onzer Letterkunde,223 hoewel 'er van 't voornaemste de Rede en Regels ontbraken; waerom ik ook al in 't begin van deze Tael-oeffening224 kortelijk mijne Aenmerkingen daer nevens of 'er onder gevoegt heb gehad.225

Ondertusschen is het mij niet onaengenaem geweest, na ons onderzoek dezer Taelstoffe, te bevinden,226 dat het gemeene zeggen van daer is geen Regel zonder exceptie bij onze Tael geene proef meer kan houden,227 alzoo de Uitzonderingen zo schaers zijn geworden, en, na de rijklijkheid der gevallen te rekenen, genoegsaem als tot niet zijn versmolten.228

 

Nu geraekten we tot aen het Tweede Deel van onzen arbeid, naemlijk het onderzoek van den Oorspronk der Woorden; onze Twee Proeven, meen ik, van een Geregelde Afleiding, hebbende beiden geene andere Stamboomen229 tot onderwerp dan de Ongelykvloeyende Verba; de Eerste namelijk

onze [**3r] Eigene, die daeglijks nog in gebruik zijn, met bijvoeging van elks Mede-voorbeelden, zo als die bij de meergenoemde Oude en Nieuwer Taelverwanten zig vertoonen: terwijl de Tweede Proeve spreekt230 van zulke Ongelijkvloeyenden, die, schoon bij ons reeds verloren of versleten231 zijnde, ik egter onder die Verwanten gevonden, en volgens yders Dialect daer uit herstelt232 heb, waer van ook doorgaends onder ons nog overige233 Takken zig opdeden,234 die, buiten zulk een naesporing,235 onmooglijk tot elks egten Wortelstam te brengen waren. Maer, op dat men wete welk spoor wij in dit groote Woorden-woud236 hebben gezocht en ingeslagen, zo vonden we goed237 om twee Verhandelingen van den Grondslag dezes Werks vooraf te laten gaen; welker Eerste vermeld van238 de Waerdigheid239 en Vrugt240 eener Geregelde Afleidinge; als mede van ons Oogmerk,241 de vereischte Voorzigtigheid,242 en de Middelen tot Vordering;243 gelijk ook van de Re-

denen waerom we de Ongelijkvloeyende Verba boven anderen tot het onderwerp onzer Proeven verkiezen;244 mitsgaders wegens 't onderscheid der Dialecten,245 de Overdragt van Zin,246 de Euphonie,247 en meer andere zaken: strekkende onze Tweede Verhandeling, eensdeels, tot aenwijzing van 't belang van de Kennis der Woord-ontledingen,248 en het fraei-sprekende249 onderscheid tusschen onze Toevallige en de Wortel- of Zakelijke-Deelen van een Woord;250 en anderdeels, om naektelijk te ontleden251 de gewigtige en

streekhoudende252 Verandering der Letter-Klinkers, na de schikking253 van elks eigene Classis; alzoo men, ten opzigte van254 de Vocael-wisseling, uit de Werkwoorden van de eene Classis tot die van de andere niets ter wereld besluiten mag, nogte kan, met eenige Voorzigtigheid: 255 en tot te meerder zekerheid hebben we dit alles gesterkt256 met de Oude en Hedendaegsche Taelverwanten. Een onderzoek dat [**3v] niet geschieden kon, bevorens het uitvinden van257 de Regelmaet en Rangschikking der Verba zo bij Ons als bij de andere Vermaegtschapten;258 waerom ook niet te verwonderen is,259 dat men tot nog toe een goeden Grondslag van Geregelde Afleiding gemist260 heeft gehad. En, op dat men de Woorden te netter verstae,261 hebben we in deze tweede Verhandeling ook eene Ontleding262 van de toevallige Voor- en Agterleden263 daer by gevoegt, om, zo verre ik 't nasporen kon, derzelver innerlyke kragt en dienst te kennen, en te doen kennen.264

