Logo DBNL
Voor rede vatbaar (1995)

Voor rede vatbaar

(1995)–R.J.G. de Bonth, G.R.W. Dibbets–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Tien voorredes uit het grammaticale werk van Van Hoogstraten, Nylöe, Moonen, Sewel, Ten Kate, Huydecoper (1700-1730)


Vorige Volgende

+Aenspraek1 tot den nederduitschen lezer.

Niets had ik minder gedacht, dan dat ik na verloop van zoo weinigh jaren2 weder de hant zou slaen3 aen deze verzameling van woorden, voorheen, nevens eenige Aanmerkingen, daar op gepast,4 uitgegeven, enkel om te strekken tot eenige hantleidinge5 voor de aankomelingen,6 die gedreven door zucht tot de kennisse onzer moedertale, echter hier ontrent7 geene vaste bepalinge8 wisten te maken, en dus by gebrek van noodige onderrechtinge9 bleven steken in de oude onzekerheit. De weinige bladen10 zeker, toen door my over deze stoffe beschreven11 en uitgegeven, waren alleen geschikt12 tot eene proeve13 voor de leergierigen, dien daer in14 aengewezen wert, hoeze hadden voort te varen,15 om door naerstigheit16 te geraken tot eenige vorderinge.17 Dit middel gelukte ook aan velen,18 die op myne aanwyzinge nu de vruch[*2v]ten plukken

van hunnen arbeit en aandacht,19 en zonder wankelen het padt, hun aangewezen, betreden.20 Zoo dat ik wel vernoegt21 met dit treffen myns doelwits22 gaerne anderen wilde overlaten het geen gebrak23 aan de ontworpe tekening: 24 te meer ook, om dat sedert dien tydt de Heer Arnold Moonen, op wien nu oogt al wat tael- en dichtkunde bemint,25 zyne lang verwachte Spraekkunst26 in het licht gaf, en by die gelegenheit27 de stoffe dezer Geslachtwoorden28 genoegh uitputte: 29 brengende aan den dagh30 de regels der geslachten, die nu door myne exempelen bevestigt worden. Wat mogt dit baten?31 Men heeft my, toen de afdruxels vertiert32 waren, geene rust gelaten, maer van alle kanten, ook verre van over zee, aengemoedigt en gebeden, dat ik toch een boekje, zoo wel ontfangen, wilde wederom overzien,33 en ten tweeden male in de werrelt brengen.34 Zoo waer is het dat de exempelen, gelyk de oude Wyzen35 ons hebben ingescherpt,36 den menschen, die zich zetten tot het leeren van Kunsten,37 dieper ingaen,38 dan de leerstukken,39 die altydt iet wrangs en onsma[*3r]kelyks schynen over zich te hebben. Ik derhalven, dus40 gedwongen, ook tegen

mynen zin geperst,41 als die42 wel wat anders te verrichten hebbe in de uren, die my overschieten van myne lastige bedieninge,43 heb in het ende moeten zwichten, en my laten omzetten44 door de gestadige vermaningen en gebeden45 van vremden en vrienden. Onder welke de beroemde Heer Moonen zich zoo verre queet,46 om het werk aen den gangh te helpen, dat hy my overzond eene verzameling van woorden uit Vondel, die ten deele van my voorbygegaen waren, om mynen arbeit hier in te verlichten. Eene gelyke inzameling uit Hooft had voor zich ook gedaen47 de edele Heer Mr. François van Bockhoven, die nu als eene nieuwe star aen onzen Parnashemel48 begint te blinken, en te schitteren in het oogh van alle dichtlievenden, van wien die49 my even gulhartigh wert bygezet.50 Niet minder bevlytigden51 dit werk de Heeren J. Suderman, en J. de Haes, die in Rotterdam, onze geboortestadt, zich zoo zeer niet overgeven aen den Koophandel, dienze met roem oeffenen,52 dat[*3v]ze daer door het heiligdom der Zanggodinnen53 vergeten; maer op eene loffelyke wyze, en het voorbeelt van Henrik L. Spiegel, die in deze doorluchtige koopstadt aen het Y54 te gelyk grooten koophandel dreef, en te gelyk de oeffeningen der wysheit betrachtte,55 de koopmanschap mengelen met de wysheit,56 naer het voorschrift van des laetstens57 Overgrootvader, den doorluchtigen Kaspar van Baerle, die over58 vele jaren hier in onze vermaerde Schole59 zynen WYZEN

KOOPMAN60 voor den dagh bragt; ook van zynen zaligen61 Vader, den Heere Frans de Haes, een fraei vernuft,62 en het vermaek63 myner jeugt, met hem in de letteroeffeningen64 niet zonder vrucht doorgebragt. Alle deze Heeren, dien ik hier opentlyk moet betuigen65 verplicht66 te zyn voor hunne genegenheit tot my, en yver67 tot de kunsten, zyn de voornaemste oirzaken geweest, dat ik de penne weder heb opgevat, om hun genoegen te voldoen,68 en het verlangen te beantwoorden van vele andere taelminnaers, te veel om hier hooft voor hooft te noemen. My lust niet69 te herha[*4r]len alle de redenen,70 die ik tot u gevoert71 heb in het Berecht72 der eerste uitgave dezer Aenmerkingen: dogh ik kan evenwel niet nalaten in den aenvang myns werx een woort vooraf te zeggen, opdat gy te meer moogt gesterkt zyn in de rechtmatigheit73 uwer begeerte, die zoo veel magt74 op mynen geest gehadt heeft, en verzekering hebben van de nutbaerheit,75 die in deze weinige bladen, hoe vremt het ook iemant magh toeschynen, begrepen is.76

