Logo DBNL
Voor rede vatbaar (1995)

Voor rede vatbaar

(1995)–R.J.G. de Bonth, G.R.W. Dibbets–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Tien voorredes uit het grammaticale werk van Van Hoogstraten, Nylöe, Moonen, Sewel, Ten Kate, Huydecoper (1700-1730)


Vorige Volgende

+Berecht.1

Toen ik niet lang geleden de eere had, dat de Heer Petrus Francius, Professor der Welsprekentheit, my vertoonde zynen arbeit,2 besteedt aen het vertolken3 der leerzame Rede van Gregoor Nazianzener, dat helder licht der Griexe Kerke, met inzicht4 om dezelve den Nederlanderen mede te deelen: 5 gebeurde het, dat wy in gesprek geraekt over de zinlykheit6 onzer tale, vielen7 op het bepalen van de geslachten der zelfstandige naemwoorden, waer tegen hedensdaegs grove misslagen8 begaen worden van de meeste schryveren; als die9 hier in alles over hoop smytende zig weinig schynen dezer aenmerkinge10 te bekreunen,11 en naer hun welgevallen heenschryven,12 zonder eenige achtinge te hebben voor de schriften der genen, die hunnen yver en arbeit gehangen13 hebben aen het schuimen,14 zui[*2v]veren, verryken, en regelen15 onzer sprake, die, als ze behoorlyk gehandelt16 word, zoo schoon en krachtig is, dat zy voor geene uitheemsche17 hoeft te wyken, en staen kan tegen18 den rykdom der Griexe tale, zoo in hare maniere van stemmen19 aen een te koppelen, als in de artikelen of lidtwoorden, daer ze boven de Latynsche mede voorzien is.20 Deze lidtwoorden (om voorby te

gaen hunne verdere kracht21 en betekenisse) zyn als kentekenen22 van de geslachten der naemwoorden, en by ons twee in getal, als de en het, betekenende zoo veel als ο, η, το in 't Griex. De (waer voor men van oudts die plag te zeggen, als blykt by den Historyschryver Reid, Daer zy zoo veele van weten, als die blinde van die verwe)23 is te gelyk mannelyk en vrouwelyk, drukkende geen geslacht uit, als in de onrechte24 naemvallen. Want in den rechten25 of Noemer26 maekt het geen [*3r] onderscheit, zynde in gebruik, De man, de vrou, maer in de andere naemvallen, des mans, den man, der vrouwe enz. Zoo zegt men, De man schryft, de vrou spint: maer niet, Het schryven van de man, maer van den man, of des mans. En van de vrou in den barenden naemval,27 of genitivus, der vrouwe; blyvende de in de overige. Het betekent28 het onzydige geslacht, gemeenlyk neutrum genoemt, en lydt geen andere buiginge, dan die wy terstont toonen zullen: makende minder zwarigheit29 in het gebruik, schoon 'er evenwel veeltyts tegen gezondigt wordt. Hier door onderscheiden wy de geslachten op den voet30 der Grieken, die schryvende τη λογω of τ ω ο δ ω, zig niet zwaerder vergrypen zouden, dan wy, alswe zeiden, Aen de man, of Aen den vrou. Om dit werk met meer gemak te doen, stelde ik in dien tydt een kleene proef31 op van woor[*3v]den, getogen32 uit de schriften van Hooft en Vondel, en bekrachtigt door het bybrengen van den zin,33 waer in zy gevonden worden, om ten minsten, als men zig zelven niet voldoen34 kan, te treden in de voetstappen dezer mannen, die op het voorbeelt van anderen

onze tale hebben gebout, het spoor der zelve35 nagespoort, en op papier gelegt. De geslachten zyn, voor zoo veel zy betekent worden door deze lidtwoorden, of mannelyk, of vrouwelyk, of onzydig, of twyffelachtig: 36 ten zy men dit gemeen37 wil noemen. Van de drie eerste hebben wy gesproken. Het laetste, waer van veele woorden schynen te zyn, daerom twyffelachtig, of gemeen genaemt om dat ze, zoo als men wil, het mannelyk en vrouwelyk geslacht (want het onzydige blyft op zig zelf) aennemen, of om dat het niet zeker genoeg is, tot welk van beide zy behooren, heeft mede voor zig de, en wyders38 des, den, of der, voor zoo [*4r] veel het mannelyk of vrouwelyk genomen wordt. Welke twyffelachtige woorden, minst39 in onze tale te onderscheiden, my schenen allermeest te moeten geregelt worden naer het gebruik der beste schryveren, om daer ontrent eenen vasten voet40 te beramen. Dit werk oordeelden Taelkundigen van zulk eene nuttigheit41 te zyn, dat ik sedert42 de opstellinge,43 by my begonnen, vergrootte, en my liet bewegen om eenig blyk44 hier van in het licht te geven ten dienst van die my meenigmael hier over raedt gevraegt, en om eenige zekerheit gewenscht45 hebben. Ik vond dan geen beter middel, dan de voornaemste en gebruikelyxte woorden, als in een register, op het A B te brengen,46 op dat de nieusgierige lezer, wanneer hy zich verlegen vondt,47 met eenen opslag48 konde zien hoe hy dit of dat woordt moest gebruiken. By voorbeelt, als Hooft [*4v] zegt, Na de daedt,49 blykt aenstonds dat dit woordt vrouwelyk is. En als Vondel zegt,