Aldus hebben we ons van de Verouderde,265 en Hedendaegsche

voornaemste Taelverwanten bedient, om onze eigene Spraekkunde266 Licht en Vastigheid by te zetten,267 en tevens het Gewigtigste zo wel van de Talen dier Verwanten, als van de Onze, in een klaerder dag268 gezet, ter beproevinge van ijder;269 en, behalven dat we meestal spreken van 't gene onze Voorgangers voorbij-gingen, zo heeft ook 't onze gestadig het Verhevene Deel270 in 't oog,271 om niet alleen vooreerst de Regelen van het Agtbaerste Gebruik uit te vinden,272 maer ook om daernae de duisterschijnende273 Oorzaeken en Redelijkheid274 van die Gebruiken nae te speuren. In zoo verre dan is dit ons Onderwerp en deze Behandeling275 ten eenemael276 nieuw, en niet gering van belang en van moeite.277 De Liefhebbers van Oud en van Nieuw vinden beiden hier Stof;278 Oud is het Timmerhout der Taelverwanten, en Nieuw bijna al 't gene 'er van gebouwt is. Egter zouden 'er wel eenige Zaken, buiten mijn kennis279 bij anderen ook te vinden, in dit ons Werk konnen ingeslopen zijn; alzoo de zuinigheid op280 tijdverlies, mij doorgaends, wanneer ik bij andere Schrijvers niet en vind dat ik zoek, inwendig281 als met zweepen drijft, om te haesten in282 't doorbladeren. Indien 'er dan zulk iets283 alhier zig vertoonen mogte, zo [**4r] zal het tot bevestiging van waerheid kunnen verstrekken als we overeenkomen,284 en tot eene Proeve285 van onderzoek als we verschillen. Ondertusschen zal 't geen wonder zijn, indien men mij, in al dien nieuwen en ongebaenden weg te

bewandelen,286 te mets,287 wat zeg ik te mets, ja dikwijls in eenige struikeling of afdwaling vervallen mogte bevinden,288 dewijl van mijne menschelijkheid289 veel eer dat te verwagten is dan het tegendeel: te meer om dat ik minst op 't geringste denkende,290 mijn ernst291 en wakend oog allermeest heb uitgestrekt292 tot het doelwit van het Werk, om den Grondslag wel te leggen, op dat de Hoofdzaek niet vergeefs zij, schoon de drift om gedaen te hebben293 wel oorzaek zou kunnen geworden zijn van verzuim in het toezien,294 en uit-295 of over-schrijven der aengetrokkene296 Voorbeelden, of oorzaek van eenige onrijpheid in gissing of besluit;297 hoewel ik doorgaends getragt heb, liever 't Zeer-waerschijnlijke onder een Stijl298 van Gissing, dan de Gissing als een Waerheid voor te dragen,299 en met-één ondertusschen de mate van min of meer waerschijnlijkheid door eene of andere bewoording van hachlijkheid300 aen te duiden.301

Sommigen, die zo angstvallig302 zijn in onze Moedertael, dat ze zig

nimmer van een Uitlandsch woordtje durven bedienen, in schijn als of303 'er de waerdigste roem onzer Sprake meê te gronde ging, zullen mogelijk geërgert zijn, dat ik de Konstwoorden304 niet altijd in Nederduitsche Benamingen, maer doorgaends met hunne van ouds bekende, en bij alle Geleerden gebruiklijke Basterdnamen uitdruk. Dog niet zonder gewigtige redenen is dit geschied; zijnde de eere onzer Tale in dezen gantschelijk niet verkort,305 dewijl ik meestal op de eene of de andere plaets eene Vertaling daer neffens gevoegt, en alzoo aengetoont heb gehad, hoe handelbaer306 en rijk onze Sprake ook in dat stuk is; gaende dit [**4v] vermogen307 zelf zo verre, dat men velerhande Vertalingen daer van doen zoude konnen en ook reeds al eenigermate gedaen heeft; zulks dat ook daer in onze Nederduitsche Letterkundigen elkander ongelijk zijn geworden; door welke Ongelijkheid het vertaelde te minder een bestendigen doorgang heeft konnen vinden.308 En overmits, uit rede van ongewoonte,309 die jong-tijdsche Konst-Namen,310 hoe fraei de vertaling getroffen311 mogt' zijn, egter dikwijls, tegen alle Gevoeglijkheid aen,312 meerder aendacht vereischen om hen, dan om de zaken zelf te verstaen,313 zo meende ik, dat, nieuwe bedenkingen314 door ongewoone Benamingen te willen beduiden, een ontijdige netheid315 was, die 't oogmerk van gemakkelijk te berigten om verre stiet. Nieuwgeborene kinderen, of die even eerst leeren gaen,316 zijn bequamer om te vermaken, dan om te onderwijzen;317 als ze manlijke vastheid318 zullen gekregen hebben, zal ik de Eigene voor319 Bastaerde verkiezen: Welk een Vorst, welk een Staetsman, of Huisvader zal schroomen zig van een welbekenden Uitlander te

bedienen, zo lang hij nog geen Inboorling320 heeft, die hem even vorderlijk321 zij? Vreemd, dat meerder dienst doet als eigen, behoort niet verschoven te worden;322 dat nut is, is niet basterd of ontaerd.323

Wyders, hoewel ik my niet beklage over de moeite van dit werk,324 vermits ik in 't schryven zo wel als in andere zaken niet gaerne losselyk by de gis325 werk, maer begeerig ben326 te weten in hoe verre 't goed of quaed zy 't gene ik doe; welk weten ik zonder zulk een onderzoek in dit stuk niet wist te bekomen; egter ben ik niet verkuist met327 het grootelyks uitdyën van dit werk, in weerwil van de Kortheid, die ik, zeer yverig en moochlyk al te zeer beminnende, alhier in alles zo veel betragt328 heb, als my dacht, dat, behoudens de behoorlyke klaerheid,329 in al deze nieuwe verhandelstoffe bestaen [***1r] kon.330 In deze Kortheid, daer ik van spreke, zie331 ik niet op een afgebroken332 Styl, welken ymand, zo hy slegts een week lang zig daer in gewenne,333 ligtelyk bekomen334 zou; nogte ook niet op zulk eene bekorting335 van Woorden, dat 'er geen van die vergeefs, maer elk of tot de Zaek of tot de Leiding336 van goeden dienst zij; want dit, hoewel het loffelijk is, hangt meest van een goed oordeel337 af; maer op338 zulk een kort schrijven, waer bij, hoe volledig en min afgebroken de Reden339 schijne, egter de

zaken zelf zodanig onder hare veelheid zijn uitgekozen,340 dat alle andere van minder belang genoegsaem341 als van zelf daer uit volgen, en dat men zig niet, of niet dan kortelijk, met het minst gewigtige ophoude, dog allermeest en nadrukkelijkst met dat gene, dat tot het groote oogmerk de voornaemste vordering kan doen: 342 zulk eene schikking, schifting, en scheiding,343 zulk eene Bekorting van Zaken vond ik dat mij moeilijker viel, en meerder tijd vereischte, dan alle andere Lankheid: en hierom zal 't mij niet verwonderen, zo ik, om de ongemeenheid344 der zaken, vooreerst345 nog te kort van beduiding,346 en over vijfentwintig jaren om 't bekent zijn, veelligt te overtollig347 zal bevonden worden. Onze twee Proeven van de Geregelde Afleiding, die 't grootste deel van dit gantsche Werk beslaen (en een groot Aflei-Woordenboek of Lexicon Etymologicum in zig vervatten, niet alleen van omtrent 20000 onzer Nederduitsche Woorden, maer ook van nog omtrent 20000 Woorden onzer voornaemste Taelverwanten, zo Oude als Hedendaegsche, namelijk M-Gottische, Frank-THeutsche, Angel-Saxische, Hoog-Duitsche, Yslandsche, enz: ), zijn mij wel het meest ontschoten,348 ter zake van349 de onverwagte Veelheid der voorkomende Takken, niettegenstaende we hier toe350 niet meer als de omtrent 200 onzer dagelijksche Ongelijkvloeyende Verba, en de nog omtrent even zo [***1v] veel Versletene351 en uit de Oudheid herstelde352 voor353 oorspronkelijke Wortelstammen gebruikt hebben; en niettegenstaende wij doorgaends, onzes agtens,354 niet dan

van de aenmerkelijkste355 woorden aengehaelt,356 en met dat agterste gedeelte, 't welk bij elk met de Letter H begint, nog vrij wat korter dan bij 't voorste omgesprongen hebben, om dat mijne Verlangst357 na den Eindpael zo merkelijk358 toenam: egter vertroost het mij in deze grootheid359 dat de uitgebreidheid dezer Afleiding den Lezer tot geene bezwarenis kan strekken, dewijl deze Proeven in dezelfde orde360 als een Woordenboek gebragt zijn, en daerom geene verder agtereenlezing361 vereischen, als362 volgens ijder Woords verhandeling, en de betrekking363 die het tot zijn Stam heeft.

Ik heb het Voorhoofd364 van dit Werk met den naem van 't Verhevene Deel der Nederduitsche Sprake laten pronken, zo wel om dat het Lezers onderstelt, die eenigsints Latijn kennen, en niet onkundig zijn van 't gene te voren uitgegeven is door anderen, als om dat 'er de Oorzaek, Geregeltheid, en Redelijkheid365 der Gebruiken word onderzocht en naegespoort, op een naeukeuriger wijze, dan dat Schoolkinderen daer van kunnen oordeelen. Dus hebben alle Konsten en Wetenschappen hare trappen,366 en elk van die haer Verhevene Deel. Egter heb ik ook dit slegts eene Aenleidinge tot die Kennisse genoemt, vermits 'er op verre nae nog niet alles verhandelt is, en 'er voor andere Liefhebbers nog vrij wat overblijft, om dat spoor te vervolgen,367 of een korten en beter368 te mogen zoeken en vinden: 't ys is nu voor hen gebroken;369 van de meeste moeite en tijdverlies zijn ze ontheft: 370 ze kunnen met vrye en onbelemmerde gedagten de Bijzonderheden371 beredekavelen, schiften, en uitschieten, of vermeerderen,372 meer dan ik, die in 't

eerste naesporen van dien nieuwen weg op het oogmerk en doelwit moest [***2r] blijven star-oogen,373 om 't zelve374 niet te verliezen, waer door ik minder na mijne voeten kon omzien,375 om het struikelen te voorkomen.

 

Zie daer een Verhael376 van den aengroei dezes Werks, en een verslag van de wijze onzer Verhandeling. Dog nu valt 'er nog te zeggen, hoe, niet tegenstaende ijder onzer Veertien Redewisselingen in een of twee uertjes te doorlezen is, en de Bijlagen met de gemelde Proeven van Afleiding 't groote beslag uitmaken,377 egter met het minste tijdverzuim378 de Vrugten daer van te trekken zijn; voornamelijk ten dienste der gener, die 't best hier van zouden konnen oordeelen; in welke aenwijzing ik, volgens379 't reeds gemelde, niet te zien heb380 op gantschelijk Ongeletterden, of ook op zulken, die met het schrijven in 't Nederduitsch niet of luttel te doen hebben, of die zig andersints met een blinde381 naevolging van anderen of een gewoonen slenter382 konnen genoegen;383 maer op de zulken, die, bij 't gene ze doen, gaerne weten op welk een zekerheid384 hun doen zijn grondslag heeft; onder welken 'er zijn, die, van wegen hunne verdiensten,385 in een gedurige beslommering en bezigheid386 met zaken van belang zijnde, geene vrije ueren hebben, om zig in iet minder gewigtigs lang te verledigen,387 en welken ik egter wel allerliefst behagen zoude, alzoo388 ik eenigen mijner voornaemste Vrienden, welker oordeel ik hoog in waerde houde,389 daer onder te tellen heb. Hierom wenschte ik wel hen op 't kortste390 eenen weg

te kunnen aenwijzen, om, met de minste tijd-schade,391 een overzicht van 't Werk tot hun genoegen te doen hebben. Egter, dewijl de keure van Beschouwing en smaek verschillen konnen,392 zo dunkt mij dat ik niet voorbij kan van hen aen te raden de Korte Inhouden, die voor ijder Deel geplaetst zijn, allereerst na deze Voorreden eens te o[***2v]verlezen, op dat elk uit alle die geregten verkieze,393 't gene daer hij den meesten trek toe heeft. Maer, overmits ijmand anders, van buiten komende,394 onder395 dit gantsche396 nieuwe ontwerp bezwaerlijk oordeelen kan, welke Gebinten, Zuilen, en Cieraden de voornaemste van dit Gebouw zijn,397 zo had elk wel eenig bezonder geleide, na zijne bijzondere keure geschikt,398 in dezen noodig. Hij, die wegens den Lof der Sprake, benevens de Waerde en Heerlijkheid van die, bij zig zelf ten volle gerust399 is, zou onze Tweede Redewisseling konnen overslaen. Die overtuigt is, dat men in 't Letterkundige de Taelwetten moet vinden en uit de Gebruiken opmaken, dog niet uit eigen goeddunken400 nieuwe mag smeden, en die met eenen kundig is,401 hoe men dés niettemin402 de Talen beschaven kan, zoude ook onze derde Redewisseling mogen voorbijgaen. Die 't Gebeurde wegens de Volk- en Tael-verspreiding over Europa onderzocht heeft gehad, en daer uit geleert, welke onze voornaemste Taelverwanten zijn, en hoe nae het Moeso-Gotthisch, Frank-THeutsch, Angel-Saxisch, Hoog-Duitsch en Yslandsch, aen ons Nederduitsch in afkomst bestaet,403 zoude meê het lezen van de Vierde, Vijfde, en Zesde Redewisseling konnen missen, zo hij slegts eens overzag404 de daerbij volgende eerste Bijlage, die kort is, en een algemeen overzicht van de Verandering en Gemeenschap der Europische Spraken vervat;405 hoewel ander-

sints de eerste Zes Redewisselingen de meeste verandering406 van stoffe hebben, en een stoffe niet van 't minste407 na allemans gading.

Wijders die gene, dien 't nooit te pas zou konnen komen, of hij 't Critique van de Daeglijksche Spelling, en de Gemeenlandsche Dialect van de Amstel- en Rijn-landsche wete of wiste te onderscheiden, en of hij kundig408 zij van elks waerde en nuttigheid; gelijk ook die gene, dien de Natuerkundige Beschouwing over de Lettervormingen, en de Oorzaek en 't verschil der Klanken in Zang- en Spraek-konst,409 te afgetrokken410 en [***3r] te moeilijk in 't naedenken411 mogte voorkomen, de zulken zouden zig ook niet behoeven te bemoeyen412 met de drie volgende Redewisselingen, namelijk de Zevende, Agtste, en Negende, nogte met de zeer groote Bijlage No: 3, behelzende de Regelen of Aenmerkingen tot redding413 in 't gemelde onderscheid van Dialect: hoewel, buiten dat, deze drie Redewisselingen niet voor de verdrietigste414 te rekenen zijn, ter zake415 van hare rijkelijkheid en verandering416 van stoffe; en vermits men van die groote Bijlage slegts de korte Regelen zonder elks onderhoorige417 Lijsten noodig zou hebben te lezen.418 Niettemin, om te weten op welk een Zekerheid419 het rust, dat zulk een onderscheid tusschen EI en Y, en éé en EE, en óó en OO, als behoorende tot onze Gemeenlandsche Dialect gerekent word, zo zoude het Lezen onzer negende Redewisseling voor gewigtig mogen geagt worden, hoewel mooglijk sommigen mijner Medeburgeren,420 die, even gelijk 't in andere Steden toegaet, de Uitsprake hunner Geboorte Stad doorgaends voor de beste agten, niet gemakkelijk verzwelgen421 zullen konnen, dat een Mede-Amsterdammer; tot roem van der Maeslanderen Dialect boven de Onze in dit

stuk, alhier zulke bewijzen en zekerheid bijbrengt,422 die nooit van hunne zijde gegeven waren, nogte ook gegeven konden worden, zo lang ze niet, even als ik, de Oudheid doorkropen423 hadden: dog, in 't Onderzoek van Waerheid past geen aenziening van Personen, nogte verblinde eigen-liefde tot zijnen Medeburger; en wie is 'er van hen, dien 't meerder raekt als mij zelf?

Van het gene in onze vijf overige Redewisselingen, noopende 't Verhevene onzer Taeldeelen in 't Algemeen, en van de Declinatien & Conjugatien ter beschouwing' is ingebracht,424 kan ik niet wel aen ijmand, die van 't oorzakelijke, redelijke, en geregelde425 eenig verslag of denkbeeld426 verkiest te hebben, raden om iet over te slaen, 't en ware het, om de in[***3v]spanning van aendacht te vermijden, onze Verhandeling mogte wezen427 van de Artikulen of Leed-woordtjes in de Elfde Redewisseling, of van de Pronomina in onze Dertiende; schoon een en andere stoffe428 van geen klein gewigt is voor zulk een, die de naeukeurigheid bemint in het kennen der zaken, en in te weten wat men doet.

Onder de volgende Regelmaten en Rangschikkingen der Verba zijn die van 't Neder-Duitsch al te gewigtig om dezelve niet ernstig te overwegen, te meer om dat daer van het Vertoog429 zo klein van bestek430 is. De verdere Regelmaten in het Moeso-Gotthisch, Frank-THeutsch, Angel-Saksisch, Hoog-Duitsch en Yslandsch, zoude men, om te minder verlet431 te worden, snelder mogen overzien, en 't genoegsaem432 agten, als men daer uit slegts een denkbeeld gevat433 hebbe, op hoedanig een Leest die schoeyen, en hoe gelijkvormig aen 't Onze de Ongelijkvloeyende Verba bij al die Oude Taelverwanten zig vertoonen; zijnde dit denkbeeld van te grooter belang, om dat ons volgende gebouw434 van de Afleiding op deze Kennisse gevest435 is.

Dog, is 'er ijmand, die gantsch geen vermaek neemt436 in het stuk van de Afleiding of het Etymon der Woorden, om dat hij, uit hoofde van de voortijdsche437 onzekere behandeling,438 een weerzin tegen die Stoffe heeft opgevat, gelijk het mij zelf bij na gebeurt is geweest, alvorens ik onder dezen arbeid een doorzicht van geregelder behandeling439 meende gevonden te hebben, dien heb ik geene verder tijdspilling af te bidden,440 dan dat hij slegts onzen Grondslag van Geregelde Afleiding op zijn gemak overleze en overwege; bij aldien441 hem dan dezelfde weerzin tegen die stoffe nog bijblijft, zal hij zig in de twee volgende Proeven niet vergeefs behoeven op te houden. Maer, ingevalle hem dit grager442 maekt, om tot de Proeven zelf te treden,443 zo behoeft hij nogtans geen meerder tijd daer in door te bren[***4r]gen, dan 't hem zelf behagen zal; gemerkt yder Ongelykvloeyend Verbum met zyne Takken in 't byzonder is afgehandelt, zonder dat het eene van het andere afhangt; zynde ook elk Wortel- of Zakelyk Deel (dat in onze Tael van yder gemakkelyk te kennen is, vermits het altoos den accent- of klem-toon ontfangt)444 na den rang van 't A-Bee geschikt;445 en daerom

elk woord, waer van gehandelt is, zeer gereedelyk446 nae te zoeken, als men voor 't begin daer van rekene de eerste Letter van het Accent- of Zakelyke-Deel. Egter vertrouw ik447 dat eenigen myner Vrienden niet ongaerne een aenwyzing hebben zouden van een stuk of twee der voornaemste Stamboomen uit yder Proeve, om 'er een Denkbeeld uit te vormen van deze Afleiding, en dan verder, na lust en tyds gelegentheid,448 op te zoeken, 't gene men in gevolge449 verlangen mogte. Dog schoon ik uit deze menigte bezwaerlijk de besten kan uitkiezen, egter meen ik dat voor staeltjes van 't Werk mogen verstrekken onze Verhandelingen van 't Worteldeel Blyv, of Ken, of Lyd, of Ren, of Vryd, of Weeg; in de I. Proeve, en die van Liev, of Well, of Woed in de II. Proeve; en, zo de Lust in die stoffe hier door opwakkert, kan men ook overgaen tot de Worteldeelen Doen, Gaen, Heb, Kon, Kliev, Kom, Liez, Lig, Moog, Pleeg, Ryg, Stand, Steek, Tieg, Vaer, Weez, en Zit, allen in de I. Proeve; en Bren, Byd, Bouw, Duiv, Eig, Er, Mein, Weed, Weld, en Werr, allen in de II. Proeve. Of, is ymand vermaekt450 met woorden van Natuer- of Zede-kundige beschouwing, of zulken, welker uitlegging eenig berigt451 van Oudheden, Gewoontens, of Aert onzer Voorvaderen medebrengt, die keere zig verder tot ons Worteldeel bak, ban, berg, breek; der, dyg, ding, draeg, duik; eet; geld, graev; heel, heev, houd; kerv, kiez, knyp, koop; laet, lieg, luik; mael, myg; niet, nyd; quyn; raed, ryd, ryt, ryv, ryz; schaep, scheer, scheid, [***4v] Scheld, schenk, schiet, schryv, schrik, slaeg, sluit, smelt, snuit, span, styg, stuiv; tyg; veel, vyd, vryd; waey, weet, weev, wind, winn, wreek; zend, zinn, zuig, en Zul, allen in onze I. Proeve; en beer, belg, bell, boot, breed, bried, buich; dey, demp, den; gunn; knaeg; ling, luit; meet; ook; rauw; schaek, schel, speur, streng, strui; vlae, vleek; waek, weer; & zwaep, allen in de II. Proeve.

Dit was het, dat ik ten dienste mijner Vrienden tot bekortinge te berigten had.

Dog eindelijk452 zal ik ten besluite hier nog bijvoegen, dat men 't

niet wel treffen zou,453 wanneer men 't aen wispeltuerigheid toeschreef, als men te mets in dit Werk ontmoeten mogte, dat ik mij nu van deze dan van gene der onverschillige454 Taelgebruiken bediene; 't is dikwijls met voordacht geschied, om mij vrij te houden, daer de natuer mij in vrijheid laet. En hij, die zig verbeelden mogte, dat dit Werk, of eenig Lid daer van geschreven ware om aenhang455 te maken, of dezen of genen afgezonderden456 trant van schrijven te begunstigen,457 of door te dringen,458 zoude zig gantschelijk vergissen; dewijl 't niet anders moet aengezien worden, als een enkele voorstelling of verhael der zaken, zo als ze mij in 't onderzoek en de overweginge derzelven zijn voorgekomen: ik heb de Tael als een Heiligdom van 't Gemeen geschat, daer ik nogte niemand eenig bevoorregt eigendom459 aen heeft, en daerom getracht de Tael-wetten te vinden en niet naer eigen goeddunken te verzieren;460 en dat alles zonder eenig opzicht van personeel gezach,461 en zonder oogmerk ook van ijmand anders te berispen; als zijnde mij ten eenemael onverschillig, hoedanig elk verkiezen mogte zig van zijne Tael te bedienen en zijne gedachten voor te dragen.462 Komt 'er egter een, gelijk veelligt463 gebeuren kan, die dezen arbeid met een vittend en berispend ooge meent [****1r] in te zien, die zal, zo hij te regt daer van oordeelen wil, zig verpligt bevinden, om, zonder overslaen en niet zonder herlezing, alles net en bedaerdelijk464 te wikken en te overwegen, zoo geketent465 is dit gantsche beslag.466 Indien ik dit mijn Werk bij een Jongeling mag vergelijken, kan ik zeggen, dat ik met hem versproken ben,467 om ten minsten wel tien jaren lang hem zig zelf te laten verantwoorden, eer ik (indien immer,468 dewijle zulks niet ligtelijk te verwagten is) met voorspraek469

hem te hulpe kome: die 't meeste met hem omgaet, zal hem best kunnen verstaen: 't is te veel van Oud en Nieuw dat hij spreekt, om de kragt en zekerheid van zijn gezeg470 ten eersten471 zo te vatten; hoewel, zo ik gisse, deze Jongeling wel Letterkundigen ontmoeten zal, die, onder 't verkeeren met hem, drae genoeg zullen zien en denken, dat ze haer eigene Tael minder kenden, schoon meer bezaten472 dan ze wisten, dewijl 't agtbaere Gebruik hier de Grondslag der Verhandeling is. Ondertussen bid ik den Lezer geene verdere onpartijdigheid af,473 dan hij zig zelven nuttelijk oordeele; wenschende met eene, dat niets van 't gebrekkige in 't mijne bij ijmand ingang moge vinden.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs