De Aristarch van 't Y

verantwoording

gebruikt exemplaar

exemplaar universiteitsbibliotheek Leiden, signatuur: disnym 1998 Nr 62

 

algemene opmerkingen

Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van De Aristarch van 't Y, De ‘grammatica’ uit Balthazar Huydecopers Proeve van Taal- en Dichtkunde (1730), het proefschrift van R.J.G. de Bonth uit 1998

 

redactionele ingrepen

Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. VI, VIII, 112, 116, 366, 386, 412, 418, 420) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.

 

[pagina ongenummerd (p. I)]

‘De Aristarch van 't Y’

De ‘grammatica’ uit Balthazar Huydecopers

Proeve van Taal- en Dichtkunde (1730)

 

Een wetenschappelijke proeve op het gebied van de Letteren

Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Katholieke Universiteit Nijmegen, volgens besluit van het College van Decanen in het openbaar te verdedigen op maandag 11 mei 1998 des namiddags om 1.30 uur precies

door

Rolandus Johannes Godefridus de Bonth geboren op 20 april 1967 te Drunen

 

[pagina ongenummerd (p. I)]

 

[pagina ongenummerd (p. II)]

Promotor: prof. dr. G.R.W. Dibbets

Manuscriptcommissie: Prof. dr. J.H. Brouwers

Prof. dr. M.C. van den Toorn

Dr. J. Noordegraaf (Vrije Universiteit Amsterdam)

 

[pagina ongenummerd (p. III)]

‘De Aristarch van 't Y’

 

[pagina ongenummerd (p. IV)]

Copyright Shaker 1998

 

Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

 

ISBN 90-423-0036-1

 

Shaker Publishing B.V.

St. Maartenslaan 26

6221 AX Maastricht

tel.: 043-3260500

fax: 043-3255090

http://www.shaker.nl

 

[pagina ongenummerd (p. V)]

Voor Ingrid

Aan mijn ouders

 

[pagina ongenummerd (p. IX)]

Inhoudsopgave

Woord vooraf		vii
Inhoudsopgave		ix
1	Inleiding	1
1.1	Opbouw van deze studie	1
1.2	Stand van onderzoek	2
1.3	Doelstelling en afbakening van het onderzoek	5
1.4	Waarderingsgeschiedenis van de Proeve	6
1.5	Waardering van de moedertaal	11
1.6	Taalreglementering	12
1.7	Taalkundige werken 1650-1730	16
2	Balthazar Huydecoper	23
2.1	Biografische schets	23
2.2	De veilingcatalogus	26
3	De Proeve van Taal- en Dichtkunde (1730)	31
3.1	Inleiding	31
3.2	Nederlandse vertalingen van de Metamorphosen (1532-1700)	31
3.3	Vondels vertaling in druk en herdruk (1671, 1703, 1730)	32
3.4	Het voorwerk van de Proeve: inleiding	37
3.5	De opdracht van de Proeve	39
3.6	Het voorwoord van de Proeve	42
3.7	De aantekeningen bij Vondels Herscheppinge	43
3.8	De voorwaarden voor de drukker	45
3.8.1	De eerste voorwaarde	46
3.8.2	De tweede voorwaarde: de titelprent	47
3.8.2.1	Inleiding	47
3.8.2.2	De graveur	47
3.8.2.3	De gravure	48
3.8.3	De derde voorwaarde	56
4	Huydecopers taalkundige en methodologische uitgangspunten	59
4.1	De ontwikkeling van Huydecoper als taalkundige	59
4.1.1	De triompheerende standvastigheid (1717)	59
4.1.2	Achilles (1719)	60
4.1.3	Edipus (1720)	64
4.1.4	Corneille verdedigd (1720)	66
4.1.5	Arzases (1722)	69
4.1.6	Hekeldichten en brieven van Q. Horatius Flaccus (1726)	70
4.1.7	Achilles (1728)	72
4.1.8	Samenvatting	74

 

 

[p. X]

4.2	De werkwijze van Huydecoper	74
4.2.1	Inleiding	74
4.2.2	Werkwijze	75
4.2.3	Helderheid en eenvoud	87
4.2.4	Samenvatting	88
4.3	Huydecoper: normen voor goed taalgebruik	89
4.3.1	De ‘gronden’ van het Nederlands	89
4.3.2	Gebruik (consuetudo)	95
4.3.3	Achtbaar gebruik (auctoritas): Vondel en Hooft	97
4.3.4	Ouden (vetustas)	99
4.3.5	Metaplasmus	109
4.3.6	Tot besluit	110
5	Grammatica	113
5.1	Inleiding	113
5.2	Definitie en indeling	113
5.3	Stof	114
6	Spelling en letters	117
6.1	Orthographia	117
6.2	Littera	118
6.3	Aantal letters	118
6.4	Nomen	119
6.5	Figura	121
6.6	Potestas	122
6.7	Status van spelling	123
6.8	De spellingprincipes van Huydecoper	124
6.8.1	De regel van de etymologie	124
6.8.2	De regel van de differentiatie	126
6.8.3	De regel van de beschaafde uitspraak	126
6.8.4	De spelling van buitenlandse namen	127
6.9	Bespreking van afzonderlijke letters: inleiding	128
6.10	Klinkers	129
6.10.1	A	129
6.10.2	E	129
6.10.3	I	131
6.10.4	O	132
6.10.5	U	132
6.10.6	Y	132
6.10.7	Verdubbeling van klinkers	134
6.11	Tweeklanken en drieklanken	135
6.11.1	AA/AE	136
6.11.2	AAI/AEI	137
6.11.3	AI/AY	137
6.11.4	EI/EY	138
6.11.5	EU/UE	139

 

 

[p. XI]

6.11.6	IE	140
6.11.7	IEU	141
6.11.8	OE	141
6.11.9	OI/OY	141
6.11.10	OU	141
6.12	Medeklinkers	142
6.12.1	Zacht-scherp	142
6.12.2	B	143
6.12.3	C	144
6.12.4	D	144
6.12.5	F	149
6.12.6	G	149
6.12.7	H	149
6.12.8	J	149
6.12.9	K	149
6.12.10	L	149
6.12.11	M	150
6.12.12	N	150
6.12.13	P	151
6.12.14	Q	151
6.12.15	R	151
6.12.16	S	152
6.12.17	T	152
6.12.18	V	153
6.12.19	W	153
6.12.20	X	153
6.12.21	Z	153
6.13	Samenvatting	154
7	Etymologia (woordsoortenleer)	155
7.1	Inleiding	155
7.2	Lidwoord	156
7.2.1	Definitie - omschrijving	156
7.2.2	Aantal; Bepaald - Onbepaald	159
7.2.3	Geslacht	160
7.2.4	Getal	161
7.2.5	Naamval	161
7.2.6	Lidwoord versus telwoord	168
7.2.7	Besluit	169
7.3	Naamwoord	170
7.3.1	Definitie - omschrijving	170
7.3.2	Eigenschappen	171
7.3.3	Hoedanigheid	172
7.3.3.1	Zelfstandig - bijvoeglijk	172
7.3.3.2	Zelfstandig gebruikte werkwoorden	174
7.3.3.3	Zelfstandig gebruikte bijvoeglijke naamwoorden	175

 

 

[p. XII]

7.3.3.4	Eigen - gemeen	176
7.3.4	Vergelijking	179
7.3.5	Geslacht	184
7.3.5.1	Inleiding	184
7.3.5.2	Het aantal geslachten	184
7.3.5.3	De geslachtsbepaling van zelfstandige naamwoorden	185
7.3.5.4	Genus - sexus: het woord wijf	188
7.3.5.5	Huydecoper en de geslachtsbepaling van substantieven	189
7.3.6	Aard	193
7.3.6.1	Collectiva	193
7.3.6.2	Stofadjectieven	194
7.3.7	Getal en meervoudsvorming	197
7.3.8	Naamval	200
7.3.8.1	Huydecoper over het accidens naamval	202
7.3.8.2	De nominativus	202
7.3.8.3	De genitivus	203
7.3.8.4	De dativus	206
7.3.8.5	De accusativus	206
7.3.8.6	De vocativus	207
7.3.8.7	De ablativus	207
7.3.9	Verbuiging	207
7.3.9.1	Substantivum: nominativus	207
7.3.9.2	Substantivum: vocativus	208
7.3.9.3	Substantivum: ablativus	209
7.3.9.4	Adjectivum: nominativus	209
7.3.9.5	Adjectivum: ablativus	211
7.3.9.6	De verbuiging van al	211
7.3.9.7	De verbuiging van gesubstantiveerde adjectieven	212
7.3.10	Afleiding	216
7.3.10.1	Onscheidbare voorvoegsels	217
7.3.10.2	Scheidbare voorvoegsels	219
7.3.10.3	Afzonderlijke achtervoegsels	220
7.3.10.4	De afleiding van werkwoorden	229
7.3.11	Besluit	231
7.4	Voornaamwoord	231
7.4.1	Inleiding	231
7.4.2	Definitie - omschrijving	232
7.4.3	Eigenschappen	234
7.4.4	Geslacht	234
7.4.5	Persoon	235
7.4.6	Aard	236
7.4.7	Hoedanigheid	236
7.4.8	Verbuiging / Gebruik	241
7.4.8.1	Aanwijzende (Persoonlijke) voornaamwoorden	242
7.4.8.2	ik - wij	242
7.4.8.3	gij - gij	243

 

 

[p. XIII]

7.4.8.4	hij - zij - het	244
7.4.8.5	deze - dit	247
7.4.8.6	die - dat	248
7.4.8.7	deze (dit) - die (dat)	250
7.4.8.8	Betrekkelyke voornaamwoorden	252
7.4.8.9	Bezittelijke voornaamwoorden	254
7.4.8.10	Wederkeerende voornaamwoorden	258
7.4.8.11	Anderen, enigen, sommigen	264
7.4.8.12	Voornaamwoordelijke bijwoorden	265
7.4.8.13	De samenstellende delen	266
7.4.8.14	Het al dan niet splitsen	268
7.4.8.15	Personen - zaken	268
7.4.8.16	Zelf	269
7.4.9	Conclusie	271
7.5	Werkwoord	272
7.5.1	Definitie - omschrijving	272
7.5.2	Eigenschappen	273
7.5.3	Hoedanigheid	273
7.5.3.1	Persoonlijk - onpersoonlijk	274
7.5.3.2	Zelfstandige werkwoorden - hulpwerkwoorden	279
7.5.4	Geslacht	282
7.5.5	Persoon	288
7.5.6	Getal	289
7.5.7	Vervoeging (conjugatio)	290
7.5.8	Wijze	307
7.5.9	Tijd	309
7.5.10	Vervoeging (flexio)	313
7.5.11	Onvoltooid tegenwoordige tijd	314
7.5.11.1	Aantonende wijs	314
7.5.11.2	Eerste persoon enkelvoud	314
7.5.11.3	Tweede en derde persoon enkelvoud	315
7.5.11.4	Gebiedende wijs	317
7.5.12	Onvoltooid verleden tijd	320
7.5.12.1	Aantonende wijs	320
7.5.13	Wederkerende werkwoorden	321
7.5.14	Frequentatieven	322
7.5.15	Tot besluit	324
7.6	Deelwoord	325
7.6.1	Definitie - omschrijving	325
7.6.2	Eigenschappen	326
7.6.2.1	Genus	326
7.6.2.2	Tempus	330
7.6.2.3	Casus	331
7.6.3	Tot besluit	331
7.7	Voegwoord	332
7.7.1	Definities - omschrijvingen	332

 

 

[p. XIV]

7.7.2	Eigenschappen	334
7.7.2.1	En	336
7.7.2.2	Omdat	337
7.7.2.3	Opdat	338
7.7.2.4	Want	338
7.7.3	Tot besluit	338
7.8	Bijwoord	339
7.8.1	Definitie - omschrijving	339
7.8.2	Eigenschappen	341
7.8.3	Tot besluit	345
7.9	Voorzetsel	345
7.9.1	Definitie - omschrijving	345
7.9.2	Eigenschappen	351
7.9.3	Afzonderlijke voorzetsels	356
7.9.4	Tot besluit	362
7.10	Tussenwerpsel	363
7.10.1	Definitie - omschrijving	363
7.10.2	Eigenschappen - betekenissen	364
7.10.3	Tot besluit	365
8	Syntaxis	367
8.1	Inleiding	367
8.1.1	Samentrekking	367
8.1.2	Weglaten van voorzetsel	369
8.1.3	Facultatief om	370
8.1.4	Woordvolgorde	370
8.1.5	Negatie: geen versus niet	372
8.1.6	Genitivus versus omschrijving met van	373
8.1.7	Bijstelling	373
8.1.8	Ablativus absolutus	374
8.1.9	Congruentie	376
8.1.10	Heb komen versus heb gekomen	377
8.1.11	Deelwoordconstructie	378
8.2	Tot besluit	378
9	Een taaldespoot uit de pruikentijd?	379
Bibliografie		387
Lijst van afbeeldingen		404
Register van persoonsnamen		405
Summary		413
Curriculum vitae		417

 

 

[losse ongenummerde pagina, π1]

Stellingen

Met het artikel ‘Een taaldespoot uit de pruiketijd’ heeft R.A. Kollewijn de aanzet gegeven tot de gebruikelijke twintigste-eeuwse belangstelling voor Huydecopers Proeve van Taal- en Dichtkunde (1730).

[N.a.v. R.A. Kollewijn, ‘Een taaldespoot uit de pruiketijd’. In: Taal en Letteren 16 (1906), pp. 1-29 en C.J.J. van Schaik, Balthazar Huydecoper. Een taalkundig, letterkundig en geschiedkundig initiator (1962), p. 2.]

 

2. Zolang er mensen zijn die zich beijveren voor een correct gebruik van de Nederlandse taal, zal ‘het muurtje van Huydecopers grammaire raisonnée’ niet worden geslecht.

[N.a.v. R.A. Kollewijn, ‘Een taaldespoot uit de pruiketijd’. In: Taal en Letteren 16 (1906), pp. 1-29, m.n. p. 29.]

 

3. Een uitspraak over Huydecopers karakter laat zich gemakkelijker afleiden uit zijn geschriften dan uit zijn portret.

[N.a.v. C.F.P. Stutterheim, ‘Taalbeschrijving en taalwaardering’. In: Uit de verstrooiing. Gesproken en geschreven taalkundige beschouwingen (1971), pp. 157-171, m.n. p. 157 en J. Daan, ‘Wat is een dialect? De betekenisnuances van dit woord in Nederland, bij Lambert ten Kate en in latere eeuwen’. In: Taal en Tongval 44 (1992), pp. 156-187, m.n. p. 183.]

 

4. Huydecopers Proeve van Taal- en Dichtkunde was voor het onderwijzen van ongeoefende schrijvers van meer belang dan Ten Kates Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche sprake (1723).

[N.a.v. J. Daan, ‘The relation between dialect and standard language in the Netherlands in the past as a key to the present’. In: Dialect and Standard Language. Dialekt und Standardsprache in the English, Dutch, German and Norwegian Language Areas. Seventeen Studies in English or German. Edited by J.A. van Leuvensteijn and J.B. Berns (1992), pp. 147-161, m.n. p. 153.]

 

5. Spelling is een kwelling.

[Vgl. L. ten Kate, Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduitsche sprake (1723), deel I, p. 109.]

 

6. In het verhaal ‘Kersen eten’ uit de bundel Een kaart, niet het gebied (1994) van Hermine de Graaf is Jelle degene die Simon met een jachtgeweer heeft neergeschoten.

[N.a.v. een discussie met enkele docenten van het Emmauscollege in Rotterdam.]

 

[losse ongenummerde pagina, π2]

7. Met het gegeven dat de religieuze twisten tussen 1609 en 1621 kunnen worden aangeduid met de termen reformatie en contrareformatie, dragen de auteurs van de schoolmethode Nieuw Nederlands niet bij tot een goed beeld van de (literatuur)geschiedenis bij leerlingen van het voortgezet onderwijs.

[N.a.v. J. Schlebusch e.a., Nieuw Nederlands 4vwo-editie Groningen, 1993, p. 174.]

 

8. Wie beweert dat het Roelandslied een ridderroman is waarin de Britten worden aangevallen door de Angelsaksen, moet nog veel leren.

[N.a.v. een schriftelijke overhoring in 4 vwo over de middeleeuwen.]

 

9. Bij de oosterse vechtkunst karate krijgen de beoefenaars een band.

 

10. De stelling ‘Wie in staat is binnen tweeëneenhalf jaar een dissertatie te schrijven, is knap’ is dubbelzinnig.

[N.a.v. I.M. Weekhout, Boekencensuur in de Noordelijke Nederlanden. Een verkennend onderzoek naar de vrijheid van drukpers gedurende de zeventiende eeuw ('s-Gravenhage, 1998).]

 

Stellingen behorend bij het proefschrift van R.J.G. de Bonth, ‘De Aristarch van 't Y’. De ‘grammatica’ uit Balthazar Huydecopers Proeve van Taal- en Dichtkunde (1730), te verdedigen op 11 mei 1998 (Katholieke Universiteit Nijmegen).