zig t'ontslaen van den bant,50 dat dit mannelyk is: daer men anders zoude zeggen Na den daedt, en van de bant. By dit de en den enz. waer uit zoo menigmael twyffeling51 ontstaet, is nog te letten op het woordje een, hier geen getal betekenende,52 maer zich latende gebruiken als deze artikelen, schoon in betekenisse en kracht daer van verschillende; gelyk by de spraekkunstenaers53 te zien is.54 Het wyst insgelyx de geslachten aen, dog mede niet, dan wanneer het gebogen55 word. Want ongebogen is het mannelyk, vrouwelyk, en onzydig, dewyl men zegt, Een man, een vrou, een paert. Maer eene is vrouwelyk, gelyk ook in den barer56 eener. Dus zegt Hooft in 't mann. gesl. Dat de Geestelykheit de Kerk tot zulk eenen afkeer maekte;57 daer anders, zoo afkeer [*5r] vroulyk was, eene zou staen, of een, zoo het onzydig was. Zoo zegt ook Vondel in 't mann. gesl. Galatea werpt my eenen appel naer 't hooft,58 niet eene enz. Dezen voet houden ook de Adjectiva, of byvoegelyke Naemwoorden, en schikken zig59 naer de zelfstandige in geslacht. By voorbeelt dat Adel mann. is blykt hier uit, om dat men zeggen moet met Hooft Uit al zynen adel,60 en niet, Uit zyne adel, dat vrouwelyk zyn zou. Zoo is ook te zien aen het Adjectivum, dat Ader vrouw. is, om dat Vondel zegt, Uit een natuurlyke ader,61 daer hy zeggen zoude, als het mann. was, Uit eenen natuurlyken ader, en zoo het onzydig was, Uit een natuurlyk ader: dat dus gebruikt

geweldig de ooren quetsen zoude. Men merke dan aen, dat deze woordtjes62 in hunne naemvallen moeten gebogen worden, in het [*5v]

Eenvoudig mann. getal. In 't Meerv.
De, De
des, Der,
den, Den,
den, De,
* *
den. de, of der.
   
Het Eenv. vrouw. 'T meervoud.
De, De,
der, der,
de of der, de of der,
de, de,
* *
de of der. de, of der.
   
Het Eenv. onzyd. Meervoud.
Het, De,
des, als in 't mann. der,
het, of den, den,
het, de,
* *
het of den. de of den.

[*6r] Zoo ook in 't Eenvoudig mannelyk,

Een man,

Eens of eenes mans,

Eenen man,

Eenen man,

O Man,

Eenen man.

Vrouwelyk,

Eene vrou of vrouwe,

Eener vrouwe,

Eener of eene vrouwe,

Eene vrouwe,

O Vrou,

Eener of eene vrouwe.

Waer by aen te merken staet, dat zommige vrouwelyke namen in alle naemvallen e behouden.

 

Nog in 't onz. gesl.

Het of een bedryf,

Des of eens bedryfs,

Den of een bedryf of bedryve,

Het of een bedryf,

[*6v] O bedryf,

Het of een bedryf, of den of eenen bedryve.

Hier moet ik byvoegen, dat eenigen willen (en het gebruik of misbruik is 'er voor) dat den ook somtyts zou kunnen staen voor den noemer, of eersten naemval, als den Haeg,63 den oorlog, den oever, den aers.64 Maer liever dan zulk eene wyde deure open te zetten65 voor de verwarringe,66 myde ik dezen naemval, of gebruik een woord van eene gelyke betekenisse. Den oorlog is, gelyk wy getoont hebben, de derde of vierde of zesde naemval, en moet wel onderscheiden worden. Want in den eersten luid dit zoo qualyk, als de in den tweeden of derden, Van de Heer, van de dienaer, Aen de Heer, aen de dienaer, gelyk men nu in de uitgegeve schriften leest van Mannen, die zig wanen dit te verstaen,67 ja anderen wetten geven van wel te schryven. Zoo [*7r] schryft Jan Vos (dat my hier in schiet)68 spreekende in den tweeden naemval van den Heere van Maerseveen,

 
Hier ziet men 't wapen van de wakkre Maerseveen: 69

waer uit men niet zien kan dat hy van eenen man spreekt, dewyl hy ook in zyne gedichten Mejuffrou van Maerseveen met dezen bynaem noemt,

 
O Maerseveen, kan 't kunstpenceel
 
Door koude verwen harten blaken!70

daar alle dubbelzinnigheit weggeweest ware, had hy dus gestelt,71

 
Hier ziet men 't wapen van den wakkren Maerseveen.

Woorden van het onzydige geslacht hadden wy kunnen voorbygaen, dewyl daer minder duisterheit72 in schynt te zyn. Dog de ondervinding73 toont, gelyk in onze Aenmerkingen blykt, dat men ook, gelyk wy boven gezegt hebben, hier in doolt.74 Men spreekt en schryft [*7v] dikwils: Parys of Amsterdam is groot in haer muren: daer nochtans de namen der Steden onzydig zyn, als blykt uit de byvoegelyke woorden, en artikel, Het volkryk Parys, het machtig Amsterdam: en, gelyk by Hooft staet in de historien, Haerlem hield zyn' poorten gesloten,75 en elders, Het rampzalig Haerlem.76 Ook misbruikt men77 de onzydige woorden, door hunne geslachten niet wel te vervolgen.78 Om niet veel dingen over hoop te halen, in het begin van de Andromache, eene vertaling der Kunstgenooten, bekent door de Zinspreuk, Nil volentibus arduum, staet zeer qualyk:

 
Ja geen gemeene gunst, ô trouste myner vrinden,
 
Geniet ik van 't Geluk, nu 't my u weêr doet vinden.
 
En hare gramschap schynt ten deele alreê verzoet.79

daer men had moeten schryven, En zy[*8r]ne gramschap, om dat 'er het, een teken80 van het onzydig geslacht, voorgaet. Maer men heeft naer allen schyn de Fortuin voor oogen gehadt, die vrouwelyk is. Ontallyke andere voorbeelden doen zig alsins81 op. En al overlang82 schreef ook zoo Jan Vos, die beruchte dichter, wiens Aran en Titus,83 dat vervaerlyk84 spel, kruijers en zakkedragers,85 alsze wel by drank zyn,86 opsnyen,87 Het geluk maekt de menschen dronken, om hen met alle hare rampen te overrompelen,88 in de plaets van zyne rampen. Beter had hy kunnen leeren van de Poëten zyne tytgenooten, onder dewelke ook was Jeremias de Dekker, een zeer zinryk89 schryver, die dit beter begreep90 in zyne klacht over de dood des Konings van Engelant, in deze woorden:

 
Maer och! gansch Christenryk
 
Kan uw versteent gemoed niet morwen met zyn tranen.
 
[*8v] Zyn tranen zyn helaes niet machtig van dat bloet
 
Uw moordbyl af te wenden.91

Zyn tranen betekent de tranen van het Christenryk. Jan Vos zou geschreven hebben, Haer tranen. Dog by dezen man, waere hy in 't leven, vond ik luttel

gehoor, als mogende niet alleen t'over op92 tegen my, maer zelf, gelyk hy zig liet voorstaen, tegen Horatius, dien goddelyken schryver, en een onfeilbaer orakel voor alle minnaers der poëzie. Waer van hy93 stoute94 blyken gegeven heeft. O tyden! ô zeden!95

Eene andere tael voeren96 Hooft en Vondel, welke wy liefst hebben willen volgen, als verder gekomen dan Aldegonde, Spiegel, Korenhart, Plemp, Visscher, Koster, Ketel, Brederode, Reael, Kamphuizen,97 en anderen: die, voor zoo veel98 zy naerstige99 opbouwers onzer tale geweest zyn, gerekent moe[**1r]ten worden, om met Hooft te spreken, voor aerdsche zonnen, die de nevelen der onwetenheit100 hebben begonnen te verdryven.101 Vondel vooral heeft het geen nog ontbrak aen de genoemde Letterhelden102 vervult: 103 waerom zyn getuigenis104 by my van eenig meerder gewicht, en zeer naeu in agt genomen is van latere verstanden;105 waer onder uitstak de brave106 schryver Geeraert Brandt, naderhant van zyne Zoonen gevolgt, en Joannes Antonides van der Goes, dat overfraeje en bloejende vernuft,107 wiens vroege dood geheel Helikon108 betreurt heeft; die beide in zuiverheit van styl, en schikkinge109 van zin en woorden Vondel meenigmael voorbystreven. Kan men by deze nog niet wel te recht geraken,110 en staet men, als op eenen driesprong, zonder te weten wat men kiezen zal, men ga te rade met de nog levenden, Joannes Vollenhove, Arnold Moonen, en Laurens

Ba[**1v]ke, Heere van Wulverhorst, die den verlegenen111 en struikelenden stutten,112 en op het rechte padt helpen. Waer by als men113 nog weinige anderen voegt, heeft men als in eenen bondel begrepen,114 al wat tegenwoordig met lof115 in Nederlant de penne voert, en schoone gelegenheit, om de beklaeglyke verdorvenheit116 in haren loop te helpen schorssen.117 Dringers118 en dommekrachten, styf119 op hun stuk staende, weet ik dat hun voorhooft zullen kreuken,120 nog zig op laten dringen eenige aenmerkingen, daer ze niet aen gebonden willen zyn, als alle onderrechtinge ontwassen,121 en alle getuigenissen,122 hier bygebracht, zullen versmyten.123 Maer dewyl wy niemant hier eenige regelen voorschryven, nog verplichten om zich te binden aen het gene wy in 't voorbygaen124 over eenige woorden naer ons gevoelen125 zeggen, maer alleen toonen, hoe deze woorden gebruikt zyn by de [**2r] twee beste schryvers onzer eewe; kan yder by zyn meening blyven, die van gedachten is, dat wy knorven in biezen zoeken,126 en eene angstvallige naeugezetheit127 willen invoeren, die van geener waerde te houden128 zy. Om evenwel zoodanigen wat toe te geven, hebben wy geschuwt129 ons te sterken met de getuigenissen der nog levenden, om der afgunst geen velt te geven130 van qualyk131 te spreken: gelyk wy ook zorge gedragen hebben van geene plaetsen by te brengen, dan die in 't rymeloos132 geschreven zyn,

op dat men niet schreewe, dat de Poëten zich veele dingen inwilligen,133 en alles durven bestaen134 om hunne vaerzen goet te maken. Schoon wy vast stellen135 dat ze de waerachtige voortzetters136 der tale zyn, die zoo erbarmelyk van velen, om dat ze geene dichteren lezen willen, mishandelt wordt. My heugt, dat zeker geleert man, wiens [**2v] naem ik my ontzie te noemen,137 om niet te bezwalken138 den roem, met recht139 door hem in andere wetenschappen behaelt, over lange jaren140 tegens my zeide, dat hy geen zwarigheit141 maken zoude van te schryven mea pater, en meus mater, als hy maer best142 dus zyne meening kon uitdrukken. Dog ik ben van gevoelen dat zyn meening wel uit te drukken, en een goede tael te spreken, wel kan samen gaen, ja dat men dezelve143 in goede tael vry144 beter uitdrukt dan in quade.

Wat dezen arbeidt belangt, ik had, voor zoo veel my aengaet, dien nevens den ondank,145 by eenigen hier uit te behalen, wel kunnen missen. Maer de zucht146 tot onze tale, schoon ik die, belet door zwaerder bezigheden, nu minder oeffene,147 dan voorheen, heeft my hier toe aengezet ten dienst der leerzame Jeugt, die meenigmael al vroeg van hare leermeesteren, onervaren in deze din[**3r]gen, bedorven, daerna bezwaerlyk148 den hoek te boven raekt;149 latende my voorstaen150 dat ik de uren, hier aen besteedt, lichtelyk151 zal verantwoorden voor de kenners onzer moedersprake. Waer onder ik het geluk gehad hebbe van eenigen aen te treffen, die my verder

aengemoedigt, en getroost152 hebben, door te zeggen, dat het loffelyk153 is

 
Principibus placuisse viris.154

Wie weet ook of zy, die hier op schrollen155 zullen, niet zelfs deze bladen156 zullen inzien, als ze met de pen in de handt verlegen staende in het overdenken van157 het een of 't ander woordt, zig schikken zullen om den gemeenen weg, van de besten ingeslagen, te volgen?

Maer voor u, ô edelmoedige Jeugt, heb ik deze proeve158 enkel opgestelt. Proeve, zeg ik, omdat my de tydt ontbrak tot het by een halen van alles, denkende dat gy dezen voorgang159 ziende wel [**3v] haest zelf verder zult kunnen indringen.160 Waer toe goede gelegenheit is, als gy deze bladen laet doorschieten met schoon161 papier, om uit eigene ondervindinge deze lyst te vermeerderen, en daer gebruik van te hebben.162 Deze kleene opmerkingen, die de sierlykheit des taelvloedts163 geweldig verryken, en krachten byzetten, zullen u allengs grooter toegang geven tot den tempel der Welsprekentheit, als gy naerstig164 leest, het geen tot opbouwing165 der Sprake166 en Dichtkunst op het papier gestelt is van Vondel in zyne Aenleidinge ter Nederduitsche Dichtkunst, die yder, die vorderen167 wil, zich in het geheugen moet prenten, en doorgaens in de sierlyke Opdrachten en Voorredenen zyner Treurspelen. Van groot gebruik168 is ook het Gedicht van den uitmuntenden Dichter Joannes Vollenhove aen de Nederduitsche schryvers, te vinden in zyne Mengeldichten, dat hy zeer gelukkkig169 uitgevoert, en met

[**4r] overdienstige170 aentekeningen verlicht171 heeft. Geenzins staet my ook te verzwygen de nutte172 voorschriften, die de Professor Francius begrepen173 heeft in de voorrede voor het werk van den Griexen Oudvader, van wien wy boven gesproken hebben, dienende grootelyx174 tot opbou der tale, en tot het myden der gevarelyke klippen, die in deze zee alom zig opdoen. En niet geheel onnut is geweest het werk van Pels, uit Horatius Flaccus by een gebracht: 175 hoewel hy meenigmael, dat vreemt is, nevens176 zyne Kunstgenooten zondigt tegen de Aenmerkingen, waer van wy hier handelen, en die veel beter in acht genomen zyn van de vroegere schryvers, niet tegenstaende de ruwheit177 der eewe, dan van de latere, gelyk yder bevinden zal, die de moeite neemt van de oude met de niewe te vergelyken. Maer niemant verwaerlooze oit de overheerlyke178 schriften van [**4v] den Ridder en Drost179 Hooft, die eenen schat behelzen van onvergankelyke sieraden, van my niet uit te meten,180 op dat ik die, door te weinig te zeggen, niet benadeele. Boven dit alles wachten wy181 eene niewe Spraekkunst van den Heer Arnold Moonen,182 Leeraer183 van Godts Kerke te Deventer, uitblinkende als een kostelyk184 Juweel in het kleen getal der Nederduitsche Dichteren, waer in men zien zal hoe men de gronden185 der tale moet leggen, en reden186 vinden van de geslachten der Naemwoorden, waer van wy hier de getuigenissen hebben bygebracht: zynde ons oogwit187 niet verder geweest, schoon wy op meer dan eene plaets nog al iets gezegt hebben, 't geen tot

verlichting188 dienen kan.189 Tot het uitkomen dezer Spraekkunst is te grooter hoope, om dat wy reeds het grootste en zwaerste gedeelte daer van gezien hebben.190

De zelve Heer Moonen leent ook zyn [**5r] vlyt191 aen het overzien192 van een Duitsch en Fransch woordtboek, uit goede schryveren opgestelt door den drukker193 dezer aenmerkingen, en onder de persse.194 Welk woordtboek ook veel dienst kan doen aen die gezint195 zyn de Duitsche nevens de Fransche tale grondig te leeren; dewyl het bestaet uit woorden, by de zuiverste schryvers gebruikelyk, en waer by gevoegt zyn de geslachten der Naemwoorden, die wy hier voor een groot deel door getuigenissen hebben aengewezen: gelyk ook de zelve drukker voor de tweede mael onder de persse

heeft het Fransch en Duitsch woordtboek, voorheen by hem en C. Rouxel uitgegeven;196 en nu van vele feilen197 en misslagen198 merkelyk199 gezuivert, en zeer veel vermeerdert: 200 waer in de zelve naeukeurigheit201 is waergenomen. Alle welke dingen groote hulpmiddelen zyn voor de leergierigen.

Nu rest 'er niets, dan te zeggen, dat [**5v] in het by een zamelen dezer woorden uit Hooft (dewyl ik de aenwyzingen doe op de bladzyden)202 van my gebruikt is de druk zyner Historien, uitgekomen in Folio in den jare 1677: 203 die van Tacitus in Folio van het jaer 1684.204 en van zyne andere werken, mede in Folio by een gedrukt, die van het jaer 1677.205 Tot het herdrukken van welke werken hier ter stede toebereidselen206 gemaekt worden.207 Dat ik hier byvoege208 voor de genen, die daer van versteken

blyven,209 om dat men ze schaers210 in de Winkels te koop ziet.

Vint iemant hier uit eenig nut, ik houde myn moeite voor betaelt, en wensche hem veel heil en welvaert.


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs