Voor rede vatbaar

Tien voorredes uit het grammaticale werk van Van Hoogstraten, Nylöe, Moonen, Sewel, Ten Kate, Huydecoper (1700-1730)

[p. 95]

⁺Voorreede aan den leezer.

By den eersten druk deezer Nederduytsche Spraakkonst¹ gaf ik in de Voorreede een bericht² van de reden die my tót het uytgeeven daarvan bewoogen had; naamelyk³ dat ik veele jaaren te voore een ontwerp daarvan ten dienste der Engelschen had opgesteld, en by myn Engelsch en Nederduytsch Woordenboek gevoegd: ⁴ dat die Spraakkonst sederd⁵ in kleyn fórmaat op zich zelven gedrukt zynde, zo wel was ontfangen geweest, dat zy zich toen al ten vierden maale⁶ in 't En[*3^v]gelsch, t'elkens met eenige vermeerderinge, aan de waereld vertoond had: en dat andere zich begeerig toonende⁷ om die ook in onze taale te konnen leezen, zulks my tót een spoor⁸ gestrekt hadde om dat opstel⁹ op nieuws te verschryven,¹⁰ het met veele bedenkingen,¹¹ welke ik sederd langen tyd op lósse papieren tót myn eygen gebruyk aangetekend, en etlyke daarvan ook, toen ik de Tweemaandelyke Uytrekselen, óf Boekzaal, schreef,¹² by gelegenheyd¹³ onder die Uyttrekselen vermengd,¹⁴ en alzo opentlyk¹⁵ uytgegeeven had,¹⁶ te vergrooten, en in een Nederduytsch ge-

+ [*3^r]

1 eersten... Spraakkonst; W^m. Séwel, Nederduytsche spraakkonst (Amsterdam: Assuerus Lansvelt, 1708). Zie tekst 5.

2 een bericht: informatie

3 naamelyk; het gedeelte dat volgt, zit gecompliceerd in elkaar; er is sprake van een opsomming die bestaat uit drie elementen, te weten: (1) dat ik... gevoegd; (2) dat die... had; (3) dat andere... bieden. Binnen het derde element is na om een tweede opsomming aanwezig: (1) dat opstel... verschryven; (2) het met... vergrooten; (3) in een... bieden.

4 ontwerp... gevoegd; zie tekst 5, noot 7.

5 sederd, t.w. vanaf 1691; vgl. tekst 5, noot 7.

6 ten vierden maale; zie tekst 5, noot 10.

7 andere... toonende: omdat anderen blijk gaven van het verlangen

8 spoor: aansporing

9 dat opstel: die schets

10 te verschryven: om te werken

11 bedenkingen: gedachten

12 toen... schreef; Sewel maakte van juli 1702 tot en met december 1705 voor het genoemde tijdschrift uittreksels van recent verschenen boeken.

13 by gelegenheyd: als daar aanleiding toe was

14 onder... vermengd: aan... toegevoegd

15 opentlyk: in het openbaar

16 etlyke... uytgegeeven had; vgl. Sewel in de Twee-maandelyke uyttreksels (1702 II: 102): ‘Ik zal hier ter plaatse, tegen 't gene ik anders ten aanzien van dit Uyttreksel-werk voorgenomen heb, de vryheyd neemen om myne eygene bedenkingen hier en daar voor te draagen’; vgl. Sewel in de Twee-maandelyke uyttreksels (1704 I: A5^v): ‘Dit moedigt my aan [...] somtyds ook, als het te passe komt, iets van de Nederduytsche taalkunde, die hoewel by veelen weynig geacht, echter nóg by een goed getal van persoonen in groot aanzien is, daar onder te mengen’. Zo laat Sewel zich op p. A5^v-A7^v van die aflevering naar aanleiding van een gesprek ‘met eenige voornaame Liefhebbers onzer Hóllandsche taale’ uit over enkele spellingkwesties. Zie ook tekst 5, noot 14.

[p. 96]

waad¹⁷ mynen Landsgenooten¹⁸ aan te bieden. Ik zeyde toen ook, dat ik dat werk uytgaf voor eygen reedsel,¹⁹ alhoewel ik niet ontkende ontrent veertig jaaren te voore de Tweespraak van de Nederduytsche Letterkonst, voor meer dan honderd en twintig jaaren by de Kamer in Liefde bloeijende, t'Amsterdam, myne geboorte stad,²⁰ uytgegeeven, en te Leyde in den jaare MDLXXXIV. gedrukt,²¹ met [*4^r] naauwkeurige opmerkinge²² geleezen te hebben. Voorts noemde ik in myn bericht²³ alle de Schryvers, die van onze taale geschreeven hebbende, ooit van my waaren gezien óf geleezen; zeggende ook verstaan²⁴ te hebben, dat het Konstgenootschap Nil Volentibus Arduum aan eene Nederduytsche Spraakkonst gearbeyd had;²⁵ dóch dat ik die nooit gezien, ja het gezigt daar van voordachtelyk vermyd hadde,²⁶ gelyk ik ook sederd die niet gezien heb; opdat het niet mogte schynen als óf ik iets daaruyt ontleend hadde; 't welk²⁷ ik altoos liever uyt gedrukte, dan uyt ongedrukte schriften heb willen doen.

Maar dewyl 'er zaaken in de Nederduytsche Spraakkonst van Christiaan van Heule²⁸ gevonden worden, welke eenige overeenkomst met myne stellingen²⁹ hebben, is men gereed geweest³⁰ my van valsheyd verdacht te houden,³¹ en bedektelyk³² te kennen te geeven dat ik hem geleezen, en iets

17 in... gewaad: in het Nederlands

18 mynen Landsgenooten; vgl. noot 83, 86, 88.

19 eygen reedsel: eigen werk

20 myne geboorte stad; vgl. noot 83, 88, 90.

21 Tweespraak... gedrukt; zie tekst 5, noot 16.

22 met... opmerkinge: met grote aandacht

23 bericht: mededeling; zie noot 2.

24 verstaan: vernomen

25 Konstgenootschap... had; zie tekst 5, noot 22.

26 het... hadde: het (in)zien welbewust vermeden had

27 't welk, t.w. ontlenen.

28 Nederduytsche... Heule; Christiaen van Heule, De Nederduytsche spraec-konst ofte Tael-beschrijvinghe (Leyden: Jacob Roels, 1633).

29 stellingen: opvattingen

30 is... geweest: heeft men het niet bezwaarlijk gevonden

31 valsheyd... houden: van bedrog te verdenken

32 bedektelyk: in bedekte termen

[p. 97]

uyt [*4^v] zyne Taalbeschryvinge ontleend moste hebben.³³ Dóch gelyk ik toen oprechtelyk³⁴ zeyde, geene andere Schryvers wegens³⁵ de Nederduytsche taalkunde ooit geleezen te hebben, dan die welke ik opnoemde, zo zeg ik nu nóg,³⁶ dat dit waarlyk zo was, ja dat ik nooit geweeten had dat 'er zulk een Schryver als Chr. van Heule in de waereld was geweest, voor dat myne Spraakkonst niet alleen volschreeven,³⁷ maar ook ontrent³⁸ geheel afgedrukt was: ³⁹ dóch op die tyd wierdt zyne Taalbeschryving my door iemand myner bekenden getoond; maar ik weygerde dezelve aan te neemen, om niet genoodzaakt te zyn in myne Voorreede, die toen, zo ik meen, by den Drukker al gezét was,⁴⁰ eenige verandering te maaken: want uyt dat werkje iets, dat my mogte behaagd hebben, te neemen, en in myn werk te voegen, was toen al te laat. Dóch weetende nu dat 'er zulk een boekje was, maakte ik⁴¹ het te krygen naa dat myne Spraakkonst in het licht quam, en bezag⁴² [**1^r] het toen voor de eerste reys,⁴³ gelyk ik voor ruym vier jaaren aan de waereld te kennen gaf in myne Aanmerkingen⁴⁴ op het boekje genaamd De spelling van

33 Maar... hebben; Anonymus Batavus [= Adriaen Verwer] schreef in De boekzaal der geleerde werelt (1708 I: 552): ‘hier schift W.S. onze werkwoord-vervoegingen in 8 Scholen; gants dezelve met Christian van Heulen, in den jare 1624, die 'er 4 maekt; louter de zelve als de IV eerste van W.S. En de onregelmatige, by Chr. v. Heulen in een blok gemengelt, schift W.S. noch in 4 scharen: en alzoo ontstaen de 8. dit is zoet en zeltzaem, zonder Chr. v. Heulen ooit gelezen te hebben. gelukkige invallen van geest! maer dat W.S. dit zoo uit hem zelven zou hebben, wort by my niet gelooft’, waarop Sewel antwoordde: ‘Wat kan ik 't helpen dat men een' eerlyk' man niet by zyn woord gelooft’ (De boekzaal der geleerde werelt 1708 II: 143). Let wel, Verwer refereert aan Van Heules De Nederduytsche grammatica ofte spraec-konst (1625), terwijl Sewel lijkt te verwijzen naar Van Heules De Nederduytsche spraec-konst ofte Tael-beschrijvinghe (1633).

34 oprechtelyk: eerlijk

35 wegens: met betrekking tot

36 nóg: nogmaals

37 volschreeven: voltooid

38 ontrent: bijna

39 ja... afgedrukt was; kennelijk laat Sewels geheugen hem in de steek, want in de Twee-maandelyke uyttreksels van september en oktober 1703 schreef hij: ‘zo heeft zeker Liefhebber (...) gelegenheyd genomen, om my schriftelyk bekend te maaken, dat 'er een Schryver is, die over meer dan 70. jaaren diergelyke régelen gegeeven heeft: Hy wyst my ook aan, waar ik zulks zou konnen te zien komen; zo dat hy my daaruyt geen twyfel overlaat van de waarheyd zyns zeggens’ (p. Aa3^r,v).

40 Voorreede... was; Sewel had de voorrede van de eerste druk voltooid op 1 mei 1708.

41 maakte ik: zorgde ik ervoor

42 bezag: bestudeerde

43 reys: keer

44 Aanmerkingen; W. Séwels aanmerkingen op het boekje, genaamd De spelling van A. Moonen in eenen brief verdeedigd (Amsterdam: erfg. van J. Lescailje, 1708): ‘Naa dat ik de voorgaande Aanmerkingen geschreeven had, bekeek ik 't eerst van myn leeven de Nederduytsche Spraakkonst van Christiaan van Heule, een werkje dat ik voor het voltooijen van myne onlangs uytgegeevene Spraakkonst niet alleen nooit gezien had, maar ook niet wist dat 'er zulk een boekje in de waereld was; dóch eer de gemelde myne Spraakkonst nóg geheel afgedrukt was, wierdt het my vertoond; maar ik weygerde het te zien, om een vry woord te konnen hebben, dat ik het nooit gezien, en by gevólge niets daaruyt ontleend hadde. Sederd heb ik het bekomen, en zie daarin dat die Schryver ten aanzien van de Geslachten der Naamwoorden, om die aan hunne uytgangen te kennen, eenige regelen heeft, die een weynig overeenkomst met de myne hebben. Dóch des niettegenstaande blyft het evenwel waarachtig, dat het gene ik dies aangaande stelle, een werk is van myne eygene uitvindinge, en dat ik nooit te vooren geweeten hebbe dat iemand anders voor my ook diergelyke gedachten gehad hadde’ (p. 18-19).

[p. 98]

A. Moonen verdeedigd.⁴⁵ En dewyl ik by den gemelden Van Heule iets vond dat ik goed keurde, en van my niet aangeweezen⁴⁶ was, ontzie ik my nu niet⁴⁷ te bekennen, dat ik in deezen tweeden druk myner Spraakkonst eenige zaaken uyt hem ontleend hebbe, gelyk ik in myn werk zulks op zyne plaats ook heb te verstaan gegeeven.⁴⁸

Dóch noopende de vaste regelen om de geslachten der Naamwoorden aan derzelver uytgangen te kennen,⁴⁹ gelyk ik toen zeyde dat zy,⁵⁰ zo wel als veele andere aanmerkingen, t'eenemaal⁵¹ van myne eygene uytvindinge⁵² waaren, zo zeg ik zulks nóg, en dat onbeschroomd; omdat het een zuyvere waarheyd is, dat ik door 't maaken van myn Engelsch en Nederduytsch Woordenboek daartoe aangeleyd⁵³ was. En dat [**1^v] Chr. van Heule on-

45 De spelling... verdeedigd; De spelling van A. Moonen in eenen brief verdedigt ('s Graevenhage: Jakob van Ellinkhuizen, 1708). Het was opgesteld door P.H.P., achter welke letters P(i)eter H. Poeraet schuilging. Aan de brief gaat een ‘Berecht aen de kunstlievende taelminners J.N. en W.S.’ vooraf, met wie Jacobus Nylöe respectievelijk Willem Sewel bedoeld zijn.

46 aangeweezen: onder de aandacht gebracht

47 ontzie... niet: schroom ik er nu niet voor

48 gelyk... gegeeven; vgl. Sewel 1712: 62: ‘ook vind ik dat Christiaan van Heulen van dat verstand was’; Sewel 1712: 446: ‘Dewyl men achter de Spraakkonst van Christiaan van Heule eenige vertooningen van oude schriften der Duytsche spraake vindt, heb ik die, welke maar in handen van weynigen zyn, den Liefhebberen van diergelyke oudheden niet willen onthouden; maar dezelve naageschreeven hebbende laat ik die alhier vólgen, zo als ikze achter de gemelde Spraakkonst vind’.

49 kennen: onderkennen

50 zy, t.w. ‘de vaste regelen... kennen’.

51 t'eenemaal: geheel en al

52 uytvindinge: ‘ontdekking’

53 aangeleyd: gebracht. In de bespreking van dat A Large Dictionary English and Dutch (Amsterdam: weduwe van Steven Swart, 1708) in De boekzaal der geleerde werelt (1707 II: 535-541) schrijft de recensent in een voetnoot op p. 537: ‘Dit heeft Fr. Halma echter voor hem ondernomen, en meest uitgevoert, in zyn Nederduitsch en Fransch Woordenboek, dat nu op de persse zeer naar 't end schiet; aan welk laatste gedeelte W. Séwel, by mangel van tyt van den eersten, ook de handt geleent en dus den weg hier toe voor hem geopent gevonden heeft; zoo dat deswegen ook de Bevoorrechting van Halmaas Neêrduitsch en Fransch Woordenboek hier op, als zyne eige en eerste vindinge, gelyk voor het Fransch deel is te zien, voornamentlyk gevest is’. Zie tekst 1, noot 194.

[p. 99]

trent de Geslachten der Nederduytsche Naamwoorden zo lang voor my eenigsins diergelyke bedenkingen⁵⁴ gehad heeft⁵⁵ als ik, dient te meer tót bekrachtinge⁵⁶ van de myne,⁵⁷ welke ik niet aan hem, nóchte eenig mensche verschuldigd ben; maar die enkelyk⁵⁸ myn eygen uytvindsel zyn;⁵⁹ alhoewel ik geensins ontveynzen wil dat de geschreevene Aanmerkingen van G. Brandt, welke ik eenige maanden onder my berustende gehad heb,⁶⁰ my eenig licht⁶¹ ontrent de Geslachten gegeeven hebben; waarom ik ook den overleeden zynen lóf geensins pooge te onthouden, maar gaern bekenne dat 'er uyt zyne onvoltooide Schriften eenige zaaken wegens de Geslachten door my ontleend zyn, achtende dat het my geensins tót eere zoude konnen strekken zulks te verduysteren,⁶² schoon hy dood is, en zyne zoonen⁶³ niet meer in 't leeven zyn, om my van ontrouw⁶⁴ dies aangaande⁶⁵ te konnen beschuldigen. Want hoe kan het met een [**2^r] rechtschapen eerlyk⁶⁶ gemoed bestaan,⁶⁷ eens anders arbeyd,⁶⁸ daar hy nooit de vrucht⁶⁹ van gezien heeft, als zyne eygene vindinge uyt te geeven, wanneer men by zich zelven bewust is, dat

54 bedenkingen: opvattingen

55 Chr.... heeft; vgl. Van Heule 1633: 19-24.

56 bekrachtinge: bevestiging

57 En... myne; vgl. Sewel: ‘Is 'er eenige gelykheyd tusschen hem [Van Heule] en my, dat bekrachtigt de zaak des te meer; en dat twee persoonen in 't naavórschen eener zaake de zelfste gedachten zouden hebben, is zo ongelooflyk niet’ (De boekzaal der geleerde werelt 1708 II: 144).

58 enkelyk: louter, zuiver

59 Dóch... zyn; Sewel ontving naar aanleiding van zijn ‘Van de geslachten der zelfstandige naamwoorden’ in de Twee-maandelyke uyttreksels (1703 II: 116-120) een brief, waarop hij reageerde met de woorden: ‘zo heeft zeker Liefhebber daaruyt gelegenheyd genomen, om my schriftelyk bekend te maaken, dat 'er een Schryver is, die over meer dan 70. jaaren diergelyke régelen gegeeven heeft [...]. Dóch hoedaanig het daarmede gelegen zy, 't is echter waar, dat my zulks niet bekend was, en dat ik tótnógtoe nooit iets gezien heb dat daar naar gelykt: Het maaken van myn Engelsch en Nederduytsch Woordenboek gaf my aanleyding tot diergelyke aanmerkingen’ (Twee-maandelyke uyttreksels 1703 II: Aa3^r,v).

60 geschreevene... heb; zie tekst 5, noot 19.

61 eenig licht: enige opheldering

62 verduysteren: verzwijgen

63 zyne zoonen, t.w. Caspar, Geeraert en Joannes. Zie ‘Lijst van personen’.

64 ontrouw: oneervol handelen

65 dies aangaande, t.w. ten aanzien van het ontlenen van ‘eenige zaaken wegens de Geslachten’.

66 eerlyk: achtenswaardig

67 bestaan: denkbaar zijn

68 arbeyd: werk

69 vrucht: publikatie

[p. 100]

men zich van de beschreevene papieren⁷⁰ eens overleeden bediend heeft? en dit is ook de reden waarom ik de Spraakkonst, welke men zegt door eenige Leden van het Konstgenootschap Nil volentibus arduum opgesteld te zyn,⁷¹ nooit heb willen zien.

Ik gaf in myn voorbericht van den eersten druk ook te verstaan,⁷² dat het enkele⁷³ liefhebbery geweest was die my tót het opstellen deezer Nederduytsche Spraakkonst aangedreeven had, en dat ik ook niet zonder hoope was, dat deeze myn arbeyd van eenig nut voor 't Gemeen weezen zoude; en die hoope heb ik nóg, alhoewel 'er geweest zyn die hunne pennen tegen my gescherpt hebben.⁷⁴ Ik heb, 't is waar, in zekeren brief, die te vinden is in J.V. [**2^v] Gaverens Boekzaal van July en Augustus, des jaars 1708,⁷⁵ eenige bedenkingen opgesteld⁷⁶ tegen 't hoofdzaakelykste⁷⁷ dat men my tegenwierp,⁷⁸ waarvan één ding was, dat men, opdat het schynen mogte dat ik onbequaam⁷⁹ was om recht⁸⁰ van de Nederduytsche taal te konnen oordeelen, my onder de vreemde tongen⁸¹ rekende, en van Engelsch Landvólk⁸² stelde te zyn.⁸³ Waarop ik zeediglyk⁸⁴ aangetoond hebbende,

70 beschreevene papieren: handschriften

71 Spraakkonst... zyn; zie hierboven p. *4^r.

72 verstaan: kennen

73 enkele: loutere

74 hunne... hebben: in scherpe bewoordingen mij aangevallen hebben

75 zekeren... 1708; ‘Brief van W. Séwel aan zekeren Vrind, behelzende Bedenkingen over het Naaschrift eens Briefs van Anonymus Batavus, gevoegd in de Boekzaal van May en Juny 1708’. In: De boekzaal der geleerde werelt (1708 II: 127-151).

76 bedenkingen opgesteld: gedachten op papier gezet

77 hoofdzaakelykste: voornaamste

78 eenige... tegenwierp; de kritiek is te vinden in het ‘Na-schrift’ van de ‘Brief, door den ongenoemden schryver der Idea, of Schetse der Nederduitsche spraekkunst, aen den heere David van Hoogstraten’. De brief is afgedrukt in De boekzaal der geleerde wereld (1708 I: 524-543), het ‘Naschrift’ op de bladzijden 544-556.

79 onbequaam: niet in staat

80 recht: op juiste wijze

81 de vreemde tongen: hen die de taal van een ander land spreken

82 van... Landvólk: van de Engelse nationaliteit

83 my... zyn; vgl. Verwer in het ‘Na-schrift’ (De boekzaal der geleerde werelt 1708 I: 544): ‘'t Kan onzen landzaten niet anders dan heughelyk te voor komen, dat hunne tael in zoo hoog een waerde stygt by vreemde tongen; dat deze ook toetreden om daerin te liefhebberen. De Schryver (zoo ik niet dwale) zal wezen William Seewel, van Engels lantvolk; te Amsterdam, gelyk hy zeit, geboren. de Engelsche naem Seewel, by zynen vader en hem eigentlyk gevoert, (zoo ik hoore) en slaet niet af, maer belooft wat doorzigtigs: hy beteikent by ons Ziet wel’. Sewel reageert op deze bewering met de woorden: ‘'t welk, hoe glimpig het ook voorgedragen wordt, nógtans stilzwygens zegt, dat zodaanig een, als ik, niet in staat is om zo wel van de eygenschap der Hóllandsche taale te konnen oordeelen, als oprechte Hóllanders; onaangezien ik moogelyk zo onvervalscht een Hóllander ben als onze Schryver. Is hy Anonymus Batavus, ik ben Sevelius Batavus, naamelyk zo wel een Batavier als hy’ (De boekzaal der geleerde werelt 1708 II: 130). Vgl. p. 128-129: ‘En men heeft Vondels oordeel over onze taal goed gekeurd, schoon hy niet eens een inboorling van Nederland was’.

84 zeediglyk: op fatsoenlijke wijze

[p. 101]

dat zulks niet alzo, maar ik een rechtschapen⁸⁵ Hóllander, zo wel van geboorte⁸⁶ als van afkomste,⁸⁷ was,⁸⁸ en voorts veele andere tegenwerpingen beantwoordende,⁸⁹ heeft zulks zo weynig moogen helpen, dat men daarop niet geschroomd⁹⁰ heeft opentlyk te zeggen, gelyk te zien is in 't Naaschrift van zekeren gedrukten brief,⁹¹ ‘dat myn geschryf⁹² anders niet was, dan dat ik onschuldig wilde heeten aan Engelsche geboorte,⁹³ en dat het⁹⁴ niets

85 rechtschapen: echte

86 van geboorte: wat mijn geboorteplaats betreft; vgl. hierboven p. *3^v: ‘t'Amsterdam, myne geboorte stad’; Sewels A Large Dictionary English and Dutch (Amsterdam: weduwe van Steven Swart, 1708), p.*3^r: ‘the Author, who is a Dutch-man’; Sewel in De boekzaal der geleerde werelt (1708, II: 132): ‘het letterwerk eens gebooren Burgers van Amsterdam, gelyk ik ben’.

87 van afkomste: wat betreft de nationaliteit van mijn ouders

88 Waarop... was; vgl. Sewel: ‘Dat ik hier te Amsterdam gebooren ben, is waar; dóch geensins van Engelsch, maar van Hóllands en Utrechts landvólk’ (De boekzaal der geleerde werelt 1708 II: 129). Sewels moeder was geboren in Amsterdam; haar vader werd geboren in Keulen maar groeide op in Amsterdam, haar moeder werd in Haarlem uit Vlaamse ouders geboren. Sewels vader was geboren in Utrecht. Diens moeder was ook afkomstig uit Utrecht, diens vader was een Engelsman.

89 veele... beantwoordende; zo verwijt Anonymus Batavus [= Adriaen Verwer] Sewel onder meer dat diens spraakkunst ‘gegrontvest is, niet op tael van schryfoeffeninge (gelyk deze alleen het voorwerp moet, en kan wezen van verhandelingen van kunst) maer klaer en enkel klinkt op de Spreektale: zoo dat we voor Spraakkunst, wel Spreekkunst zouden lezen moeten: ten tweeden, dat het (verre vanden lezer te brengen tot onze taelgeleertheit) den zelven Lezer enkel ook maer inde Spreektael onderwyst’ (De boekzaal der geleerde werelt 1708 I: 549). Sewel verdedigt zich door te zeggen dat ‘het spreeken voor 't schryven [gaat]: Hoe zouden onze aaloude voorvaders konnen geschreeven hebben, indien zy niet eerst hadden leeren spreeken? En die órde houdt nóg stand’ (De boekzaal der geleerde werelt 1708 II: 139). Op de volgende bladzijde geeft hij een traditionele definitie van grammatica: ‘De Letterkunde (óf Spraakkonst) is eene konst van wel te spreeken. En door wel te spreeken verstaat men niet de gemeene huys- óf straat-taal, nóch ook de spraak van 't platte land; maar die taal welke men in een vertoog, óf in een ernstig gesprék, behoort te spreeken; en deeze is 't die men ook schryven moet. Dusdaanig een taal voor te draagen is 't gene waartoe ik in myne Spraakkonst my bevlytigd heb’ (p. 140).

90 geschroomd: ervoor teruggedeinsd

91 Naaschrift... brief; ‘Brief, door den ongenoemden schryver der Idea grammatica, &c. ofte Schetse der Nederduitsche Taelkunst aen den heere David van Hoogstraten over de echte Nederduitsche Vocaelspellinge’. In: De boekzaal der geleerde werelt 1708 II: 353-375. Het ‘Naschrift’ is te vinden op p. 375-379.

92 geschryf; dit woord had in die tijd al een ongunstige betekenis

93 onschuldig... geboorte: niet als Engelsman bestempeld zou mogen worden

94 het, t.w. ‘myn geschryf’.

[p. 102]

meer weezendlyks behelsde’: ⁹⁵ Voorts, ‘dat ik niets oplóste,⁹⁶ [**3^r] maar overal bot,⁹⁷ en overheen⁹⁸ praatte’.⁹⁹ Dit heeft men van my gezegd, en moogelyk zullen sommige, die den gemelden mynen brief niet geleezen hebben, zulks op goed vertrouwen voor waarheyd hebben aangenomen; maar andere weet ik dat¹⁰⁰ heel anders van dien brief geoordeeld hebben. Ook geeft men bedektelyk¹⁰¹ te kennen, als óf ik lang in Engeland geweest waare, en veel tyds, met reyzen doorgebragt hadde; om alzo den menschen in te boezemen,¹⁰² dat ik niet bequaamheyd genoeg¹⁰³ hebbe om wegens de Hóllandsche taale goede onderrechtingen¹⁰⁴ te geeven. Dóch dit heeft niets om 't lyf; want geduurende den ganschen tyd myns leevens ben ik in 't geheel niet boven¹⁰⁵ een jaar buyten Hólland geweest.¹⁰⁶ Maar men toont zich zo gezét¹⁰⁷ tegen my, dat men my beschimpt zelfs ter zaake der¹⁰⁸ Religie waar-

95 dat... behelsde; zie De boekzaal der geleerde werelt 1708 II: 375.

96 niets oplóste: geen tegenwerping uit de weg ruimde

97 bot: op onkundige wijze

98 overheen: niet tot de essentie gerakend

99 dat... praatte; vgl. Verwer in De boekzaal der geleerde werelt 1708 II: 378: ‘hy lost niets op en praet maer over al bot en over heenen’. David van Hoogstraten was niet onder de indruk van het verweer van Sewel. In het ‘Berecht’ bij J. Oudaans Aanmerkingen over Q. Horatius Flaccus Dichtkunst, op onze tyden en zeden gepast, door A. Pels (Amsterdam: Gerard Onder de Linden, 1713) schrijft hij: ‘het schynt [...] dat zeker Engelsch of Nederduitsch vrient, zoo als hy liefst wil genoemt zyn, [...] iets tot antwoort wacht op het gene hy in zyne zoo genoemde Spraekkunst in den voorleden Jare heeft nedergestelt, om te wederleggen de beschuldiging der misslagen, die hem met reden te gemoet gevoert waren. Maer dewyl ik zie dat op dien man, verlieft op zyne gevormde denkbeelden, niets te winnen is, moet ik my voegen by den ongenoemden Schryver, die hem lang te voren te keer gegaen heeft, en met hem zeggen, dat de vrient niets oplost, maer overal bottelyk over heen praet’ (p. **4^v-**5^r) en ‘De liefde tot zyne dingen, gelyk ik gezegt heb, verblint hem, zoo dat hy meent dat zyne oogen scherp genoegh van gezicht zyn. Zeker man zeide in deze dagen van hem: De Quakers wanen omstraelt te zyn van 't licht, verlichtende ygelyken mensch komende in de werrelt’ (p. **5^v).

100 andere... dat: ik weet dat anderen

101 bedektelyk: in bedekte termen

102 in te boezemen: te doen geloven

103 niet... genoeg: onvoldoende geschiktheid

104 onderrechtingen: regels

105 boven: meer dan

106 want... geweest; vgl. Sewels A Large Dictionary English and Dutch (1708: 680): ‘I, who never was in England but onely a matter of ten months, and that about fourty years ago’.

107 gezét: vooringenomen

108 ter zaake der: met betrekking tot de

[p. 103]

van ik belydenis doe.¹⁰⁹ Dan¹¹⁰ óf dit eenen Christen voegt, is wel naadenkens waerdig.¹¹¹ [**3^v] Ook komt de Religie in dit geval geensins te passe,¹¹² te meer dewyl 't bekend is dat Vondel de zyne verruylde tegen eene andere, welke ik naauwlyks denken kan dat myn bestryder¹¹³ beter acht dan die waarvan hy te voore was;¹¹⁴ en des niettegenstaande¹¹⁵ telt men hem onder de voornaamste opbouwers onzer taale. Maar waar vindt men niet iets op te zeggen! Omdat ik uyt zeedigheyd¹¹⁶ in myne Taalbeschryvinge gezegd had, Het komt my waarschynelykst te voore: ¹¹⁷ Het is by my niet buyten bedenken,¹¹⁸ enz, zo zoekt men my af te maalen¹¹⁹ als één die zelf wankelt¹²⁰ en in twyfel staat: ¹²¹ daar ik met dusdaanige spreekwyzen¹²² nógtans niets anders beooge, dan dat ik myn gevoelen, schoon ik het voor best¹²³ houde, en daarom ook redenen¹²⁴ daarvan gegeeven heb, niemand evenwel met een meesterlyk¹²⁵ gezag wil opdringen, maar ieder in zyne vryheyd laate, zonder my zelven een oppermagtig gezag in de Spraakkunde¹²⁶ aan te maatigen. [**4^r] Veel meer zoud ik t'myner verdeediginge konnen zeggen, indien my een pennekryg luste;¹²⁷ maar daarvan heb ik eenen afkeer: want de lana

109 belydenis doe: een volgeling ben. Sewel behoorde tot de quakers, een religieuze sekte die in 1650 gesticht was door George Fox (zie Hull 1933).

110 Dan: Maar

111 naadenkens waerdig: iets waarover wel eens nagedacht mag worden

112 komt... passe: kan de godsdienst in dit geval geenszins als argument gebruikt worden

113 welke... bestryder: waarvan ik me amper kan voorstellen dat mijn tegenstander die

114 dat Vondel... was; omstreeks het jaar 1640 is Vondel van het protestantisme overgegaan tot het katholicisme.

115 des niettegenstaande, t.w. ondanks het feit dat Vondel een ander geloof aannam.

116 zeedigheyd: bescheidenheid

117 Het... voore: Het lijkt mij het waarschijnlijkst; vgl. Sewel 1708: 4: ‘en dat de E in dien tyd zo wel tót verlenginge van de O, als van de A gebruykt is, komt my waarschynelykst te voore’.

118 bedenken: beschouwing; vgl. Sewel 1708: 5: ‘Belangende evenwel het woord Geern, 't is by my niet buyten bedenken, dat het afkomstig is van 't woord begeeren’.

119 maalen: schilderen

120 wankelt: onzeker is

121 Omdat... staat; Sewel wordt hierover niet alleen aangevallen door Verwer in het ‘Na-schrift’ van de ‘Brief [...] aen den heere David van Hoogstraten’ (De boekzaal 1708 I: 524-556), maar ook door Van Hoogstraten (1710/11: **7^v-**8^r). Zie tekst 6.

122 spreekwyzen: formuleringen

123 best: het best

124 redenen: argumenten

125 meesterlyk: geleerd

126 Spraakkunde: grammatica

127 pennekryg luste: een pennenstrijd mij zou behagen

[p. 104]

caprina¹²⁸ & de umbra asini¹²⁹ [over beuzelingen]¹³⁰ te twisten, gelyk het eenen Christen niet voegt, zo ontstaat daaruyt doorgaans eene verbittering,¹³¹ die in stede van¹³² af te neemen, van tyd tót tyd¹³³ aangroeit, ja zelfs zo verre gaat, dat men, als óf het waare pro aris & focis,¹³⁴ [voor de Gódsdienst en de huyshoudinge],¹³⁵ met eenen overgrooten yver¹³⁶ strydt; en om zyn end vast te houden,¹³⁷ en de zaak niet gewonnen te geeven, allerleye omwegen en uytvlugten¹³⁸ bedenkt, en elkanderen op 't vinnigst,¹³⁹ zelfs met scheldwoorden, te keer gaat,¹⁴⁰ gelyk men eenige jaaren geleeden een exempel daaraf zag tusschen persoonen, welke men niet ontkennen kon geleerde mannen te zyn, en die elkanderen nógtans opentlyk in hunne schriften voor weetnieten¹⁴¹ en botterikken¹⁴² uyt[**4^v]maakten. Dóch hadden zy ontzag gehad voor de woorden van onzen Zaligmaaker: Ik zeg u, dat van elk ydel woord het welk de menschen zullen gesprooken hebben, zy van 't zelve rekenschap zullen geeven in den dage des oordeels,¹⁴³ hoe konden zy zo gesprooken, ja zulk een taal als zy voerden¹⁴⁴ in druk uytgegeeven hebben? Want het ydel¹⁴⁵ spreeken met den mond kan, gelyk men weet, uyt menschelyke zwakheyd door overyling¹⁴⁶ geschieden, en houdt niet lang stand; maar ydele woorden te schryven is iets dat van langer duur is; en zulk

128 de lana caprina; vgl. Q. Horatius Flaccus, Epistolae Lib. I, Epistola XVIII, 15-16: ‘Alter rixatur de lana saepe caprina’.

129 de umbra asini; vgl. L. Apuleii Madaurensis, Metamorphoseon Libri, Lib. IX. Cap. XLII: ‘unde etiam de prospectu et umbra asini natum est frequens proverbium’.

130 beuzelingen: onbenulligheden

131 verbittering: vertoorndheid

132 in stede van: in plaats van

133 van tyd tót tyd: almaar

134 pro... focis; vgl. C. Sallustius Crispus, De Catilinae coniuratione 59, 5: ‘pro aris atque focis suis certare’; Titus Livius, Ab urbe condita Lib. IX, cap. 12, 6: ‘hostem pro aris ac focis dimicantem’.

135 de huyshoudinge: het (staats)bestuur

136 overgrooten yver: zeer grote liefde

137 zyn... houden: niet toe te geven

138 omwegen en uytvlugten: kronkelingen en zwakke argumenten

139 vinnigst: scherpst

140 te keer gaat: aanvalt

141 weetnieten: onkundigen

142 botterikken: stommeriken. David van Hoogstraten maakte in zijn Aenmerkingen over de geslachten der zelfstandige naemwoorden (Amsterdam, 1700) de Friese rector Johannes Hilarides uit voor ‘Een botterik in Vrieslandt’; zie tekst 1, inleiding.

143 Ik... oordeels; Matteus 12: 36.

144 voerden: bezigden

145 ydel: zonder grond

146 overyling: al te haastig en onbezonnen handelen

[p. 105]

een schrift dan opentlyk uyt te geeven, kan met geen voorwendsel¹⁴⁷ van overylinge verschoond¹⁴⁸ worden. Hierom heb ik getracht op myne hoede te zyn, opdat door my geen krakkeel aangequeekt¹⁴⁹ wierde. En zeker had deeze bedenking¹⁵⁰ my niet wederhouden, ik zoude getoond hebben dat myne penne niet stomp, en ik geensins verlegen¹⁵¹ was om my zelven [**5^r] te verdeedigen, inzonderheyd wanneer ik klaar¹⁵² konde aantoonen, dat men 't meer tegen den persoon, dan tegen de zaak hadde: want dewyl men 't in my als een misslag aanmerkt,¹⁵³ dat ik stelle dat men niet zeggen mag Ik donder, ik regen, enz maar wel Het dondert, het regent, omdat ik die woorden voor onpersoonlyk houde;¹⁵⁴ waarom dan ook de Grammatica van Vossius,¹⁵⁵ welke men hier te lande in de Latynsche Schoolen gebruykt,¹⁵⁶ niet te keer gegaan?¹⁵⁷ dewyl daar in van die woorden, te weeten tonat, pluit, &c. uytdrukkelyk gezegd wordt, dat zy zyn actionem significantia, quæ ut fiat, velne fiat, neutiquam sit humanæ potestatis,¹⁵⁸ dat is, dat ze een bedryf betekenen,¹⁵⁹ 't welk dat het geschiede, óf niet geschiede, geensins van 't menschelyk vermoogen afhangt.¹⁶⁰ Van dit verstand ben ik ook,¹⁶¹ en heb my geensins onderwonden¹⁶² om voorschriften te geeven van de gódlyke¹⁶³ taale,

147 voorwendsel: excuus

148 verschoond: verontschuldigd

149 krakkeel aangequeekt: twist ontwikkeld en uitgebreid

150 bedenking: overweging

151 verlegen: machteloos

152 klaar: duidelijk

153 misslag aanmerkt: dwaling beschouwt

154 ik stelle... houde; vgl. Sewel 1708: 126: ‘En Onpersoonlyk zyn [...] Donderen, Regenen, [...]. want men mag niet zeggen, [...], Ik Donder, Ik Regen, [...]; maar [...] Het dondert, het regende’. Kritiek hierop werd geleverd door Van Hoogstraten (1710/11: **8^r,v). Zie tekst 6.

155 Grammatica van Vossius; Latina grammatica, ex decreto Illustr. DD. Hollandiæ, West-Frisiæque Ordinum, in usum scholarum adornata (Amstelædami: Apud Henricum Wetstenium, MDCC). De eerste druk van deze schoolgrammatica was in 1626 verschenen.

156 welke... gebruykt; van 1626 tot het midden van de negentiende eeuw is dit boek in het onderwijzen van Latijn ‘het standaardwerk in ons land’ geweest (Kuiper 1958: 104).

157 te keer gegaan: aangevallen

158 actionem... potestatis; vgl. Vossius, Latina grammatica (1700: 136): ‘Ad impersonalium etiam naturam quodammodo accedunt verba exemtæ potestatis: hoc est, actionem significantia, quæ ut fiat, vel ne fiat, neutiquam sit humanæ potestatis. Talia sunt, [...] tonat, [...], pluit, [...], similiáque’.

159 bedryf betekenen: handelen uitdrukken

160 't welk... afhangt: waarvan het al dan niet plaatsgrijpen absoluut niet afhankelijk is van het vermogen van de mens

161 Van... ook: Daar ben ik het mee eens

162 my... onderwonden: geenszins pogingen aangewend

163 gódlyke: aan God ontleende

[p. 106]

en hoe Gód zoude moogen spreeken;¹⁶⁴ maar alleen van de menschelyke, zon[**5^v]der daar ter plaatse ook van de figuurlyke te melden, dewyl zulks daar niet te passe quam.¹⁶⁵ Ik weerhoud¹⁶⁶ myne penne van meer over dit onderwerp te schryven, omdat ik geen vuur van hevigheyd¹⁶⁷ zoeke te stooken,¹⁶⁸ anders stondt my hier een ruym veld open¹⁶⁹ om my nóg wat langer over deeze stóffe op te houden: ¹⁷⁰ maar wat goeds zoud ik 'er tóch mede uytrechten? Wat wordt 'er door zulk een bedryf¹⁷¹ anders uytgewerkt,¹⁷² als dat men elkanderen poogt pal te zetten,¹⁷³ en te steeken,¹⁷⁴ en alzo, door eene soort van terginge, eene verbittering in zynen tegenstreever¹⁷⁵ te verwekken? 't welk verre afwykt van den boozen niet te wederstaan,¹⁷⁶ gelyk onze opperste Wetgeever¹⁷⁷ ons beveelt.¹⁷⁸

Noopende nu deezen tweeden druk van deeze Spraakkonst, die is door my zeer veel vermeerderd: ¹⁷⁹ en dewyl ik in den eersten druk de Lief-

164 zoude... spreeken: wellicht zou spreken

165 Van... quam; vgl. Sewel 1712: 242-243: ‘Dóch hier staat aan te merken dat men hier ter plaatse ten aanzien der woorden Donderen, Bliksemen, Regenen, maar spreekt als menschen, gelyk ook met dit gansche werkje niet anders beoogd wordt dan onderrechtingen te geeven wegens de menschelyke taal; maar anders is 't gelegen met de Gódlyke [...]. En hoewel men in eenen Figuurlyken zin zoude konnen zeggen van een' mensche, Hy spreekt niet, maar hy dondert, nógtans komt zulks hier niet te passe: want van figuurelyke spreekwyzen staat hiernaa gehandeld te worden’.

166 weerhoud: bedwing

167 hevigheyd: heftigheid

168 te stooken: aan te wakkeren

169 stondt... open: had ik hier ruimschoots de gelegenheid

170 over... houden: met dit onderwerp bezig te houden

171 bedryf: handelwijze

172 uytgewerkt: teweeggebracht

173 pal te zetten: tot zwijgen te brengen

174 steeken: treffen, beledigen

175 tegenstreever: tegenstander

176 den boozen... wederstaan: het kwaad/de kwaadwilligen niet te vergelden (Matteus 5: 39).

177 opperste Wetgeever: God

178 Ik... beveelt; vgl. Sewel in De boekzaal der geleerde werelt 1708 II: 147-148: ‘Indien ik gezind waare steekelig te schryven, ik zoud meer zeggen (...). Dóch dewyl ik verzekerd ben dat vreedelievendheyd de pligt eens Christens is, wil ik my zelven den ruimen toom niet geeven om alles op 't papier te brengen wat my onder 't schryven in den zin komt’.

179 vermeerderd: uitgebreid; de eerste druk telt 232 bladzijden octavo, terwijl de tweede druk 456 pagina's octavo omvat. Vgl. W. Séwels aanmerkingen op het boekje (...) 1708: 22: ‘Ik heb nóg eenige Letterliefhebbery, en Taalcieraaden, nevens eene Lyst der Geslachten van alle Nederduytsche Naamwoorden, die onder geene vaste regelen betrekkelyk zyn, onderhanden, welke te zyner tyd het licht staan te zien, byaldien [als] ik bevind dat myne Spraakkonst genoegen geeft’.

[p. 107]

hebbers onzer taale tót myn groot Engelsch en Nederduytsche Woordenboek¹⁸⁰ wees,¹⁸¹ om daaruyt de geslachten der Naam[**6^r]woorden, waar aan zy twyfelden, te leeren kennen,¹⁸² en my hierop te gemoet gevoerd¹⁸³ is, dat het ieder één niet gelegen quam¹⁸⁴ dat boek te koopen; zo heb ik nu, om zodaanigen genoegen te geeven,¹⁸⁵ in dit werk gevoegd een groote Lyst van alle de Naamwoorden, die ten aanzien der geslachten onder geene vaste regelen gebragt konnen worden: ¹⁸⁶ zulks dat men hier nu alles wat daartoe vereyscht is, in éénen bondel¹⁸⁷ by een vindt. Voorts heb ik dit werk verrykt niet alleen met groote byvoegselen,¹⁸⁸ waar van sommige de vrucht myner jeugdige jaaren zyn,¹⁸⁹ maar ook met eene menigte van bedenkingen¹⁹⁰ dienende tót bekrachtiginge myner stellingen. Onder deeze vermeerderingen zal men ook een grooter getal van woorden vinden, welker oorsprong ik naagespeurd¹⁹¹ heb, en die anderen tót een spoor¹⁹² moogen dienen om de oorspronklykheid¹⁹³ onzer taale verder op te delven.¹⁹⁴ My is gezegd dat zeker Liefhebber in ons land met diergelyk een werk bézig is, en van voorneemen zoude zyn iets van die [**6^v] soort, naar de wyze van Vossii Etymolo-

180 groot... Woordenboek; Groot woordenboek der Nederduytsche en Engelsche taalen (Amsterdam: weduwe van Steven Swart, 1708).

181 wees tót: verwees naar

182 dewyl... kennen; vgl. Sewel 1708: **6^r: ‘dóch zoo echter iemand verder onderrechting deswege [t.w. over de geslachten van eenlettergrepige zelfstandige naamwoorden] begeert, die kan dezelve haalen uyt myn Groot Nederduytsch en Engelsch Woordenboek, waarin de geslachten van alle Zelfstandige Naamwoorden aangeweezen worden’.

183 te gemoet gevoerd: te kennen gegeven

184 het... quam: niet iedereen ertoe in staat was

185 genoegen te geeven: tevreden te stellen

186 groote... worden; deze ‘Lyste van de Geslachten veeler Naamwoorden’ is te vinden in Sewel 1712: 108-167.

187 in éénen bondel: in één boek

188 byvoegselen: toevoegsels

189 groote... zyn; vgl. Sewel 1712: 352-364, waar hij de lezer eerst vergast op een verhaal met de titel Foemineae fortitudinis, dat hij ‘byna veertig jaaren geleeden in 't Latyn met vermaak beschreef’ (p. 259), en daarna op de Nederlandse vertaling ervan; vgl. Sewel 1712: 429-434 (‘Van de Veranderinge en Verschikkinge der Reede’): ‘dewyl ik deeze myne jeugdige oefeningen [...] nóg met eenig vermaak beschouwe, ben ik nu te raade geworden een staaltje daarvan alhier in 't Nederduytsch te vertoonen’.

190 bedenkingen: gedachten

191 naagespeurd: nagegaan

192 spoor: voorbeeld

193 oorspronklykheid: etymologie

194 Onder... delven; in de eerste druk geeft Sewel slechts van drie woorden de etymologie (1708: 46-47), in de tweede druk verstrekt hij de herkomst van enige tientallen woorden (1712: 75-86).

[p. 108]

gicon,¹⁹⁵ aan den dag te brengen.¹⁹⁶ Buyten twyfel zullen 'er in zodaanig een werk aardige bedenkingen¹⁹⁷ voorkomen; dóch ontrent zulke naaspeuringen¹⁹⁸ kan men niet altyd met zekerheyd spreeken; maar daar moeten al veele gissingen onder loopen,¹⁹⁹ die evenwel niet al te lós²⁰⁰ behooren te weezen, nóchte al te verre gezócht, gelyk 'er verscheydene zulke in Hadriani Junii Batavia²⁰¹ gevonden worden: want het woord Schepen eerst te betrekken op het bastaard-Latyn Scabinus, en dit dan af te leyden van Scaf hin, omdat de Schepenen magt hebben iemans leeven aan te tasten,²⁰² 't welk zo veel zoude zyn als bin scaffen,²⁰³ schynt inderdaad als by 't haair getrokken;²⁰⁴ en korte houwertjes,²⁰⁵ by Sidonius genoemd Anconas, t'huys te brengen tót²⁰⁶ het woord Hangers,²⁰⁷ is niet minder gedwongen.²⁰⁸ Nóg wat meer schyns heeft het,²⁰⁹ Caninefates af te leyden van Konynevatters, óf Konynevreeters. gelyk by dien zelfden Schryver, zo my voorstaat,²¹⁰ gedaan

195 Vossii Etymologicon; Gerardi Joannis Vossii, Etymologicon linguæ latinæ (Amsterdam: P. & I. Blaev, 1695).

196 aan... brengen: uit te geven. De liefhebber is Lambert ten Kate (zie tekst 9). Hoewel deze al in 1711 was begonnen met het schrijven van de Aenleiding, zou dat boek zou pas in 1723, in twee delen, verschijnen. Het tweede deel bevatte een beknopt etymologisch woordenboek van het Nederlands.

197 bedenkingen: gedachten

198 naaspeuringen: onderzoeken

199 loopen: zijn

200 lós: onzeker

201 Hadriani Junii Batavia; Hadriani Ivnii, Batavia (Ex officina Plantiniana: Apud Franciscum Raphelengium, 1588).

202 magt... tasten: wettelijk bevoegd zijn iemand terecht te stellen

203 het woord... scaffen; vgl. Junius, Batavia (1588: 232): ‘Quos autem Septemuiros nominaui modò, vulgus Latinorum Scabinos vocat, cuius origo vocabuli à sæculo & instituto vsq. Caroli Magni petenda est: etymon enim habere videntur, à Scaf hin/ à mera potestate illis tradita interficiendi atque è medio tollendi: id namque est, hin scaffen. quæ potestas quia temporum vices similem ferè promittunt, vnde ortum traxerit, paucis hîc repetenda est’.

204 als... getrokken: geen overtuigende bewijskracht te bezitten

205 houwertjes: handgeweren

206 t'huys... tót: terug te voeren op

207 korte... Hangers; vgl. Junius, Batavia (1588: 106-107): ‘Adde quòd & prælongis hastis vterentur, teste Tacito, breuestamen gladios haberent, letalibus ictibus, qui punctim fiunt, ineptos, quos patria voce Anconas illos vocasse refert Sidonius, quos ego vernaculo sermone, adiecta aspiratione, Hangers dici existimo’.

208 gedwongen: gezocht

209 Nog... het: Nog minder aannemelijk is het

210 zo my voorstaat: als ik het mij goed herinner

[p. 109]

wordt.²¹¹ Dat men nu van veele [**7^r] woorden den oorsprong kan naaspeuren, heb ik door myne byvoegselen getoond. En doordien²¹² dit alles op lósse papieren²¹³ zwurf,²¹⁴ en naa mynen dood door niemand anders in zyne rechte órde²¹⁵ zoude konnen geplaatst geweest zyn, heb ik zulks by myn leeven zelf willen doen; omdat gelyk deeze arbeyd wel eer voor my zelven niet onnut²¹⁶ geweest is, die aldus gemeen gemaakt²¹⁷ zynde, ook aan anderen, zo ik acht, nuttelyk²¹⁸ zal konnen weezen. Hierom is het ook dat ik dit werk, schoon ik 'er veele jaaren by tusschenpoozen aan heb gearbeyd, met lust²¹⁹ ten eynde gebragt hebbe, en het nu ten dienste myner²²⁰ Landsgenooten, en ook tót nut van uytheemschen,²²¹ ten beste geeve. Vaarwel, leergierige Leezer, en gebruyk het t'uwen voordeele.

In Amsterdam den laatsten van Zomermaand.²²² 1712.

W.S.

211 Caninefates... wordt; vgl. Junius, Batavia (1588: 189-190): ‘Itaque iam tum à prisco sæculo Caninefates audiuere, vt cuniculorum raptores, hoc est, canine fatres, molli pronunciationis lege ad Frisicum idioma propius assonante, à præhendendis cuniculis, vel per conuicium, quòd eos in cadis condirent ac vietorum more compingerent ad vsum seruandos; nisi exterminata canina litera per Romanos pronunciationi ineptos Canine fraters, vt cuniculorum comedones helluonesque nominati fuerint’.

212 doordien: omdat

213 op lósse papieren; vgl. Sewel 1712: 456: ‘Dewyl de vermeerderingen en byvoegselen van dit werk op losse papieren geschreeven waaren’.

214 zwurf: zwierf

215 in... órde: op de juiste plaats

216 onnut: ondienstig

217 gemeen gemaakt: gedrukt en uitgegeven

218 nuttelyk: nuttig

219 lust: genoegen

220 ten dienste myner: ten behoeve van mijn

221 uytheemschen: vreemdelingen; het is niet ondenkbaar dat Sewel hier een sneer uitdeelt aan degenen die hem ervan beschuldigd hebben geen Nederlander te zijn.

222 Zomermaand: juni