Men moet zeker bekennen77 dat de allerschranderste letterkunstenaers,78 zy mogen zich des vermeten,79 zoo veel als zy willen, zoo veele regels, die in dit stuk alles bevatten,80 niet kunnen opstellen, dat 'er niet een menigte

van uitzonderingen zal overblyven, waer over het gebruik81 vonnis zal moeten vellen; zoo dat de onzekerheit door de regelen niet wechgenomen zynde, niets voordeeliger82 is dan het opstellen eener lyste volgens de orde van het A, B, C. Want zelf ook het lezen der schryveren, die de sierlykheit bevlytigen,83 geeft geenen steun genoegh, om zich vast te [*4v] houden, zoo men alles niet onderzocht en doorkropen84 heeft: dewyl deze om de maet85 van 't rym, die om den taelvloedt en trant,86 die zelfs in onrym waar te nemen is,87 niet te quetsen,88 meenigmaal eene letter of lettergreep van een woort afsnydt, waar door de uitgang terstont verandert wort,89 en den lezer dus weder in den dwaling trekt,90 die hy myden kan, als hy dusdanigh eene lyste van geslachten voor zich heeft, die hem voor een kompas verstrekt,91 om zonder stoot92 of schipbreuke voort te zeilen. Voor ons spreekt zelve de waarheit, naar welker voorschrift wy ons moeten regelen.93 Teweten, wy zyn van gevoelen dat deze Naemgeslachten,94 zoo alsze hier uitgedrukt95 staan, eigen zyn aan onze Nederduitsche tale, en daar van niet moeten afgescheiden96 worden. Want niemant behoeve te denken dat wy uit kiesheit of zinlykheit97 ons bedienen van de getuigenissen, getrokken uit Hooft, Vondel, en weinige anderen, als of zy de luiden waren, die ons de wet mosten stellen,98 en wy maer de glory99 zochten van voor hunne aanhangeren te willen door[*5r]gaen. Geenszins. wy werpen hier

geenen aanhang op;100 maar spreken met101 deze letterhelden,102 ten deele om dat zy 's lants tale grondigh verstonden,103 ten deele ook om dat wy bekoort waren door de zonderlinge104 kracht van welzeggen, die in hunne schriften alom uitblinkt, waer in de majesteit105 en zuiverheit telkens met elkander stryden, en den gragen lust106 des lezers altydt even wakker houden. De eenparigheit,107 die zy behartigden, en die wy op hunnen voorgang108 moeten behartigen, zoo wy de taelkunde109 willen voortzetten, bestont ontrent de woorden hier in, datze net uitdrukten den rechten en onderscheidentlyken110 naemval, zoo als die op yder woort met zyn litwoort te passen is naar111 het mannelyk, vrouwelyk, of onzydigh geslacht. Waer ontrent wel aen te merken is dat t'eeniger tydt onder onze Schryvers een groot verloop112 is bespeurt, waar door afgeweken wert van de oirsprongkelyke eigenschap113 dezer Naamvallen in onze tale, welke eigenschap al gevonden wort in dat dierbaer114 boek, de Hollantsche Rymkronyk van Melis Stoke,115 [*5v] een letterjuweel, dat uit de verwoestinge des tydts116 voor ons is overgebleven. Dit verloop (gelyk naerstige opmerkers117 der Hollantsche outheden meenen te kunnen bepalen) is naest118 af te rekenen van den laetsten tydt der vyftiende eeuwe: of, om klaarder te spreken, zyn aanvang is van het einde der eeuwe, waar in men 1400 schreef, na de geboorte van Christus tot het jaar 1624, of wel tot den juisten tydt119 der letterkunstige vergaderinge,120 by Vondel aange-

roert121 in de opdragt van Hekuba,122 ook in het voorberegt van Palamedes,123 dat in den ouden druk staet; waar van onlangs duidelyk genoegh gesproken is door den ongenoemden schryver124 van de Latynsche *125 Schetse der Nederduitsche Spraakkunst, door ons uitgegeven.126 Door dit verval, als door eenen watervloedt, lieten zich mede slepen bykans alle de schryvers, die in dien tydt de pen voerden, zonder dat daar van uitgezondert bleef dat helder licht van geleertheit en wetenschappen, Huig de Groot; dat127 wy moeten aanroeren, opdat niemant zich late misleiden door de beroemtheit zyns [*6r] naems, met recht door zyne uitmuntende schriften verkregen. Dit gebrek openbaert zich niet alleen in zyne Inleidinge tot de Hollantsche Rechtsgeleertheit,128 maar ook in zyn Bewys van den Christelyken Godtsdienst,129 en andere Nederduitsche gezangen.130 De zelve sleur131 volgden toen ook de Schryvers, zyne tydtgenooten, meest altemael.132 Zoo dat my wonder voorkomt, hoe Joannes Uitenbogaert, die in dien tydt leefde, al onder dat verloop en daer na (want hy schreef dus al in den jare 1588) zyne pen even zuiver heeft weten te houden, en geheel overeenkomt met de vertalinge des Bybels, die door 's lants Staten bezorgt

is;133 gelyk zich daer al naest aanhouden134 ontrent het regelen der geslachten de Heeren Hooft en Vondel, na hen ook Geeraert Brant, en zyne zonen,135 nevens Joannes Vollenhove, wien de Nederduitsche welsprekentheit136 tot haar groote schade onlangs verloren heeft, om nu niet te spreken van den Heer Moonen, die ons hier tot voorganger137 en leitsman dient, en anderen, in myn eerste berecht [*6v] genoemt.138 Dit zoo zynde, gelyk het is, kan ik naeulyx vatten,139 hoe het mogelyk is, dat onze Schryvers voor een groot gedeelte in dezen tydt, zoo verre van den wegh dwalen; gelyk ik ook niet weet wat ik zeggen zal van vele predikers, die dagelyx den Bybel hanterende, en de woorden vindende in zulk eene stelling140 van naemvallen, door de artikelen141 onderscheiden, nochtans in hunne schriften toonen, datze of daer geen acht op geven, of zulk eene bepaling van voorschriften, die de vertalers zonder twyffel vooraf hebben vastgestelt,142 enkel verachten of veronagtsamen. Ik zal niet op my nemen eene verweringe143 aen te vangen voor deze Overzetters,144 die menschen zynde, alsze waren, ook hunne dolingen gehadt hebben in zaken, die onze spraek145 betreffen, en het werk, datze te verrichten hadden. Maer datze in het bepalen der geslachten meest altydt (niet altydt zeker, gelyk de brief hier achter gevoegt146 aanwyst) over een komen met de exempelen, door ons hier voortgebragt,147 lust ons ter proeve te stellen148 uit [*7r] de woorden, die ons aanstonts het boek opslaende149 voor oogen komen. Neem eens met my, goetwillige150 lezer, zoo veel gedult: 151 en de vergelyking zal u zonder moeite

blyken.152

 

ADEM m. Al wat eenen adem hadde, Genes. VII.22.

AERDE v. Godt zagh de aerde, Genes. VI.12.

AERT m. Naer zynen aert, Genes. VII.14.

AERTBODEM m. De menschen op den aertbodem, Genes. VI.1.

AKKER m. In 't einde van zynen akker, Gen. XXIII.9.

ALTAER m. Noah boude den Heere eenen altaer, Genes. VIII.20.

AVONT m. In den avont, Genes. XIX.1.

BAK m. Drinkt water uit uwen bak, Spreuk. V.15.

BEK m. Een afgebroke olyfbladt was in haren bek, Genes. VIII.11.

BOOM m. Onder dezen boom, Gen. XVIII.4.

BUIK m. Twee volkeren zyn in uwen buik, Genes. XXV.23.

DAGH m. Op dezen zelven dagh: en kort te voren: Op den zeventienden dagh, Genes. VII.11.

DAUW m. Zoo geve u dan Godt van den dauw des hemels, Genes. XXVII.28.

[*7v] DEUR v. In de deur der tente, Gen. XVIII.1.

DRAET m. Van eenen draet, Genes. XIV.23.

DROOM m. In eenen droom, Genes. XX.3.

DUIF v. Daerna liet hy eene duive uit, Genes. VIII.8.

EEDT m. Dan zult gy van mynen eedt rein zyn, Genes. XXIV.41.

EZEL m. Abraham zadelde zynen ezel, Genes. XXII.3.

FLESCH v. Abraham nam eene flessche waters, Genes. XXI.14.

FONTEIN v. Aen de fonteine, Genes. XVI.7.

GANG m. Weegt den gang uws voets, Spreuk. IV.26.

GEEST m. Al wat op de aerde is, zal den geest geven, Genes. VI.17.

HAVE v. En Abram nam al hare have, Genes. XII.5.

HEL v. Haere treden houden de helle vast, Spreuk. V.5.

HEMEL m. Van onder den hemel, Genes. VI.17.

HEUP v. Leg uwe hant onder myne heupe, Genes. XXIV.2.

HONGER m. Behalven den eersten honger, Genes. XXVI.1.

HOOP m. Tot eenen hoop volkeren, Genes. XXVIII.3. Ook als het spes betekent, wort het vrouwelyk genomen, als by ons: Wy verwachten door den Geest uit den gelove de hope der rechtvaerdigheit, in den brief aen die van Galatie V.5.

[*8r] JAGT v. Op de jagt, Genes. XXV.27.

KEUR v. In de keure onzer graven, Genes. XXIII.6.

KROON v. Eene sierlyke kroone zalze u leveren, Spreuk. IV.9.

KRUIK v. Zy hadde haere kruike, Genes. XXIV.15.

LEER v. Verlaet de leere uwer moeder niet, Spreuk. I.8.

LOON m. Godt heeft mynen loon gegeven, Genes. XXX.18.

MAENT v. In de tweede maent, Genes. VII.11.

MONT m. Het wiltbraet was naer zynen mont, Genes. XXV.28.

NAEM m. Abram heeft aldaer den naem des Heeren aengeroepen, Genes. XIII.4.

NAVEL m. Voor uwen navel, Spreuk. III.8.

OEVER m. Aen den oever, Genes. XXII.17.

OUDERDOM m. In zynen ouderdom, Gen. XXI.7.

PLAETS v. Gaet uit deze plaetse, Genes. XIX.14.

POORT v. Lot zat in de poorte, Genes. XIX.1.

PUT m. Daerom noemde men dien put, Genes. XVI.14.

RAM m. Abraham nam dien ram, Genes. XXII.3.

[*8v] RAVE v. En hy liet eene rave uit, Genes. VIII.7.

REUK m. De Heer rook dien lieffelyken reuk, Genes. VIII.21.

RUST v. De duif vont geene ruste, Genes. VIII.9.

SCHADUW v. Onder de schaduwe, Genes. XIX.8.

SCHOOT m. In uwen schoot, Genes. XVI.5.

SCHOUDER v. Zy hadde haere kruike op haere schouder, Genes. XXIV.15.

SCHREEUW m. Hy schreeude met eenen grooten bitteren schreeuw, Genes. XXVII.34.

SCHRIK m. Van haestigen schrik, Spreuk. III.25.

SLUIER m. Toen nam zy den sluier, Genes. XXIV.65.

SCHULT v. Zoodat gy eene schult op ons zout gebragt hebben, Genes. XXVI.10.

SLAEP m. Toen nu Jakob van zynen slaep ontwaekte, Genes. XXVIII.16.

SPELONK v. Dat hy my de spelonk geve, Genes. XXIII.9.

SPIJS v. Zy namen alle hare spyze, Genes. XIV.11.

SPRAEK v. Laet ons hunne sprake verwarren, Genes. XI.7.

STEEN m. Hy nam den steen, Genes. XXVIII.18.

STEM v. Hoort naer haere stemme, Genes. XXI.12.

[**1r] STRAET v. Op de straete, Genes. XIX.2.

TAFEL v. Op de tafel, Spreuk. III.21.

TENT v. In 't midden zyner tente, Genes. IX.21.

TOOREN m. Laet ons eenen tooren bouwen, Genes. XI.4.

TUCHT v. Hoort de tucht uws vaders, Gen. I.8.

VENSTER v. En het geschiedde dat Noah de venster open deed, Genes. VIII.6.

VLAKTE v. Hy zag de gansche vlakte, Gen. XIII.10.

VLOEDT m. Noah leefde na den vloedt, Genes. IX.28.

VLOEK m. Zoo zoude ik eenen vloek over my halen, Genes. XXVII.12.

VOET m. Gy zult uwen voet niet stooten, Spreuk. III.23.

WACHT v. De bedachtzaemheit zal over u de wacht houden, Spreuk. II.11.

WEGH m. Op den wegh van Sur, Genes. XVI.7.

WET v. Vergeet myne wet niet, Spreuk. III.1.

WIJN m. Hy dronk van dien wyn, Genes. IX.21.

WIJNGAERT m. Naoh plantte eenen wyngaert, Genes. IX.20.

WINT m. Godt deed eenen wint over d'aerde doorgaen, Genes. VIII.1.

WOESTIJN v. De Engel des Heeren vont haer in de woestyne, Genes. XVI.7.

[**1v] ZAEK v. Omdat gy deze zake gedaen hebt, Genes. XXII.16.

ZEE v. Aen den oever der zee, Genes. XXII.17.

ZEGEN m. Zoo zoude ik eenen vloek over my halen, en geenen zegen, Genes. XXVII.12.

ZON v. Godt doet zyne zonne opgaen over goeden en quaden, Matth. V.45.

ZONDE v. Wat heb ik aen u gezondigt, dat gy over my en over myn koningryk eene groote zonde gebragt hebt? Genes. XXI.9.

 

Hier uit is kennelyk,153 hoe het bepalen der geslachten in dien tydt begrepen154 is van mannen, die vooraf eene Spraekkunst155 hadden ontworpen, om niet by den tast heen156 te schryven, maer orde en maet te houden: welke manier van doen gewisselyk waergenomen157 is van Hooft, Vondel, Hubert, Dekker, Vollenhove, de Branden, en anderen meer dan eens genoemt. Deze nettigheit158 openbaert zich alom zoo wel in de naemwoorden, als voornaemwoorden, en artikelen of litwoorden. Hoe klaer is het onderscheit te merken in de exempelen door ons aengetogen!159 Hoe klaer ook is dit uit het vierde boek

der Eneade: Die dagh was eerst een oirzaek [**2r] van hare doot, en eerst een oirzaek van haren val;160 daer met eenen opslagh161 blykt, dat doot vrouwelyk, en val mannelyk genomen wort. Hoe licht ook te buigen het litwoort de, om het verschil te kennen, in Vondels gedichten:

 
Gy zyt de dagh, of voert den dagh in uw gezicht;162

daer het eerste den noemer,163 het tweede den beschuldiger164 of vierden naemval betekent;165 even als dit van Hooft uit Plutarchus: De man van staet kenne den aert der gemeente;166 om nu niet meer over hoop te halen,167 dat eenmael genoegh gedaen is. Terwyl ik dezen artikel de aenroer, komt my van eenigen voor,168 dat ik in myn eerste berecht in de buiginge des zelven169 (want ik stelde een voorbeelt daer van voor oogen)170 verzuimt heb te zetten in den tweeden naemval by des en der, ook van den, en van de; daer nochtans de Schryver der Schetse171 daer uitdrukkelyk van melt, en voor hem al de heer Nyloë in zyne Aenleiding tot de Ne[**2v]derduitsche tael.172 Maer men wete dat het geen verzuim is. Anders ware het ook een verzuim niet alleen van den Heer Moonen, die in het voorbeelt der buiginge daer niet van rept,173 schoon hy elders174 zegt, dat men voor des veeltyts zegt van den, dat wy niet ontkennen, gelyk wy in het tegendeel niet aennemen dat van dezen de rechte175

genitivus zou zyn van dees,176 die naer ons oordeel dezes is, waer voor men dan ook van dezen zegt; maer ook van den Ridder Hooft, die hier van zwygt in zyne waernemingen, waer in de buiging van dezen artikel en andere woorden gevonden wort.177 Van Heulen, Ampzink, en anderen zwygen 'er ook van. Maer Leupenius trekt aen,178 nadat hy zyne buiginge zonder van in den tweeden naemval gemaekt heeft, dat die dikwyls uitgedrukt wort door het bywoort179 VAN. De Schryver der Nederduitsche Spraekkunst,180 die na Moonen ons ook zyne gedachten heeft medegedeelt, schynt dit mede te erkennen. Maer waerom die schryft van den vader, van den burger, van den zoon, van den neef, en wat des [**3r] meer is, meer dan van den man, van den mensch, van den afgodt enz. kan ik niet vatten, noch zien, waer in dit verschil magh bestaen.181 Wat my belangt,182 ik stel vast, dat men in goet Duitsch zegt, het hof van den Koning, het huis van mynen vader, zoo wel, als des Konings, en myns vaders. Maer dat van echter iets anders zou zyn dan een enkel voorzetsel (geen bywoort als Leupenius wil) kan ik geenszins aennemen. Het is en blyft een voorzetsel, nochte verzaekt zyn natuur,183 maer gevoegt by den zesten naemval trekt het de kragt aen184 van den tweeden, als by de Grieken, by welke de tweede naemval meest gaet voor den nemer,185 απο. Want by Thucydides186 vint men, απο των πολεων αρχοντες, regeerders van de steden: en in de Handelingen der Apostelen XVII. 13. οι απο της Θεσσαλονικης Ιουδαιοι, ,de Joden van Thessalonika. By de Latynen ook fulgor ab auro, de glans van 't gout, voor auri, by Lukretius: 187 ab Andria ancilla, de dienstmaegt van de vrou van Andrus, voor Andriæ, by Terentius: 188 daer ab auro, en ab Andria geenszins genitivi [**3v] zyn (want wie zou men dat doen gelooven?) maer spreekwyzen, die

de genitivi verbeelden;189 ten zy men dit wil rekenen figuurlyker wyze gezegt te zyn, dewyl de schikking der woorden van den gemeenen trant afgaet.190 Want in het tegendeel hebben ook onze oude schryvers den tweeden naemval voor den lesten191 gebruikt, en gezegt, iemant 's lants verdryven, voor uit het lant, of uit den lande, waer van geene exempelen by Melis Stoke ontbreken. Men zie een stael hier van in Ada v. 526.

 
Eer si hem/ oir/ laet 's lants verdriven/192

En in Jan den II. v. 2659.

 
Dat si heeren uit anderen lande
 
Aldus wouden 's lants verdriven.193

In Diderik den VI. v. 216.

 
Si verdreven des lants thant
 
Die van Kuuk ende Arentsberge.194

[**4r] Welk des lants de heer Alkemade wel uitlegt, uit het lant.195 De geleerde heer Peter Schryver brengt in zynen toetsteen196 op het oude Goutse Kronykje197 ook een dergelyk exempel op198 uit zekeren Rymspiegel, geschreven op perkement, dien hy onder zich had, zonder dat die sedert myns wetens het licht

gezien heeft.199 Hier is het:

 
Om Vrieslant onder zyn swaert
 
Te bringene/ ende te dwingene mede.
 
Aldus ruimd' hy der stede/
 
Daer hi meer weder ne quam.200

Melis evenwel hecht zich daer zoo niet aen, of hy heeft ook de schikkinge, die wy in dezen tydt volgen, als blykt op vele plaetsen, en onder die in Florens den V. v. 566.

 
Die mi begheren in alre wisen
 
Te verdriven uit minen lande.201

Dit geslachtwoort de my nu in 't hooft spelende erinnert my tevens het niet be-[**4v]palende een, dat wy ook voor de zelfstandige naemwoorden stellen, een man, een vrou, een paert enz. omdat ik hier ontrent, voor zoo veel het onzydige geslacht aengaet,202 een misbruik203 gemerkt heb, dat het dagelyx gebruik, en onze ooren, die anders gewoon zyn, afweren en wraken.204 Teweten men zegt wel, dit, of dat, of het heerlyk werk, en het heerlyke werk: dit, dat, of het treffelyk huis, en het treffelyke huis; maer niet een treffelyke huis, een heerelyke werk, hoedanige205 uitdrukkingen men nu en dan vint, die schoon eenen schyn hebbende van te mogen gebruikt worden, echter niet aennemelyk zyn.206 Waerom een stale wapen, myns oordeels, niet goet te keuren is in Jan Vos,207

schoon men zegt, het stale wapen, gelyk het sterke wapen, niet een sterke wapen: moetende de uitdrukking zyn, een krachtigh, een groot, een sterk, en uit dien hoofde ook een stael wapen, in welk zeggen stael byvoegelyk is. Dit gebiet, zeg ik, het gebruik, en verbiet het andere,208 zoo wel, als het ook niet toelaet de spreekwyzen, [**5r] by hem ook gangbare munt: Wy offeren onze wanschepsel209 (hy geeft dit toneelstuk waerachtigh zynen rechten naem) en ontfang onze wanschepsel,210 in d'opdragt van Aran en Titus, voor ons wanschepsel: schoon men wel zegt, het of dit ysselyke211 wanschepsel. hoedanigh een wangeluit zich ook opdoet212 in Medea,213 door den zelven gedicht:

 
Of ik zal door myn hant, die hem de borst doorstiet,
 
De moortvlak van myn' ziel in uwe bloet uitspoelen.214

Ook in het zelve spel:

 
Ondankbare, gy zult met uwe bywyf bloên.215

Nogh: om uwe stamhuis: 216 't schip van uwe leven: 217 zwaerder dan uwe lichaem;218 in welke exempelen in dit voornaemwoort geen e toegelaten wort: niet tegenstaende men wel magh zeggen: het doorluchtige stamhuis, het kostelyke leven, en het [**5v] brooze lichaem. Want, om ook over 't mannelyk iets aen te merken, men zegt onberispelyk een groot man, een deftigh Vorst, een grootmaghtigh Koning, maer niet een hoog bergh, een hoog heuvel, dewyl deze, en andere woorden meer, schoon van 't zelve geslacht, de e niet missen willen, en de uitdrukking wezen moet, een of de hooge bergh, en een of de hooge heuvel. Dit

zy in 't voorbygaen219 gezegt, dewyl ik my niet verder wil in laten in vele onhebbelykheden,220 die in zyne schriften door gebrek van taelkunde, daer hy nochtans mooi meê scheen te zyn,221 gevonden worden, te berispen: en myn inzicht222 alleen is de leerzame223 jeugt te waerschuwen voor zulke ongerymtheden.224 Die zich met eenen wel te hoeden heeft voor de ongebonde vryheit der straettael, die alles in 't war smyt, dewyl onze steden van elkander ook telkens verschillen in het uitdrukken der artikelen, gelyk de Schryver der Schetse, waer van gesproken is, het onderscheit van zyne en myne geboortestadt,225 en deze stadt Amsterdam in deze uitspraek klaer getoont heeft.226 Want gelyk men [**6r] doorgaens by Jan Vos, die aen de straettael dezer stadt vertuit227 was, dusdanige spreekwyzen ontmoet: Wy noemen u door de mont van alle gezonde oordeelen met de bynaem van Doorluchtigh, zelf met de Poëet228 enz. zoo spreken de inwoners onzer vaderlyke stadt weder recht229 anders, en bedienen zich van de litwoorden op de wyze van Zwaerdekroon in de vertalinge van Terentius, die anders230 niet te verachten is. Ik ben, zegt Demea daer in het spel de Gebroeders, den boer, den grimmert, den zuurbek, den spaerbrok, den taeiaert, den yzegrim;231 volgende ook Westerbaen hier in zynen vrient op

dezelve plaets van dat spel:

 
Ik ben den kinkel, ik den loer, den hoddebek,
 
Ik ben den zuurmuil.232

Kort daer aen233 weder by Zwaerdekroon (om niet alles aen te roeren) dit is den dank van mynen arbeit.234 Waer voor onze Amsterdammers in 't gemeen wel zouden zeggen: Ik ben de boer, de grimmert: en dit is de dank: maer zy zouden ook [**6v] blyven zeggen: Ik ben by de boer geweest: en ik heb 'er de dank van. Dit is zoo zeer te myden, als de verkeerde klanken, die men in de rymwoorden der onbedrevenen bespeurt, die hun aenkleven235 uit het geluit der uitspraek, die het een van 't ander niet weet t'onderscheiden. Hier uit is het dat men geen verschil weet in lyden, pati, en leiden, ducere: dat men pyl zet voor peil, zeil voor zyl, reizen voor ryzen, en weder anders om, en, als Oudaen zegt,

 
Zyn loutre armoedigheit in 't rymen dus bedekt,
 
En voor het heldre Duitsch een warretael verwekt.236

Evenwel dringen wy niemant op in den dagelyxen ommegang237 der menschen zoo stip238 hier op te letten, en dulden in het spreken de manieren van zeggen: den Apostel zegt: dewyl deze Paragoge of Nazetting,239 die echter, als men recht zal spreken, voor quaet Duitsch moet geacht worden, gelyk wy in onze Aenmerkingen [**7r] op de 128 bladtzyde dit Vondel zelf niet wel afnemen,240 eene zachtheit geeft in het uitbrengen241 der woorden; en, Ik heb

smaek242 in die wyn, en wat men des meer dagelyx hoort; om niet tot neuswysheit en bedilzucht243 te vervallen; maer begeren alleen dat in 't schryven een vaste en geregelde voet244 gehouden wort. Waer toe, om de waerheit te zeggen, de leerling nu veel vooruit245 heeft, gesterkt door vele hulpmiddelen, die de vorige tyden gemist hebben. Hy schikke zich daer ook naer,246 noch late af247 eenen letterschat op te garen248 uit de onwaerdeerbare249 schriften der mannen, door my voorheen hem aengeprezen. Waer in hy nu ook met meerder gront250 zal vorderen,251 nu sedert dien tydt de Heer Moonen zynen arbeit heeft te koste gelegt252 aen eene Nederduitsche Spraekkunst, op eene klare en bevattelyke253 wyze opgestelt, en geheel overeenkomende met de regelen, die de gepreze Schryvers hebben waergenomen.254 In welk loffelyk bestaen255 hem256 op de hielen volgde de naeukeurige Schryver der Spraekkunstige Schetse, een werkje, waer in vernuft en schranderheit [**7v] uitsteken,257 ook nyverheit om alles uit den gront op te delven, wat dienen kan tot opbouw en verlichtinge258 onzer taele, en hierom geacht van alle luiden van letteren, op zyne waerde ook geschat van den heer Moonen, schoon die in eenige stukken, als hier achter blykt,259 van ander gevoelen is. Waer op misschien een nader uitlegging tot Verdadiging260 der Schetse volgen wil,261 als de ongenaem-

de262 Schryver zien zal, wat daer op aengemerkt is.263 In deze geschriften vint men de regels naer behooren gevestigt,264 om alle wankelinge,265 alle dwalinge af te weren, waer aen de leerlingh gestadigh onderworpen266 is, als de Spraekkunstenaer zelf wankelt, nochte weet waer hy zich keeren of wenden zal. Want hoe weinigh is hy gehart,267 als hy zullende de gronden268 gaen leggen der tale, die hy leeren wil, in dat zelve boek, dat hem den wegh moet wyzen, niet dan losse stellingen ontmoet, en in de plaets van onverwrikbare regelen geschreven vint: Anderen meenen: 269 het komt my waerschynlyxt te vore: 270 'T is by my niet buiten bedenken: 271 ik kan van my zelven [**8r] niet verkrygen: 272 het komt my zoo voor: 273 ik schryf liever;274 en wat des meer smaekt naer275 twyffelzinnigheit, die den leerling luttel te stade komt.276 Want wat doet zulk

een letterkunstenaer277 meer dan eenige Aenmerkingen opwerpen,278 en de bepalinge279 daer van laten aen anderen, die hy, alsze al iets bepaelt hebben, nogh niet volgen wil?280 En hoe veel meer toch dan ik hier doe, wiens oogwit281 geenszins is te komen tot Spraekkunstige bepalingen, of iemant eenig gevoelen over het een of ander stuk in te perssen,282 schoon ik myn werk doormengt heb met waernemingen uit de Spraekkunstenaers getrokken,283 en daer eenige ingevlyt284 over spreekwyzen,285 daerze niets of weinigh van zeiden. Ondertusschen is alles wat sedert eenigen tydt door oude en jonge taelminnaers te boek geslagen is,286 my overaengenaem287 geweest, en vint zynen volslagen lof by my,288 al mogt ik in het een of het ander van hun verschillen; gelyk ik zeker verschil van den laetsten Schryver289 in het oordeel, waer mede hy nederstelt,290 dat men niet zeggen magh Ik donder, ik re[**8v]gen, ik blixem,291 enz. Zeker als ik op de wyze der poëten Jupiter sprekende

invoerde, daer hy dreigde wrake te zullen nemen over de boosheit292 des menschelyken geslachts, wat zou 'er in den wegh zyn? Niets meer voorwaer dan by Ovidius de Fortuin zullende spreken zou mogen zeggen, simul intonuero: daer de dichter nu van haer sprekende zegt: At simul intonuit, fugiunt. Ik zie op deze plaats in de Treurdichten:

 
Dum juvat, & vultu ridet Fortuna sereno,
 
Indelibatas cuncta sequuntur opes.
 
At simul intonuit fugiunt, nec noscitur ulli
 
Agminibus comitum qui modo cinctus erat.293
 
 
 
Zoo lang Fortuin u vleit, en streelt met lachend wezen,
 
Behoeft gy voor gebrek van vrienden niet te vreezen;
 
Maer als zy dondert, vliet strak yder van u heen,
 
En laet u, flus bestuwt van vrienden, nu alleen.

[***1r] Waer in ridere en intonare, vleien en donderen tegen een gestelt294 beide aen de Fortuin toegeschreven worden. By den Evangelist Mattheus zegt de Heilant, dat Godt regent over rechtvaerdigen en onrechtvaerdigen.295 En wat misstant in de tale zou hier zyn,296 zoo Godt hier zelf sprekende zich liet hooren: Ik zal regenen over rechtvaerdigen en onrechtvaerdigen; gelyk zulk eene rede ook uit Godts mont verhaelt wort in Mozes tweede boek297 XVI. 4. Ik zal voor u broot uit den hemel regenen; daer het beheerschen zelf van regenen, den werkwoorden eigen, wort uitgedrukt. Zoo ook by den Profeet Ezechiel XXXVIII. 22. Ik zal eenen overstelpenden plasregen, en groote hagelsteenen, vier en zwaert, regenen op hem. By Antonides in den Ystroom, dat bevalligh298 stuk, zegt de geest van den Mexikaenschen Keizer Atabaliba van de woedende299 Spanjaerden, die in zyn ryk gevallen300 waren:

 
[***1v] Zy blixemen en donderen,
 
Als of ons d'afgront zelf bestormen quam van onderen.301

In het eerste boek spreekt de dichter van de dapperheit des Hollantschen Amiraels,

 
Die vreeslyk donderende op alle waterstreken
 
Tierannen heeft verleert naer 't hart der vryheit steken.302

Vondel in de verovering van Grol:

 
Gewekt door 't grof geschut, daer Frederik mêe dondert.303

In zyn' gedicht op de Nederlaeg der Turxe vlote:

 
De Sultan dondert zonder nut
 
Met zwangere kortouwen.304

In den Zeetriomf der vrye Nederlanden:

 
[***2r] Driewerf dondrenze op het meer.305

In den Zegezang over den zeestrydt der Staten door de Ruiter:

 
Een eenigh Ruiter,
 
Die Afrika van wederzy
 
Van Britten, Turk, en Moor, op stelen
 
En stroopen heet, uit strantkasteelen
 
Kon dondren, komt u weder by.306

Op de verwinning van Keizer Leopoldus by den Raäbstroom:

 
Hier blixemt Oostenryk naer toe.307

In het Afzetsel der Koningklyke printe:

 
Daerze blixemt met pistolen.308

Op de afbeeldinge van Koninginne Christine van Zweden:

 
Gustaef, de Groote, schynt door deze oogappels henen,
 
[***2v] En blixemt wederom, en brult van hof tot hof.309

Welke voorbeelden altemael de onpersoonlykheit dezer werkwoorden, die elders te zoeken is, om verre werpen. Om deze spreekwyzen te doen doorgaen310 zou het my aen geene bewyzen ontbreken, nochte geleerde Schryveren, die hier in voor my pleiten.311 Maer de zaek is al te klaer, en ik zou deze uitdrukkingen zoo vry312 in onze tale durven gebruiken, als ik dedere aliquid negotii alicui in 't Latyn zou durven zetten, schoon ik voor Historischryver of Redenaer door wilde gaen,313 ja vryer ook dan in 't Duitsch dokteren en verdokteren,314 dat opgeraept uit den drek der veragtelykste straettael, en klap315 van oude wyven, men ons wil opdringen voor spreekwyzen onzer tale. Waerom ik niet weet waerom men ook aen zulke dingen wil tornen.316 Tot het vermeerderen van

alle de hulpmiddelen, die wy nu in handen hebben, zal veel toebrengen317 de Spraekkunst der Kunstgenoten, door de zinspreuk318 van Nil Volentibus [***3r] Arduum bekent, waer van de heer Andries Pels gewagh maekt voor de digtkunst van Horatius Flakkus.319 Wat my aengaet, ik verlang zoo wel als andere beminnaers onzer moederspraeke, naer dit werk, dat de Kunstgenoten, die nogh in wezen zyn,320 langh belooft hebben, opdat ik eens bescheidentlyk321 begrype, waerom men de naemvallen en hunne litwoorden ontrent de geslachten zoo onverschilligh stelt,322 als of 'er niets aen verbeurt323 ware: daer nochtans alle de Schryvers, op welke wy ons hier beroepen, zulk een werk daer van gemaekt hebben: gelyk wy alle, die aen deze nettigheit ons gewoon zyn te houden, niet zonder walging lezen kunnen in hunne Andromache:

 
Ik dank de Hemel, die, met steets myn reis te stuiten,
 
De wegh na Griekenlant met kracht scheen toe te sluiten.324

Waer op strak325 volgt:

 
En dat de hemel u zyn wreede hulp niet brogt;326

[***3v] daer de eerste en vierde naemval zonder eenigh onderscheit gestelt wort; en wat van dien aert alom voorkomt, en de bevalligheit van dat fraei vertaelde Spel327 misverwt,328 gelyk Pels ook met deze onagtsaemheit den luister329

zyns werx, in het overbrengen van Horatius Dichtkunst,330 en het beschryven van het gebruik en misbruik des Toneels,331 niet weinigh bevlekt332 heeft, waer aen ook deel gehadt heeft zyn Toneelspel van Didoos doot,333 en andere gedichten en gezangen, die in yders handen zyn. Ik verlang 'er, zeg ik, naer: omdat 'er buiten dit nogh wel wat uit te leeren zal zyn, dewyl zeker gaet,334 dat twee meer zien dan een, en geen vernuft gevonden wort, dat niet hier of daer iets toebrengt aen leergierige verstanden, dat zy te vooren niet gehoort hebben; waer by komt dat d'een meer bequaemheit heeft dan d'ander om iets in te scherpen,335 en zoo smakelyk voor te stellen, dat het graeg336 aengenomen en verteert, goet en heilzaem sap en bloet zet;337 daar veel aen gelegen is.338 Komt het ondertusschen te gebeuren dat alle plaetsen339 (want men [***4r] vint 'er ook zeltsame)340 by de Schryvers geen licht genoegh ontfangen341 uit de lessen en aenmerkingen der Letterwyzen,342 men moet denken dat figuurlyke wyzen van spreken daer veeltyts oirzaek van zyn, en onze tale ook somtyts gewelt aengedaen wort, als de rede343 niet wel opgevolgt wort, een gebrek by de Grieken ανακολουθον, by de Latynen inconsequens genoemt.

Zie daer, goetgunstige lezer, het meeste dat ik u te zeggen had, gaende vele andere dingen voorby, die ik zoude kunnen trekken344 in de verhandeling dezer stoffe, nochte my moejende345 met het schikken346 der spellinge, die de Schryvers bykans zoo meenig als 'er zyn in zekere punten van elkander gescheiden hout. Over een gedeelte van welke zaken zich met naeukeurigheit uitbreit347 de geleerde Joachim Oudaen in zyne Roomse Mogentheit op den

265ste en volgende bladtzyden van den laetsten druk,348 daer hy Vondel ook niet bedektelyk349 te keer gaet: 350 gelyk hy alles, wat onze tale betreft, nevens de gedenktekenen der outheit351 wel doorkropen hebbende genoegh bedreven was [***4v] in de regelen en waernemingen, die de tale raken,352 schoon hy zich ('t was jammer) niet binden wilde aen wetten, die wy nochtans nootzakelyk achten.353 Het is der moeite waert hem met zyne eigene woorden op de genoemde plaets te hooren spreken, en de vrucht te winnen,354 die 'er uit te halen is; opdat ook dit gevoegt worde by de hulpmiddelen, waer van wy gesproken hebben.

Zyt gy eindelyk met onvermoeiden arbeit de eerste zwarigheden, die het leeren der tale medebrengt, doorgeworstelt, dan wort het tydt de boeken op te slaen, die de siertale bewerken,355 Vondels Aenleidinge ter Nederduitsche Dichtkunst356 te lezen, en Vollenhoves aenmerkingen u in het geheugen te prenten,357 nevens de lessen van den eerwaerdigen en zinryken Heer Nyloë,358 geschikt tot het vormen van den styl, daer gestadige359 oeffening van lezen en schryven toe vereischt wort. Vervolgens zult gy zwemmen in eenen vollen stroom van letterlekkernyen, die zich opdoen360 in de schriften van Hooft, Vondel, Vollenhove, Moonen, Geeraert Brant, [***5r] en zyne zoonen,361 Antonides, Oudaen, Dekker, Bake, Rotgans, en andere ook jonge vernuften, die den rechten

wegh houdende met wakkere schreden gelukkigh362 voortgaen om de plaets te genaken363 daer de prys, voor yder even na, is opgehangen,

 
En nu al toonen wat zy namaels zullen zyn: 364

nochte ondertussen geheel achter de bank smyten365 de werken van Brederode, Huigens, Kats, en anderen van dien aert, daer voordeels genoegh uit te halen is, als ze hunnen rechten lezer maer aentreffen. De geest dus gesterkt zynde moet dan ook leeren te rug treden naer ouder tyden, nochte afkeerig zyn van eenigen arbeit te hangen366 aen het doorlezen van Melis Stoke, wiens Rymkronyk met ongemeene367 naeukeurigheit uitgegeven door den geleerden en in de Nederlantsche outheit wel bedreven Heere Kornelis van Alkemade, alle Vaderlanders verplicht hout aen zulk eene naerstigheit en mede-[***5v]deelzaemheit,368 die noit genoegh bedankt of erkent kan worden; en onzen Hollantschen wyzeman369 Henrik Laurenszoon Spiegel, wiens Hartspiegel en andere Zedeschriften,370 zoo hoog geschat by Hooft en Vondel, sierlyk en keurlyk371 van onzen vrient Henrik Wetsteen in den jare 1694. zyn in het licht gegeven. Dus zal Nederlant, edele vernuften aenquekende,372 Vrankryk niet toegeven,373 dat onophoudelyk voortgaende in het polysten zyner tale, den wegh gevonden heeft

om zyne glory uit te breiden door de kracht der wetenschappen, die over de verwoestinge des tydts374 zonder einde triomferen.

Wat rest 'er meer? Ik heb my gequeten van de beloften aen myne vrienden gedaen, niet alleen om van mynen kant den opbouw onzer tale zoo veel te bevorderen, als myn beroep en magt375 my toelaten, maer ook om u, en alle anderen, dien een edel vier376 in de aderen gloeit, met deze prikkelen aen te sporen: gelyk ik zelf daer toe aengespoort ben niet alleen door alle de hoogverlichte geesten, die in ons vaderlant by onzen tydt door hunne [***6r] Nederduitsche welsprekentheit en digtkunst eenen eeuwigen naem377 verkregen hebben, maer ook voornamentlyk door den beroemden Professor Petrus Francius, die in de Latynsche welsprekentheit alle geleerden van onzen tydt overtrof: en den edelen Heer Joan van Broekhuizen, den eenigen Fenix der hedensdaegse Latynsche poëten, eenen letterhelt, die zoo hoog in lof en glory opgestegen, en by alle kenners van poëzy en vernuft als een orakel aengezien en geëert, nu echter na zyn’ doot begrimt378 en aengevochten wort van luiden, dien bevindende dat het tot hunnent ook zoo klaer niet is, of het een duif gelezen had,379 nutter ware wat water in hunnen wyn te doen, en te erkennen dat dwalen menschelyk is;380 dat hun van verre en van naby, den laetsten381

zeker vooral van naby genoegh getoont is door zynen geleerden tegenstrever,382 dien hy hier over wel dubbel leergelt383 schuldigh is. Het welk in 't voorbygaen gezegt zy, eer ik eindige met eenen hartelyken wensch dat u langh magh gebeuren wel te varen.



illustratie
Titelpagina van Van Hoogstraten 1710



Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs