De Aristarch van 't Y

7.5 Werkwoord

7.5.1 Definitie - omschrijving

Aan het begin van het tweeëntwintigste hoofdstuk van zijn grammatica heeft Moonen ‘Werkwoorden’⁹⁴ gedefinieerd als:

zulke Veranderlyke woorden, die eenigh werk van Doen, Lyden of Weezen beteekenen met de omstandigheden van den Tegenwoordigen, den Voorgaenden en den Toekoomenden Tyt
(1706: 138)

Nadat Moonen in deze omschrijving heeft gewezen op de vervoeging als morfologische eigenschap waarmee werkwoorden gekenmerkt zijn, heeft hij ze verdeeld in drie semantische categorieën, waarbij hij aan het slot melding gemaakt heeft van het accidens tijd.

De definitie die Sewel in de Nederduytsche spraakkonst van deze woordsoort heeft gegeven, is louter semantisch:⁹⁵

Een Werkwoord is een Spraakdeel, betékenende te zyn, doen, óf lyden
(1708: 125)

De informatie die Moonen en Sewel in hun definitie van deze woordsoort hebben geboden, verschilt duidelijk van wat Ten Kate over het werkwoord heeft geschreven. Deze heeft bij de behandeling van de ‘Algemeene Deelen eener Reden’ aangegeven dat we met behulp van tien ‘Partes Orationis’ in staat zijn al onze gedachten onder woorden te brengen. Het wezenlijke bestanddeel van elke taaluiting is het zelfstandig naamwoord (zie 7.3.1). Wordt hierdoor de ‘eigene zelfstandigheid der dingen’ uitgedrukt, de andere woordsoorten verstrekken informatie over de ‘Toevalligheid’ ervan, die bestaat ‘of in de beweging, of in de hoedanigheid, of in beiden te gelijk’ (1723, I: 322). De ‘beweging’ waarvan sprake is, wordt volgens Ten Kate uitgedrukt door de ‘Werk-woorden (Verba)’. Hij was de mening toegedaan dat we met evenveel recht van ‘Tijd-woorden’ zouden mogen spreken, ‘want door de Beweging word de Tijd, en die door dezen onderkent’.⁹⁶ Daarnaast was het volgens hem mogelijk in plaats van ‘Verba's’ [sic!] de term ‘Bevestig-woorden’ te gebruiken, ‘overmits alle Gezeg <elke uitspraak> zonder eenige Bevestiging of Verbum zijnde, zonder slot en gebrekkig <onvoltooid> is; de Ontkenning moet men in dezen gevalle mede

94 Het eerste geschrift waarin Dibbets de term werkwoorden heeft aangetroffen ter weergave van verba en niet van verba activa, was Heyns' Cort onderwys van de acht deelen der Françoischer talen uit 1571 (Dibbets 1995: 229).

95 Dat het ‘Spraakdeelen’ die ‘veranderlyk’ zijn, had hij al op bladzijde 37 van zijn grammatica te kennen gegeven.

96 In het Duits komt al in de vijftiende eeuw de term Zeitwort voor. Pas in de zeventiende eeuw heeft het via Schottel vaste grond onder de voeten gekregen (Dibbets 1995: 229).

[p. 273]

voor een bevestiging van het Niet rekenen’.⁹⁷ Niettemin heeft Ten Kate de genoemde alternatieven gelaten voor wat ze zijn, en de gebruikelijke technische term werkwoorden gehanteerd.

97 Vgl. Dibbets 1974: 122-123.

7.5.2 Eigenschappen

Nadat Moonen in het tweeëntwintigste kapittel van de Nederduitsche spraekkunst een omschrijving had gegeven van het werkwoord, heeft hij ten aanzien van deze woordsoort achtereenvolgens vijf accidentia besproken: ‘Wyze’, ‘Tyt’, ‘Tytvoeging’, ‘Persoon’, ‘Getal’.

In het hoofdstuk uit de Nederduytsche spraakkonst dat over het werkwoord handelt, heeft Sewel - overigens minder overzichtelijk dan Moonen - gewezen op vier eigenschappen van het werkwoord. Door de op pagina 129 genoemde accidentia ‘Wyze’ en ‘Tyd’ worden werkwoorden ‘veranderd óf verschikt, welke Verschikking in 't Latyn CONJUGATIO genoemd wordt’ (1708: 129-130). Dat Sewel verder ‘persoon’ en ‘getal’ heeft beschouwd als eigenschappen die toebehoren aan het werkwoord, blijkt impliciet uit de door hem gepresenteerde paradigma's. Expliciet heeft hij daarvan gesproken op onder meer bladzijde 154.

Ten Kate heeft op pagina 328 en 329 van het eerste deel van de Aenleiding vijf eigenschappen genoemd waaraan werkwoorden onderworpen zijn. Behoudens één uitzondering - te weten ‘Aert’ - heeft hij zich in de hoofdtekst niet bediend van de daarvoor in gebruik zijnde Nederlandse termen; wel heeft hij in margine de Latijnse benamingen voor de accidentia vermeld: ‘Genus Verborum’, ‘Numerus’, ‘Persona’, ‘Tempus’, ‘Modus’.

accidens	Moonen	Sewel	Ten Kate
modus	Wyze	Wyze	Modus
tempus	Tyt	Tyt	Tempus
conjugatio	Tytvoeging	(Verschikking)
persona	Persoon	persoon	Persona
numerus	Getal	getal	Numerus
genus			Genus/Aert

In de bovenstaande tabel is bij Sewel het accidens verschikking tussen ronde haken geplaatst, omdat deze eigenschap afhankelijk is van de accidentia ‘Wyze’ en ‘Tyt’. Dit zou de reden geweest kunnen zijn voor Ten Kate om het accidens conjugatio weg te laten.

Voordat in de komende paragrafen zal worden ingegaan op de zojuist genoemde vijf eigenschappen van het werkwoord, bespreek ik eerst het accidens hoedanigheid. Na de bespreking van de accidentia zal aan het eind van dit hoofdstuk aandacht worden geschonken aan wederkerende werkwoorden en aan frequentatieven.

7.5.3 Hoedanigheid

Dibbets heeft in zijn overzichtswerk over de woordsoorten van de Nederlandse triviumgrammatici (Dibbets 1995) de bespreking van de eigenschappen van het werkwoord geopend met de eigenschap qualitas, een term die Van Heule heeft vertaald met het woord ‘Hoedanicheyt’. Dit accidens heeft geleid tot twee indelingen van de werkwoorden. Eerst

[p. 274]

is Dibbets ingegaan op het onderscheid tussen persoonlijke en onpersoonlijke werkwoorden, vervolgens heeft hij een beschrijving en een analyse gegeven van de gegevens die in de door hem onderzochte grammatica's worden verstrekt over zelfstandige werkwoorden enerzijds en hulpwerkwoorden anderzijds (zie Dibbets 1995: 236-240). Wordt de term qualitas in de taalkundige geschriften van Moonen, Sewel en Ten Kate niet expliciet genoemd, de tweedelingen waarvan zojuist melding is gemaakt, ontbreken daarin echter niet.

7.5.3.1 Persoonlijk - onpersoonlijk

Moonen heeft opgemerkt dat het gebruikelijk is werkwoorden te verdelen in ‘Persoonlyke en Onpersoonlyke’ werkwoorden (1706: 138). Deze beide groepen heeft hij als volgt omschreven:

Een Persoonlyk Werkwoort is, waer voor altyt de Voornaemwoorden Ik, Gy, Hy, of Zy of Het in het Eenvouwige, en Wy, Gy, Zy in het Meervouwige Getal gevoegt worden; als, Ik Hoore, Gy Hoort, Hy Hoort, Zy Hoort, Het Hoort, Wy Hooren, Gy Hoort, Zy Hooren.
Een Onpersoonlyk Werkwoort is, dat niet als in den derden Persoone gevonden, en door voorzetting der woordekens Men en Het of 't gekent wordt; als, Men Zegt, Het Schynt, 't Vriest.
(1706: 138)

Zo op het eerste oog lijkt het verschil tussen beide soorten werkwoorden te worden bepaald door de voornaamwoorden waarmee ze verbonden kunnen worden. Bij nadere beschouwing blijkt dat niet het geval te zijn, want blijkens de gegeven voorbeelden komt het pronomen het zowel voor in combinatie met een persoonlijk als met een onpersoonlijk werkwoord. Uit de bovenstaande aanhaling blijkt dat Moonen zeggen tot de onpersoonlijke werkwoorden heeft gerekend. Dat werkwoord voldoet evenwel niet aan de eis dat het ‘niet als in den derden Persoone gevonden’ wordt. Het kan namelijk ook gecombineerd worden met één van de bij de persoonlijke werkwoorden opgesomde pronomina, zoals bijvoorbeeld ik zeg, wy zeggen. In het geval van Men zegt had Moonen daarom zegt niet moeten bestempelen als een onpersoonlijk werkwoord, maar in plaats daarvan dienen te spreken van een onpersoonlijke constructie of van onpersoonlijk gebruik van zeggen (vgl. Van der Horst 1985: 36).

In het dertigste kapittel van zijn spraakkunst is Moonen uitgebreid op de impersonalia teruggekomen (1706: 231-234). De omschrijving die hij daar van deze werkwoorden heeft gegeven, bevat niet alleen een syntactisch maar ook een semantisch element:

Het Onpersoonlyk Werkwoort wordt gemeenlyk beschreeven, als een Werkwoort, dat een Bedryf of Lyden met den Tyt uitdrukkende, echter de gewoonlyke Persoonen, Ik, Gy, Hy, Zy, voor zich niet gedoogt, maer in hunne plaetse de Voorledekens⁹⁸ Het en Men, en alleen in het Eenvouwige Getal, ontfangt.
(1706: 231)

Het zal geen toeval zijn dat Moonen in het bovenstaande citaat ik, gy, hy en zy heeft aangeduid met ‘Persoonen’ en niet met de term ‘Voornaemwoorden’. Door die woordkeus konden werkwoorden die werden voorafgegaan door het, een woord dat volgens pagina 138 van de Nederduitsche Spraekkunst zowel in combinatie met een persoonlijk als met een onpersoonlijk werkwoord kon voorkomen, uitsluitend onpersoonlijke werkwoorden zijn. Evenwel heeft Moonen in de vier daaropvolgende alinea's trachten aan te tonen dat onpersoonlijke werkwoorden strikt genomen niet bestaan, omdat

98 Dit woord komt niet voor in de lijst met kunstwoorden op de pagina's **2^v-**8^v van Moonens Nederduitsche Spraekkunst.

[p. 275]

de vervulling eener uitlaetinge, en de uitlegging der Voorledekens goet kan maeken, dat ieder van die Werkwoorden, die men Onpersoonlyk noemt, een Persoonlyk Werkwoort is
(1706: 231)

Een van de twee manieren om de bewering te staven dat er ten onrechte wordt gesproken van onpersoonlijke werkwoorden is ‘de vervulling eener uitlaetinge’. In de lijst met technische termen die voorin zijn spraakkunst is opgenomen, heeft Moonen ‘Uitlaeting’ weergegeven met het oorspronkelijk Griekse woord ‘Ellipsis’ (1706: ** 8^r). Daaronder verstond hij volgens Schaars (1988: 361) niet zozeer onvolledige zinnen als wel ‘de samentrekking en weglating van (delen van) zinsdelen’. In de visie van Moonen kon een zinsnede als Het berout vervolledigd of ‘vervuld’ worden door er ‘werk, bedryf, woort, verhael’ tussen te plaatsen. Deze onzijdige zelfstandige naamwoorden treden dan op als subject of nemen - om in Moonens woorden te spreken - ‘de gedaente van Persoonen om <vanwege> hunne werkingen’ aan (1706: 232). Ook uitdrukkingen die verwijzingen naar weersgesteldheden - het vriest, het regent, het dondert - kunnen gecompleteerd worden door er een substantivum aan toe te voegen, te weten weder. Volgens Moonen vormt een zin als het vriest namelijk het antwoord op de vragen ‘wat maekt het weder?’, ‘wat doet het weder?’ of ‘wat weder is het?’.

Dat onpersoonlijke werkwoorden eigenlijk persoonlijke werkwoorden zijn, kan blijkens het bovenstaande citaat ook aangetoond worden door middel van de ‘uitlegging der Voorledekens’. Dit heeft Moonen toegelicht aan de hand van de zin ‘Men zegt’, waarin het werkwoord zegt voldoet aan de beide voorwaarden die door hem zijn gesteld aan onpersoonlijke werkwoorden: het staat in de derde persoon enkelvoud én het wordt voorafgegaan door één van de ‘Voorledekens’ Men, Het, 't (1706: 138, 231-232). Nu dient het ‘Voorledeken’ men in Men zegt volgens Moonen opgevat - in zijn terminologie: ‘uitgelegd’ - te worden als ‘Alle man’. En hoewel zegt in zowel Men zegt als Alle man zegt eigenlijk een persoonlijk werkwoord is, heeft Moonen het in het eerste geval, omdat het ‘de Onpersoonlyke Betekenis’ aanneemt, conform de traditie een onpersoonlijk werkwoord genoemd (1706: 231-233).

Nadat Sewel ten aanzien van de werkwoorden onderscheid gemaakt had tussen activa, passiva en neutra, heeft hij op pagina 126 van zijn spraakkunst deze woorden verdeeld in twee groepen, waarvan de ene groep ‘Persoonlyk’ en de andere ‘Onpersoonlyk’ genoemd wordt. Een werkwoord als Hooren bijvoorbeeld is persoonlijk omdat ‘men kan zeggen Ik Hoor, Gy Hoort, Hy Hoort, Wy Hooren’. Daarentegen behoren betamen, donderen, regenen, verdrieten, vriezen volgens Sewel tot de onpersoonlijke werkwoorden, ‘want men mag niet zeggen, Ik Betaam, Ik Donder, Ik Regen, Ik Verdriet, Ik Vries; maar Het betaamt niet, óf 't Betaamt my; Het dondert, Het regende; Het verdriet my, 't Verdroot hem; Het vroor fel’ (1708: 126).⁹⁹ Uit het bovenstaande komt naar voren dat een persoonlijk werkwoord syntactisch verbonden kan worden met een wat Sewel ‘Aanwyzend’ voornaamwoord genoemd heeft, terwijl een onpersoonlijk werkwoord alleen gecombineerd mag worden met Het of 't.¹⁰⁰

Dit heeft Sewel ook geschreven in de laatste paragraaf van het hoofdstuk over het werkwoord, dat geheel gewijd is aan onpersoonlijke werkwoorden. Een morfologische eigen-

99 Vgl. voor de kritiek van Van Hoogstraten op deze passage en het weerwoord daarop van Sewel, De Bonth & Dibbets 1995: 81-84, 105.

100 Het voorbeeld dat Sewel op pagina 126 bij de onpersoonlijke werkwoorden heeft gegeven - ‘Het huys wordt bewoond’ - valt uit de toon. In deze zin vervult het namelijk de functie van lidwoord. Waarom het zelfstandig naamwoord huys in romein is gezet, is niet duidelijk.

[p. 276]

schap van deze subcategorie is dat ze ‘alleenlyk in den derden persoon verschikt <vervoegt>’ worden. In een syntactisch verband worden ze gekenmerkt ‘door de voorzetting van het Ledeken Het’ (1708: 175), waarbij onder ‘Ledeken’ niet ‘lidwoord’ maar ‘klein woord’ dient te worden verstaan (zie 7.2.1).

Sewel heeft verder opgemerkt dat sommige onpersoonlijke werkwoorden ‘Bedryvende’ en andere ‘Lydende’ zijn. Het criterium waarop dit onderscheid is gebaseerd, heeft hij niet vermeld (vgl. Van der Wal 1982: 63). Bij de eerste groep heeft Sewel behalve de werkwoorden die uitdrukking geven aan een bepaalde weersgesteldheid, ‘Behooren’, ‘Schynen’ en ‘Blyken’ als voorbeelden genoemd. Onder de onpersoonlijke werkwoorden die ‘Lydende’ zijn, vallen onder meer ‘Berouwen’, ‘Walgen’, ‘Spyten’, ‘Verdrieten’, ‘Jammeren’ en ‘Lusten’. Naar de betekenis voldoen deze zes werkwoorden aan de definitie van de lijdende werkwoorden die Sewel eerder al in zijn grammatica gegeven had: ze duiden ‘eene aandoening óf lyding van iets’ uit. Maar wat de vorm betreft wijken de zojuist genoemde voorbeelden af van de op pagina 126 van de Nederduytsche spraakkonst geboden lijdende werkwoorden, die bestaan uit een combinatie van een voltooid deelwoord en het werkwoord worden/werden. Het antwoord op de vraag of er tevens impersonalia bestaan die behoren tot de ‘Geenerleye’ of ‘Onzydige’ werkwoorden, wordt in Sewels grammatica niet gegeven.

Sewels hoofdstuk over het werkwoord wordt besloten met de mededeling dat tal van persoonlijke werkwoorden gebruikt kunnen worden als onpersoonlijke. De negen voorbeelden die dienen om dat te verduidelijken wijzen uit dat dit zijns inziens het geval is wanneer persoonlijke werkwoorden als zeggen, horen, geloven kunnen worden voorafgegaan door Men of Het (wordt): ‘Men Zegt’, ‘Men Hoort’, ‘Het wordt gezegd’, ‘Het wordt geloofd’ (Sewel 1708: 175).

Ten Kate heeft aan de impersonalia weinig aandacht besteed. Bij het behandelen van de conjugaties van de werkwoorden heeft hij door middel van de hoofdletters A, N en I slechts aangegeven of een werkwoord een ‘Activum’, een ‘Neutrum’ of een ‘Verbum Impersonale’ was (1723, I: 547).

In een aantekening bij vers 144 van het eerste boek van Vondels vertaalde Herscheppinge - ‘De lucht verbrant van hitte, en 't water vriest tot ys.’ - heeft Huydecoper uitgebreid gesproken over onpersoonlijke werkwoorden of ‘Onpersoonelyken’ (1730: 13), waarbij hij overigens voornamelijk aandacht heeft geschonken aan impersonalia die weersgesteldheden aanduiden, zoals vriezen, donderen, bliksemen, regenen.

In de Nederlandse spraakkunst van Sewel had Huydecoper gelezen dat vóór een onpersoonlijk werkwoord uitsluitend het woord het geplaatst kon worden, een uitspraak waarmee hij het geheel oneens was:

want datmen in goed Duitsch kan zeggen, en gezeid heeft, IK Donder, GY Bliksemt, HY Regent, kanmen met veel voorbeelden bevestigd vinden door den Hr. D. van Hoogstraten, in het Berecht geplaatst voor den Tweeden Druk zyner Aanmerkingen over de Geslachten¹⁰¹
(1730: 13)

Huydecoper heeft ook bezwaar aangetekend tegen de informatie die Moonen in zijn grammatica had geboden over de onpersoonlijke werkwoorden die een weersgesteldheid uit-

101 Op de pagina's **8^v-***2^v van dit werk heeft Van Hoogstraten uit de Statenbijbel en uit het oeuvre van Ovidius - in het Latijn! -, Antonides en Vondel plaatsen bijeengebracht die ‘altemael de onpersoonlykheit dezer werkwoorden [...] om verre werpen’ (Van Hoogstraten 1710: ***2^v). Aanleiding tot deze opmerking vormde voor Van Hoogstaten dezelfde passage uit Sewels Nederduytsche spraakkonst als die waarop later Huydecoper kritiek zou leveren.

[p. 277]

drukken. In zijn ogen had Moonen evenals Sewel ‘den aard deezer Werkwoorden niet begreepen’ (1730: 13). Hierboven hebben we gezien dat Moonen ‘het vriest’ beschouwde als een elliptische vorm van ‘het weder vriest’ aangezien de eerste zin het antwoord vormt op de vragen ‘wat doet het weder?’, ‘wat maekt het weder?’ of ‘wat weder is het?’. Naar de mening van Huydecoper was daarbij niet alleen sprake van ‘een verkeerd Voorstel’ maar eveneens van een ondeugdelijke argumentatie. Wie evenals Moonen door middel van vragen en antwoorden iets tracht te bewijzen, dient volgens Huydecoper acht te geven op twee zaken:

de eerste, dat de Vraagen zo ingesteld moeten worden, datze onwederspreekelyk eene goede, klaare en gebruikelyke taal zyn. de tweede is; dat de Antwoorden letterlyk moeten sluiten op de Vraagen; anders is het in 't wild geschermd.
(1730: 13-14)

Van de drie vragen die Moonen gesteld heeft om aan te tonen dat in een zin als ‘het vriest’ het woord weder is weggevallen, voldoen de eerste twee volgens Huydecoper niet aan de eerste voorwaarde:

Wat Maakt, wat Doet het weder? [...] wie heeft immer zulk Duitsch gesproken?
(1730: 14)

Alleen de vraag ‘wat weder is het?’ heeft van Huydecoper het predikaat ‘goed Duitsch’ gekregen. Het door Moonen daarop gegeven antwoord - ‘het weder vriest’ - maakt dat niet aan de tweede eis wordt voldaan, want

Het naaste antwoord, op deeze vraag passende, is, 't Is Nat, droog, koud, warm, goed of Slecht weder. Deeze zyn de hoedaanigheden van het Weder, en worden veroorzaakt door Regen, Wind, Vorst, en diergelyken. als men nu op de vraag, Wat weder is het? antwoordt, gelyk doorgaands in zulke omstandigheden geschiedt, Het Vriest, Het regent: zo is in dit antwoord zekerlyk eene uitlaating, die aangevuld moet worden, niet gelyk Moonen wil, Het [weder] vriest, Het [weder] regent: maar op deeze wyze, ['t Is Koud weder, want] het vriest; ['t Is Nat weder, want] het regent. En dit is onwederspreekelyk: want Vriezen en Regenen zyn geen Uitwerkingen van het Weder; maar, integendeel, de Oorzaaken van het Weder: dat is, het Weder maakt de Vorst of den Regen niet; maar Vorst of Regen maaken het Weder, t.w. Koud of Nat
(1730: 14)

Nadat Huydecoper Moonens bewijsvoering had weerlegd - ‘niet, om hem tegen te spreeken, maar om de Taalkennis te bevorderen’ (1730: 14) -, heeft hij zijn eigen denkbeelden over deze werkwoorden geventileerd. Wat daarbij opvalt, is dat de overeenkomsten tussen beide taalkundigen groter blijken te zijn dan men op grond van het voorgaande zou verwachten. Zo is Huydecoper het niet alleen met Moonen eens dat ‘deeze Werkwoorden oneigelyk genoemd worden Onpersoonelyken’, maar vindt hij eveneens dat in een ‘beknopte spreekwyze’ als het vriest ‘een Zelfstandig Naamwoord moet verstaan worden’ (1730: 15). Huydecoper is er dus evenals Moonen van overtuigd dat een uitdrukking als het vriest elliptisch is. Feitelijk verschillen de twee taalgeleerden alleen van mening over de keuze van het in te vullen substantief. Het onzijdig zelfstandig naamwoord weder, dat Moonen volgens Huydecoper zonder enige twijfel was ingegeven door ‘het uitgedrukte Het, staande aan 't hoofd der Werkwoorden’, kon daarvoor niet in aanmerking komen. Dit zou namelijk betekenen dat ook andere ‘beknopte spreekwyzen’ als ‘Het smart, berouwt, lust my’ door middel van een onzijdig zelfstandig naamwoord vervolledigd zouden kunnen worden. Maar Huydecoper was van mening dat het geen zin had te zoeken naar een substantivum dat op al die ‘zogenoemde Onpersoonelyke Werkwoorden’ van toepassing zou zijn, want

Het Naamwoord, datwe hier zoeken ligt verhoolen in het Werkwoord zelf, De Donder in Het dondert; De Vorst in Het vriest; De Regen in Het regent
(1730: 15)

[p. 278]

Deze oplossing heeft Huydecoper niet geheel tot tevredenheid kunnen stemmen. Daarom achtte hij het noodzakelijk de constructie aan een nader onderzoek te onderwerpen. In de daaropvolgende ‘nader verklaaring’ heeft hij zijn lezers ervan proberen te overtuigen dat een zin als Het dondert in essentie gelijk is aan Daar is donder. In grote lijnen ziet Huydecopers betoog er als volgt uit: het zelfstandig naamwoord Donder verwijst naar hetzelfde verschijnsel als de werkwoordsvorm Dondert, alleen drukt het werkwoord ‘het zyn of werken’ ervan duidelijker uit. Vandaar dat Dondert hetzelfde betekent als de Donder is. Aangezien de werkwoordsvorm dondert op zichzelf geen correcte zin is, schreven de auteurs die Huydecoper als Ouden heeft bestempeld, Het dondert, waarbij Het niets anders is dan ‘het tegenwoordige Daar’. Om de woorden de donder is ‘in eene verstaanelyke wyze’ weer te geven, moeten wij in het Nederlands zeggen daar is donder.¹⁰² Hieruit kan geconcludeerd worden dat het dondert gelijkstaat met daar is donder.

Huydecoper was zich ervan bewust dat velen verbaasd zouden zijn door de uitspraak dat Het in feite hetzelfde is als Daar. Met grote stelligheid heeft hij echter beweerd dat er ‘niets zekerer’ is dan dit, daarbij verwijzend naar de aantekening bij vers 1032 van het tiende boek van Vondels Herscheppinge - ‘En 't lydt geen uur, of uit dit versch vergooten bloet’. Op de aangewezen plaats heeft Huydecoper twee ‘onbetwistbaare bewyzen’ geleverd voor de stelling dat het de betekenis heeft van daar, ‘waarvoormen 'er zegt als 'er een ander woord voorgaat’ (1730: 473). Ten eerste bestaat er geen enkel betekenisverschil tussen uitdrukkingen als Het leedt zeven jaaren en - ‘geschoeid op een nieuwer leest’ - Daar verliepen zeven jaaren. De andere grond waarop Huydecoper zijn bewering heeft gevest, is het taalgebruik van de Ouden ‘in de welken Het nu altyd wordt uitgedrukt door Daar’ (1730: 473). De overgang van het naar daar heeft zich volgens hem in de loop van de zeventiende eeuw voltrokken: ‘In de verleeden eeuw was dit [t.w. het, RdB] noch in maatig gebruik, en byzonderlyk eigen aan den Hr. Hooft’ (1730: 473-474). Op pagina 16 van de Proeve had Huydecoper nog een ander argument aangevoerd om aan te tonen dat het wanneer het aan impersonalia voorafgaat, dezelfde betekenis heeft als daar:

de Latynsche Onpersoonelyke Werkwoorden, in een' Lydenden zin voorkomende,¹⁰³ als Pugnatur, Statur, Vivitur, [worden] nu altyd vertaald [...], Daar wordt gevochten, gestaan, geleefd: maar onze Voorvaders zeiden hiervoor, Het wordt gevochten, enz.¹⁰⁴
(1730: 16)

Huydecoper heeft in de Proeve niet alleen impersonalia besproken die een weersgesteldheid aanduiden, maar ook de aandacht gevestigd op andere onpersoonlijke werkwoorden. Overigens heeft hij die niet altijd expliciet als zodanig aangemerkt.

Vers 66 van het tweede boek van Vondels Herscheppinge - ‘Terstont beroude godt dien eet, nu niet te schennen.’ - bood Huydecoper de gelegenheid ten aanzien van het werkwoord berouwen op te merken:

Men zegt niet in goed Duitsch, hy beroude dien eed, maar hem berouwde¹⁰⁵ die eed¹⁰⁶
(1730: 102)

102 In plaats van door daar is donder kan de uitdrukking het dondert naar de mening van Huydecoper ‘zeer voegelyk [...] verklaard worden’ door daar dondert donder (1730: 16).

103 Over de wijze waarop de onderscheiding persoonlijke en onpersoonlijke werkwoorden zich verhoudt tot de driedeling in activa, passiva en neutra, zie Van der Wal 1982: 59-60.

104 Huydecopers behandeling van de onpersoonlijke werkwoorden was Van Lelyveld niet geheel naar de zin. In een voetnoot bij de door hem bezorgde tweede druk van de Proeve heeft hij de hoop uitgesproken dat de bedenkingen van Perizonius bij Sanctius' Minerva ‘enen Nederduitschen Taalkenner aanleiding geven, om het gebruik dezer, oneigelijk genoemde, onpersoonlyke Werkwoorden [...] in een helderer licht te stellen’ (Huydecoper 1782: 44, noot).

105 En passant heeft Huydecoper door de schrijfwijze berouwde te kennen gegeven dat Vondels spellingvariant zonder w geen ‘goed Duitsch’ is.

106 Vgl. Van Helten 1883: 22, noot 2.

[p. 279]

Met andere woorden: het was in zijn ogen niet correct een onpersoonlijk werkwoord te behandelen alsof het een persoonlijk is. Dit vormde voor Huydecoper ook de reden om zinnen als Ik behaag dat te doen; ik heb dat behaagen te doen als ‘misselyke en onnatuurelyke uitdrukking[en]’ (1730: 102) van de hand te wijzen. Deze ‘misslag’ had Vondel in de Herscheppinge meer dan eens begaan. Hierop heeft Huydecoper onder andere gewezen in een aantekening bij vers 327 van het vierde boek van die vertaling, waar de zeventiende-eeuwse dichter had geschreven ‘De voerman van 't gespan des lichts verdroot dees straf’ in plaats van Den voerman (1730: 224; vgl. 1730: 102). En op pagina 533 en 534 van de Proeve heeft Huydecoper opgemerkt dat Vondel het werkwoord lusten wanneer het betrekking heeft ‘op spyze en drank’ - evenals andere onpersoonlijke werkwoorden - heeft behandeld als een persoonlijk werkwoord. Wordt lusten echter gebruikt in de betekenis ‘believen’ of ‘behagen’, dan treffen we het volgens Huydecoper in de Herscheppinge uitsluitend ‘Onpersoonelyk’ aan. Hij is van mening dat lusten in geen enkele betekenis opgevat mag worden als een persoonlijk werkwoord:

De gemeene man zegt wel, van eeten of drinken, Ik lust dat wel; of, Ik lust dat niet. doch dit strydt met de beschaafdheid der zeden doorgaands, met die der taale altyd.
(1730: 534)

Waarom Huydecoper het persoonlijk gebruik van onpersoonlijke werkwoorden heeft afgekeurd, lezen we verderop in de Proeve. Uit het volgende citaat - naar aanleiding van het werkwoord walgen - blijkt dat die verklaring semantisch van aard is:

Alswe evenwel achtgeeven op de betekenis des woords, en de natuur der zaake, die wy Walgen en Walging noemen [...] zo is 't onwederspreekelyk, datwe daarby verstaan iets dat de mensch lydt, geenszins iets dat hy doet. en alleen daaruit volgt, datmen beter zegt, MY walgt, dan IK Walg: gelyk MY smert, bedroeft, berouwt, verdriet, enz. ook MY verheugt, verblydt, lust, belieft, behaagt, en zo in anderen, die eene aandoening betekenen, en eenige verandering in onze gesteldheid van ziele of lighaam te weeg brengen.
(1730: 560)

7.5.3.2 Zelfstandige werkwoorden - hulpwerkwoorden

Aan het begin van het drieëntwintigste hoofdstuk van zijn grammatica heeft Moonen het volgende geschreven:

De Werkwoorden kunnen in hunne Tytvoegingen niet geboogen noch verandert worden ten aenzien der Wyzen en Tyden en Persoonen, dan door hulp van eenige andere Werkwoorden, die om deeze oirzaek Helpwoorden genoemt worden
(1706: 142)

Voor de vervoeging van werkwoorden die elders in de Nederduitsche spraekkunst zijn aangeduid met de term ‘Hooftwoorden’ (1706: 183; vgl. 1706: 140, 157), zijn de zogenaamde ‘Helpwoorden’¹⁰⁷ onmisbaar. Deze categorie wordt door vier werkwoorden gevormd: ‘Hebben, Zullen, Worden en Zyn’. Bij elk ervan heeft Moonen aangegeven wanneer, dat wil zeggen in welke tijd en wijze, het gebezigd dient te worden. Nadat hij de vervoegingen ervan gepresenteerd had, heeft Moonen de aandacht gevestigd op andere ‘Helpwoorden’, die ‘veelszins by de Werkwoorden gebruikt worden’. Het betreft ‘Kunnen, Moogen, Willen, Moeten, Durven, Laeten, Helpen, Doen’ (1706: 157), werkwoorden die met uitzondering van helpen traditioneel benoemd worden als hulpwerkwoorden van

107 Het woord helpwoorden is in de lijst van ‘kunstwoorden’ vertaald met de Latijnse term ‘Verba Auxiliaria’ (1706: **6^r). Het tweede lid van de samenstelling ‘Helpwoorden’ is een andere, oudere term voor werkwoord (Dibbets 1974: 122).

[p. 280]

modaliteit dan wel causaliteit (Van den Toorn 1982: 187-191). Hoe de genoemde ‘helpwoorden’ vervoegd moeten worden, kan worden opgemaakt uit de paradigma's die Moonen op de bladzijden 158 tot en met 163 van zijn spraakkunst heeft geboden.

Evenals Moonen heeft Sewel opgemerkt dat er voor het ‘veranderen’ of vervoegen van werkwoorden ‘zekere Hulpwoorden’ noodzakelijk zijn (1708: 130), waarna hij heeft laten zien hoe de vervoeging luidt voor achtereenvolgens het ‘gebreklyk Helpwoord Zullen’, het ‘Helpwoord Hebben’, het - en die benaming kan de hedendaagse lezer gemakkelijk op het verkeerde been zetten - ‘Zelfstandig Werkwoord Zyn óf Weezen’¹⁰⁸ en het ‘Hulpwoord Worden óf Werden’ (1708: 130-142). Na de paradigma's van deze werkwoorden heeft ook Sewel erop gewezen dat er behalve de reeds genoemde nog andere ‘Hulpwoorden’ bestaan. Daarvan heeft hij slechts drie voorbeelden vermeld: ‘Konnen, Moeten, Moogen’ (1708: 142), vijf minder dan Moonen had gedaan.

De achtste paragraaf van het hoofdstuk ‘Regelmaet en rangschikking der Nederduitsche verba’ heeft Ten Kate gewijd aan de vervoeging van de ‘Onregelmatige Verba’, die in twee groepen uiteenvallen. Aan de ene kant zijn er werkwoorden die ‘door de Oudheid verloopen <ontspoord, afgeweken van de regelmaat> zijn’, aan de andere kant bestaan er werkwoorden ‘die tot Hulpwoorden van andere Verba gebruikt worden’. Representanten van deze laatste klasse zijn hébben, komen, konnen / kunnen, moeten, mogen, zyn / wezen, zullen (1723, I: 571-574). Elders in de Aenleiding heeft Ten Kate ook worden¹⁰⁹ en - in bepaalde gevallen - staen en laten bestempeld als ‘Hulpwoorden’.¹¹⁰

In het derde boek van Vondels Herscheppinge komt zal binnen vier regels twee maal voor. Dat heeft Huydecoper aanleiding gegeven tot het stilistische advies dat

alle deeze Hulpwoorden, als Hebben, Zullen, Worden, Zyn, Mogen, Konnen, enz. veel beter eens uitgedrukt, dan meermaalen herhaald worden.
(1730: 209)

De afkorting ‘enz.’ in dit citaat wijst uit dat aan Huydecoper behalve de reeds genoemde zes meer hulpwerkwoorden bekend waren.

Dat ‘Hulpwoorden’ het mogelijk maken werkwoorden in verschillende tijden te zetten, blijkt uit het feit dat Huydecoper spreekt van ‘de Hulpwoorden des Verleeden Tyds, Heb, Had, Is of Was’ (1730: 557).

Worden

Behalve op de bovenstaande pagina's heeft Huydecoper in de Proeve op geen enkele plaats werkwoorden expliciet aangeduid als ‘Hulpwoorden’. Dit betekent overigens niet dat hij er met betrekking tot deze subcategorie verder het zwijgen toe heeft gedaan. Zo greep hij vers 865 van het eerste boek van Vondels Herscheppinge - ‘Verkeert te werden. toen godt Pan haer me wou sleepen’ - aan om zijn standpunt ten aanzien van de vervoeging van het werkwoord worden uiteen te zetten:¹¹¹

108 Sewel treedt hier in het voetspoor van Van Heule, die in De Nederduytsche Grammatica ofte Spraec-konst (1625: 42) schreef: ‘Daer is oock een Zelfstandig werkwoort als Wezen ofte Zijn, ende Worden, ook worden deze Werkwoorden ende het werkwoort Hebben, helpende werkwoorden genaemt’; vgl. Van der Wal 1982: 57, Ruijsendaal 1989: 340. Vgl. Ten Kate 1723, I: 322: ‘bij aldien men de bevestiging der zaken beschouwt zonder opzigt van beweging of rust, zo bedient men zig van 't zogenaemde Zelfstandige of Bestaende Werk-woord Zyn of Wezen’.

109 Vgl. Ten Kate 1723, I: 531: ‘De Hulpwoorden WORDEN en ZYN’.

110 Vgl. Ten Kate 1723, I: 516: ‘Staen (zo veel als aenstaende of in voornemen zijn, en tot Hulpwoord van 't Futurum dienende)’. Vgl. Ten Kate 1723, I: 522: ‘LATEN [...] een Hulpwoord tot Opwekking van beweging’ en 1723, I: 532: ‘de Hulpwoorden ZULLEN, MOGEN, KOMEN, en LATEN’.

111 Over de onenigheid die er in de zeventiende eeuw over de vervoeging van worden heerste, zie Dibbets 1991a: 49-50.

[p. 281]

worden is de onbepaalende wyze, fieri: maar werden is de derde persoon in 't meervoudige van den onvolmaakten verleden tyd, fiebant.
(1730: 80)

waarna Huydecoper erop gewezen heeft dat Vondel het onderscheid tussen de tegenwoordige tijd word en de verleden tijd werd ‘naauwkeurig in acht’ genomen heeft.¹¹² Met een groot aantal voorbeelden heeft Huydecoper vervolgens aangetoond dat ‘de alleroudsten’ Vondel hierin waren voorgegaan en dat ook de ‘Nieuwen’ met het verschil tussen beide werkwoordsvormen vertrouwd waren. Voor de ‘Aanvoegende wyze’ van het werkwoord worden heeft Vondel zich bediend van de vorm wiert, waarvan Huydecoper uit de Herscheppinge twee bewijsplaatsen heeft aangehaald.

Aan het slot van de onderhavige aantekening heeft Huydecoper ten aanzien van de vervoeging van het werkwoord worden de praktijk van Vondel vergeleken met de theorie van Moonen en Sewel. Daarbij was het hem opgevallen dat laatstgenoemde grammaticus zowel in de verleden tijd van de aantonende als in die van de aanvoegende wijs een en dezelfde werkwoordsvorm voorschreef: wierd. Sewel vond het in dat geval namelijk ‘onnoodig’ door middel van afwijkende vormen het verschil in modus tot uitdrukking te brengen,

want tót betékeninge van de Aanvoegende wyze heeft men niet anders te doen, dan het woordtje Wierd te verplaatsen, als, Ik wierd daartoe verzócht; En Eer ik daartoe verzócht wierd. Waaruyt dan zonneklaar blykt, dat men zich van zulk een arm behulp, als Werd voor het Praeteritum Imperfectum Indicativi, en Wierd alleen voor het Imperfectum Subjunctivi, [...] niet behoeft te bedienen.
(1708: 158)

Sewel wilde het onderscheid tussen de aantonende en de aanvoegende wijs van de verleden tijd dus tot uitdrukking laten komen door de woordvolgorde; in een wat wij noemen hoofdzin duidde wierd een aantonende wijs aan, was er sprake van een ‘bijzin’ dan drukte wierd een aanvoegende wijs uit. Huydecoper kon zich in Sewels argumentatie niet vinden en wilde evenals Moonen twee verschillende werkwoordsvormen gebruiken in de ‘Onvolm. Tyd’ om de aantonende van de aanvoegende wijs te onderscheiden.¹¹³

Ten aanzien van de tegenwoordige tijd enkelvoud van de aantonende wijs zaten Moonen en Sewel wel op één lijn. Beiden hebben in hun respectieve grammatica's gekozen voor de vorm worde, waaruit volgt dat zij zich in dezen niet hebben laten leiden door het taalgebruik van Vondel. Deze bezigde namelijk niet de werkwoordsvorm worde maar werde. Huydecoper schreef daarover:

het welk veele anderen naarvolgen; en wy mede goedkeuren¹¹⁴
(1730: 82)

In het volgende schema zijn alle vormen van het werkwoord worden opgenomen die Huydecoper op de pagina's 80-82 van de Proeve ter sprake heeft gebracht; het betreft zowel werkwoordsvormen uit het taalgebruik van Vondel als uit de grammatica's van Moonen en Sewel. De vormen uit de derde en vierde kolom die tussen vierkante haken staan, komen niet voor in de Proeve maar zijn door mij aangevuld met behulp van gegevens uit de

112 Vgl. Van Helten 1883: 9: ‘Werden is de gebruikelijke vorm in den infinit. en conjunct. [...]; de vorm met, met o, in indicativo; zeldzaam is een indic. praes. werd [...], of een conjunct. worde, wort’.

113 Ten Kate (1723, I: 565) maakt bij het werkwoorden werden net als Moonen onderscheid tussen de verleden tijd in de aantonende wijs (wierd) en de verleden tijd in de aanvoegende wijs (word): ‘De Scherpe Korte é in Infin:, verwisselt in Imperf: Indic: & Subj: in IE en in de Korte zagte O’.

114 Hiermee is overigens niet gezegd dat Huydecoper de vorm worde van de hand gewezen heeft. Integendeel, hij heeft zich er onder andere van bediend op bladzijde 474 van de Proeve: ‘zo is 't niet vreemd dat het Huwelyk dikwils by de Muzyk, en deeze wederom by dat, geleeken worde’.

[p. 282]

genoemde spraakkunsten. De werkwoordsvorm uit kolom vijf die in Huydecopers aantekening niet voorkomt, heb ik op grond van analogie geconstrueerd; zij is eveneens tussen vierkante haken geplaatst.

vorm	Vondel	Moonen	Sewel	Huydecoper
infinitief	worden	[worden]	[worden/werden]	worden
t.t. ind.ev.	word	[worde]	word/werd	word
t.t. ind.mv.		[worden]	[worden]	worden
v.t. ind.ev.	werd	[werde]	wierd	werd
v.t. ind.mv.	werden	[werden]	[wierden]	werden
t.t. con.ev.	werde	worde	worde	werde
t.t. con.mv.		[worden]	[worden]	[werden]
v.t. con.ev.	wiert	wierde	wierd [wierde]	wierd
v.t. con.mv.		[wierden]	[wierden]	[wierden]

Doen

Hoewel Huydecoper het werkwoord doen op pagina 209 van de Proeve niet genoemd heeft als voorbeeld van een ‘Hulpwoord’, zal hier toch worden ingegaan op wat hij over dit werkwoord heeft gezegd. Moonen (1706: 157) heeft het namelijk wel expliciet tot de ‘Helpwoorden’ gerekend en daarom is het aannemelijk dat doen één van de werkwoorden was die Huydecoper in gedachten had, toen hij aan het eind van de hierboven vermelde reeks hulpwerkwoorden ‘enz.’ schreef.

Naar aanleiding van de zinsnede ‘Het vliegen leert vergeeten’ uit vers 928 van het vierde boek van Vondels Herscheppinge heeft Huydecoper opgemerkt dat Vondel er ‘beter’ aan had gedaan te schrijven ‘Doet vergeeten: gelykmen spreekt’ (1730: 236-237). Michels (1934: 546) heeft bij dit vers van Vondel in een noot aangetekend dat het werkwoord leeren bij Vondel zich tot een causatief hulpwerkwoord ontwikkelt.

Deze paragraaf wordt besloten met een overzicht dat per grammaticus aangeeft welke werkwoorden door hen expliciet met de term ‘Hulpwoord’ of ‘Helpwoord’ zijn aangeduid.

Moonen	Sewel	Ten Kate	Huydecoper
hebben	hebben	hebben	hebben
zullen	zullen	zullen	zullen
worden	worden/werden	worden	worden
zyn	zyn/weezen	zyn/wezen	zyn
kunnen	konnen	konnen/kunnen	konnen
moogen	moogen	mogen	mogen
willen
moeten	moeten	moeten
durven
laeten		laten
helpen
doen
		komen
		staen

7.5.4 Geslacht

Moonen heeft in zijn definitie van de werkwoorden aangegeven dat ze uitdrukking geven aan ‘eenigh werk van Doen, Lyden of Weezen’ (1706: 138). Op basis van deze betekenissen

[p. 283]

heeft hij de werkwoorden verderop in zijn grammatica onderverdeeld in drie zogenaamde werkwoordelijke geslachten; deze heeft hij louter semantisch gedefinieerd:

Bedryvende Werkwoorden zyn, die eenigh bedryf uitdrukken, dat tot een voorwerp overgaet; als Bidden, Hooren, Leezen, Pryzen.
Lydende Werkwoorden zyn, die eene Lyding, van buiten iemant aenkomende, betekenen; als Gebeeden Worden, Gehoort Worden, Geleezen Worden, Gepreezen Worden.
Onzydige Werkwoorden zyn, die, in den werker met de daet blyvende, en niet overgaende, iet tenvollen betekenen; als Zyn, Worden, Staen, Bloeien, Leeven, Sterven.¹¹⁵
(1706: 163-164)

De ‘Bedryvende Werkwoorden’ gaven volgens Moonen uitdrukking aan een handeling die iemand verricht ten opzichte van een voorwerp, waarbij we vermoedelijk niet aan een ‘ding’ moeten denken maar aan de meer taalkundige betekenis ‘object’. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Van Heule heeft Moonen niet expliciet vermeld dat ‘Bedryvende Werkwoorden’ kunnen ‘overgaen’ tot personen (vgl. Dibbets 1995: 240). Door het gebruik van het woord ‘overgaen’ - een vertaling van het Latijnse transire - heeft Moonen het begrip transitiviteit in zijn omschrijving verwerkt. Daarbij dient te worden aangetekend dat transitiviteit niet als syntactisch begrip werd gehanteerd maar beschouwd werd als een aspect van de betekenis van het werkwoord (vgl. Van der Wal 1982: 78; Dibbets 1995: 240-241). Waren bedrijvende werkwoorden voor Moonen transitief, de ‘Onzydige’ daarentegen waren intransitief (Van der Wal 1982: 63). In zinnen met een onzijdig werkwoord valt namelijk geen object aan te wijzen.

In zijn definitie heeft Moonen de ‘Lydende’ werkwoorden louter op semantische gronden afgebakend ten opzichte van de ‘Bedryvende’ en de ‘Onzydige’ werkwoorden. Maar uit de daaropvolgende voorbeelden blijkt dat ze ook formeel verschillen van de andere twee geslachten van het werkwoord: alleen bij de ‘Lydende’ werkwoorden treffen we namelijk - naast een verbaal complement in de vorm van een voltooid deelwoord - een ‘Helpwoort’ aan, hetzij een vorm van ‘Worden’, hetzij van ‘Zyn’.¹¹⁶ Door middel van een hulpwerkwoord probeerde Moonen evenals een groot aantal grammatici vóór hem het morfologische verschil dat er in het Latijn bestond tussen actieve en passieve vormen (vergelijk: amo ‘ik bemin’ versus amor ‘ik word bemind’) ook in het Nederlands weer te geven (vgl. Van der Wal 1982: 58; Dibbets 1995: 241).

Sewel heeft werkwoorden gedefinieerd als een woordsoort die ‘te zyn, doen, óf lyden’ betekenen. Deze betekenissen hebben ten grondslag gelegen aan de driedeling ‘Bedryvende, Lydende en Geenerleye’ werkwoorden, waarvan hij in drie voetnoten de respectieve Latijnse termen heeft vermeld: ‘Activa, Passiva, Neutra’ (1708: 125). Zijn omschrijvingen van deze categorieën luiden als volgt:

De Bedryvende betékenen het doen van iets, als Onderwyzen, Hooren, Leezen, Slaan, Verachten.
De Lydende betékenen eene aandoening óf lyding van iets, als Onderweezen worden, Gehoord worden, Geleezen worden, Geslagen worden, Veracht worden.
De Geenerleye óf Onzydige Werkwoorden betékenen eygentlyk nóch doen nóch lyden, als Blinken, Flikkeren, Klimmen, Daalen, Stinken, Vaaren, Staan, Woonen, Blyven, Vertrekken, Komen, Durven.
(1708: 126)

115 Onder deze laatste categorie vallen ook ‘eenige Wederkeerende Werkwoorden, in welke de daet tot den werker wederkeert; als, Zich Verwonderen, Zich Schaemen, Zich Verheugen, &c.’ (1706: 164).

116 Vgl. Moonen 1706: 143: ‘Door het Helpwoort Worden worden alle Lydende Werkwoorden gemaekt’ en ‘Door het Helpwoort Zyn worden alle Volmaekte Tyden in alle Wyzen van het Lydende Werkwoort gemaekt’.

[p. 284]

Vergelijken we Sewels omschrijving van de ‘Bedryvende’ werkwoorden met die van Moonen, dan zien we dat beiden hebben aangegeven dat dergelijke werkwoorden een handeling uitdrukken (‘eenigh bedryf’ respectievelijk ‘het doen van iets’) en dat beiden refereren aan het begrip transitiviteit (‘tot een voorwerp overgaet’ respectievelijk ‘het doen van iets’ = ‘iets doen’). De wijze waarop Sewel de ‘Lydende’ werkwoorden heeft gedefinieerd, wijkt niet wezenlijk af van die van Moonen. Het verschil tussen de twee grammatici is daarin gelegen dat Sewel niet is ingegaan op de oorsprong van de ‘aandoening óf lyding van iets’, terwijl Moonen dat wèl gedaan heeft (‘van buiten iemant aenkoomende’). De ‘Geenerleye óf Onzydige Werkwoorden’ heeft Sewel in tegenstelling tot Moonen negatief semantisch gedefinieerd: ze behoren niet tot de ‘Bedryvende’ werkwoorden omdat ze geen ‘doen’ betekenen, en niet tot de ‘Lydende’ omdat ze geen uitdrukking geven aan een ‘lyden’ (vgl. Dibbets 1995: 241).

Ten Kate heeft op bladzijde 328 van het eerste deel van zijn Aenleiding opgemerkt dat de werkwoorden ten aanzien van het accidens ‘Aert der Werk-woorden’ of ‘Genus Verborum’ in drie soorten kunnen worden verdeeld. Bepalend daarbij is of de beweging die door het werkwoord wordt aangeduid, ‘Bedrijvende, of Lijdende, of Bestaende’ is. Zes pagina's eerder had Ten Kate genus als eigenschap van werkwoorden ook al aan de orde gesteld:

Werk-woorden zijn, of Bedrijvende (Activa) als Slaen, of Lijdende (Passiva) als Geslagen worden, of Onzijdige of Bestaende (Neutra) als Blyven.
(1723, I: 322)

Wanneer in een mededeling het aspect beweging of rust - dat blijkens Ten Kates definitie van de werkwoorden door werkwoorden tot uitdrukking wordt gebracht (zie 7.5.1) - afwezig is, bedient men zich van ‘'t zogenaemde Zelfstandige of Bestaende Werk-woord Zyn of Wezen’ (1723, I: 322), voor welke term we in de marge het Latijnse equivalent ‘Verbum Substantivum’ vermeld vinden. Het is niet duidelijk of Ten Kate dit werkwoord onder de ‘Onzijdige’ werkwoorden heeft geteld of niet.

Op pagina 538 van het eerste deel van de Aenleiding heeft Ten Kate met betrekking tot het gebruik van hulpwerkwoorden de werkwoorden in vier categorieën ondergebracht. Naast de bekende trits ‘Activa’, ‘Passiva’ en ‘Neutra’ treffen we daar als nieuwe soort de ‘Communia’ aan. Deze werkwoorden hebben hun naam ontleend aan het feit dat zij tegelijkertijd ‘Neutra & Activa’ zijn.¹¹⁷ Als voorbeeld van deze categorie wordt het werkwoord zyn genoemd.¹¹⁸

Terloops heeft Ten Kate een beschouwing gegeven over de zogenaamde ‘Lijdenden staet’, een term die in de marge wordt vertaald met ‘Passivum’. Een formeel kenmerk ervan is het gebruik van wat wij noemen de hulpwerkwoorden van het passief:

De Hulpwoorden WORDEN en ZYN, op dezelfde wijze als het Hulpwoord Hebben gebruikt zijnde, maken [...] bij ons het Passivum uit.
(1723, I: 531)

Ten Kate heeft vervolgens gewezen op ‘een teder Onderscheid’ tussen worden aan de ene en zyn (wezen) aan de andere kant:

Het Hulpwoord ZYN (of WEZEN) is, enkel staende, van breeder uitstrekking ten aenzien van de tijd en Personen; terwijl WORDEN dient om de Lijding zelf uit te drukken, en die enger en als op een vast punt des tijds bepaelt
(1723, I: 531)

117 Lithocomus heeft in zijn Grammatica Latina (1592), zoals in de meeste Latijnse spraakkunsten gebruikelijk was, vijf genera onderscheiden: activum, passivum, neutrum, commune, deponens (Dibbets 1995: 240).

118 Bij de bespreking van de ‘Regelmaet en rangschikking der Nederduitsche verba’ heeft Ten Kate in de hoofddelen II-VIII door middel van de letters A, N en I aangegeven dat een werkwoord geteld dient te worden onder de Activa, Neutra respectievelijk Impersonalia. Het werkwoord zyn/wezen wordt voorafgegaan door de letters ‘A. & N.’ (1723, I: 572). Vgl. Van der Wal 1982: 62.

[p. 285]

Zo refereren passieve zinnen waarin een vorm van worden voorkomt - ‘HY WORD BEMINT’ - naar de mening van Ten Kate doorgaans slechts aan situaties of gebeurtenissen die zich afspelen in de tegenwoordige tijd. Wordt de rol van hulpwerkwoord echter vervuld door een vorm van zyn (of wezen) - ‘HY IS BEMINT’ - dan hebben deze zinnen volgens Ten Kate niet alleen betrekking ‘op het Tegenwoordige, maer ook eenigsints op het Voorledene’ (1723, I: 532).¹¹⁹ Dat is in beide betekenissen benoemd wordt als een hulpwerkwoord, strookt niet met de thans geldende opvattingen uit de traditionele grammatica. Wanneer de voorbeeldzin betrekking heeft ‘op het Tegenwoordige’, noemen wij de vorm is namelijk niet zoals Ten Kate een ‘Hulpwoord’ maar een koppelwerkwoord.

Ook ten aanzien van ‘Personen’ heeft Ten Kate een verschil bemerkt tussen worden en zyn (wezen). In de bovenstaande voorbeeldzinnen impliceert het gebruik van worden volgens hem dat er sprake is van ‘eenen of weinigen die hem beminnen’, terwijl de keuze voor zyn (wezen) veronderstelt dat er ‘vele Personen [zijn], die hem beminnen’ (1723, I: 532).

De (Nederlandse) benamingen die de drie besproken grammatici aan de werkwoordelijke geslachten hebben toegekend, zijn hieronder weergegeven:

geslacht	Moonen	Sewel	Ten Kate
1. activa	Bedryvende	Bedryvende	Bedrijvende
2. passiva	Lydende	Lydende	Lijdende
3. neutra	Onzydige	Geenerleye /	Onzijdige /
		Onzydige	Bestaende
4. communia			Communia

Dit schema laat zien dat Moonen, Sewel en Ten Kate het eens waren over de termen waarmee de Latijnse woorden activa en passiva in het Nederlands vertaald dienden te worden. Hoewel Huydecoper bekend was met de benaming ‘Bedryvend’ - hij heeft haar in de Proeve één keer gebezigd en wel op bladzijde 596 - heeft hij er de voorkeur aan gegeven de termen activa en passiva in het Nederlands door middel van het begrippenpaar ‘Werkend’ - ‘Lydend’ uit te drukken.¹²⁰ Als we de opvattingen uit de Proeve over dit onderscheid plaatsen naast de mededelingen die Moonen, Sewel en Ten Kate hierover in hun respectieve grammaticale geschriften hebben gedaan, dan valt op dat de laatste drie taalkundigen het hebben over ‘bedrijvende’ en ‘lijdende’ werkwoorden, terwijl Huydecoper daarentegen spreekt van werkwoorden ‘in een' Bedryvenden zin’ (1730: 596), ‘in een' Werkenden zin’ (1730: 471, 626), van werkwoorden die ‘Activè’ (1730: 249, 596) gebruikt zijn enerzijds en van werkwoorden ‘in een' Lydenden zin’ (1730: 16, 626), ‘in een Lydende betekenis’ (1730: 471) anderzijds.

De onderstaande passage uit de Proeve leert ons dat de passieve betekenis van een werkwoord volgens Huydecoper wordt uitgedrukt door het voltooid deelwoord van dat werkwoord en (een vorm van) het hulpwerkwoord worden:

119 Vgl. Sewel 1708: 148: ‘Ik Ben Geleerd, is niet alleen te zeggen dat men onderrechting bekomen heeft, maar ook, dat men een Geleerde is, immers heeft zulks plaats als men zegt, Hy is Geleerd’.

120 De begrippen ‘Werkend’ en ‘Lydend’ heeft Huydecoper niet alleen ter sprake gebracht in verband met werkwoorden, maar tevens toegepast op het suffix -baar (zie 7.3.10.3). Hij heeft beide termen eveneens gehanteerd bij een korte uiteenzetting over de leer van de Stoa: ‘De Stoïschen stelden twee Eerste Beginselen, het eene Werkende, het andere Lydende. 't Werkende noemden zy ook de Oorzaak, de Reden, en dat is God: het Lydende is de Stoffe’ (1730: 7).

[p. 286]

Zinken, in een' Werkenden zin: dat zelden voorkomt. Op de zelfde wyze zegt Huygens, in een Lydende betekenis, Gezonken worden
(1730: 471)

Daarbij dient aangetekend te worden dat Huydecoper deze combinatie van voltooid deelwoord en hulpwerkwoord als één geheel heeft opgevat.¹²¹

Dat passieve werkwoorden aan dat formele criterium herkend kunnen worden, wordt ook geïmpliceerd door Huydecopers opmerking dat Latijnse onpersoonlijke werkwoorden die in een lijdende betekenis voorkomen, zoals pugnatur, statur, vivitur, vertaald moeten worden door ‘daar wordt gevochten, gestaan, geleefd’ (1730: 16).¹²²

Binnen de werkwoorden heeft Huydecoper ten aanzien van het accidens geslacht naast de activa en de passiva ook neutra onderscheiden. Van deze drie werkwoordelijke geslachten heeft Huydecoper in de Proeve aan het onzijdige geslacht de minste aandacht geschonken. Over dit genus heeft hij voor het eerst expliciet gesproken in een aantekening bij de verzen 14 en 15 van het achtste boek van Vondels Herscheppinge - ‘De maen vernieut zeswerf haer horens hoogh gesteegen, Geduurende 't beleg, noch bleef de stadt belegen’:

By welke gelegenheid wy hier ook aanmerken, dat onze Onzydige Werkwoorden, met het Voorvoegsel Be, te gelyk eene Werkende betekenis aanneemen, dat is, van Neutra veranderen in Activa. zo komt van Lagchen, iemand belagchen; van Loopen, iets beloopen; van Weenen, beweenen; van Slaapen, beslaapen; enz. op dien zelfden voet komt van Leggen (jacêre) Beleggen, Belag, Belegen; als een Stad, een Slot beleggen
(1730: 370-371)

Hoewel Huydecoper het niet met zoveel woorden gezegd heeft, blijkt uit drie van de vijf gegeven voorbeelden- ‘iemand belagchen’, ‘iets beloopen’ en ‘een Stad, een Slot beleggen’ - dat activa transitief gebruikt worden.

Daarnaast heeft Huydecoper in een zes pagina's tellende aantekening bij de verzen 431-432 van het twaalfde boek van Vondels Herscheppinge - ‘[...] Helops ley Ter neder van een' steek door hooft en beide d'ooren’ - met een groot aantal voorbeelden gewezen op het tweeërlei gebruik van leggen. Wanneer de betekenis van dat werkwoord gelijk is aan die van het Latijnse ponere (het hedendaagse leggen), luiden de stamtijden ervan: leggen - leide - geleid. Tot welk werkwoordelijk geslacht het behoort, heeft hij niet expliciet aangegeven, dit in tegenstelling met het werkwoord dat volgens de reeks leggen [= liggen] - lag - gelegen wordt vervoegd:

Het Onzydige Leggen, in 't Latyn Jacêre, is eigelyk LIGGEN
(1730: 506)

In de tweede druk van zijn Nederduytsche spraakkonst - in de eerste druk ervan ontbreekt de navolgende informatie - heeft Sewel klimmen, lopen en zitten tot de ‘Onzydige’ werkwoorden gerekend ‘omdat zy niet in Lydende veranderd konnen worden’ (1712: 241). Hieruit kunnen we afleiden dat het volgens hem wel mogelijk was ‘Bedryvende’ werkwoorden om te zetten in ‘Lydende’ (vgl. Van der Wal 1982: 63). Dit niet-semantische criterium vinden we in bedekte bewoordingen ook terug bij Huydecoper. In zijn Proeve heeft hij over het gebruik van het werkwoord verwelken in een lofdicht van G. Eggericx opgemerkt:

daar Verwelken voorkomt in een' Bedryvenden zin of Activè. zo dit goed is, kanmen ook zeggen, verwelkt worden
(1730: 596)

Maar in actieve zin heeft Huydecoper dit werkwoord tot dan toe ‘by geen Schryvers van meerder gezag’ aangetroffen. Op grond van het taalgebruik heeft hij het bedrijvende verwelken - en dus ook het lijdende verwelkt worden - van de hand gewezen (1730: 596).

121 Vgl. 1730: 424: ‘het tweede Zyn [keert weder] tot Goliath, langs het Ww. werdt getroffen’.

122 Vgl. 1730: 626: ‘born is eene spruit van Baaren, waarvan Geboren, nu altyd in een' Lydenden, maar voorheene ook in een' Werkenden zin gebruikt’.

[p. 287]

Als het werkwoord verwelken bij gezaghebbende schrijvers noch in een ‘Bedryvenden’ noch in een ‘Lydenden’ zin voorkomt, dan kan daaruit alleen de gevolgtrekking worden gemaakt dat zij verwelken hebben behandeld als een ‘onzydig’ werkwoord.

Ook elders in de Proeve heeft Huydecoper erop gewezen dat bepaalde ‘Onzydige’ werkwoorden - overigens zonder deze uitdrukkelijk als zodanig aan te merken - door dichters van naam in een afwijkende betekenis gebezigd worden:

Hoogvliet gebruikt het [t.w. snorren, RdB] Activè
(1730: 249)

De zinsnede ‘ofze hen in Plutoos poel wil zinken’ uit vers 982 van het tiende boek van Vondels Herscheppinge bood Huydecoper de gelegenheid tot de opmerking (zie ook hierboven):

merk hier aan, Zinken, in een' Werkenden zin: dat zelden voorkomt.¹²³ Op de zelfde wyze zegt Huygens, in een Lydende betekenis, Gezonken worden
(1730: 471)

Dat ook het werkwoord ryzen ‘in een' Werkenden zin’ gebezigd werd, heeft Huydecoper aangetoond met een dichtregel uit een toneelstuk van Meyndert Voskuyl. En hoewel het in gesproken taal niet ongewoon was zakken eveneens op die wijze te gebruiken, heeft Huydecoper bij geen enkele schrijver daarvan een voorbeeld kunnen vinden.¹²⁴ Taalkundig gezien - ‘voor zo verre de eigenschap der Taale aangaat’ - moest het gebruik van zinken, ryzen en zakken in actieve zin volgens Huydecoper worden verworpen. Zo vond hij een zin als ‘ieder zakte zijn vensters’ onjuist. Aan de persoonsvorm zou ‘in goed Duitsch’ een vorm van doen moeten voorafgaan: ‘ieder deed zijn vensters zakken’ (1730: 471-472). Dichters hielden daar niet altijd de hand aan, maar dat zag Huydecoper in bepaalde gevallen door de vingers:

De Poëzy echter schynt niet afkeerig te weezen van ook de bovengemelde voorbeelden [t.w. zinken, ryzen, zakken in actieve zin, RdB] naar te volgen. doch men moet weeten, dat buitengewoone Spreekwyzen altyd van eene buitengewoonen aardigheid <bevalligheid> behooren verzeld te zyn. die dit weet te treffen, mag veel doen, dat anderen niet vrystaat.¹²⁵
(1730: 472)

Wil men bij onzijdige werkwoorden aangeven dat er iemand (iets) is die (wat) de door het werkwoord uitgedrukte handeling verricht, dan is het gebruik van het causatieve hulpwerkwoord doen in niet-dichterlijke taal door Huydecoper verplicht gesteld. Bij actieve werkwoorden als ‘knagen’, ‘halen’ en ‘verpligten’ moet daarentegen een vorm van het werkwoord doen in zowel proza als poëzie juist achterwege blijven. Anders worden ‘vaarzen en taal, ontzenuwd en lam’ (1730: 472).

Nadat Van Lelyveld in de tweede druk van de Proeve gesteld had dat er in het Nederlands ‘vele onzydige werkwoorden [zijn], welke, in een werkenden zin, gebezigd worden’ - hij noemt als voorbeelden ‘schrikken, ontglyden, wyken, verdwynen, vluchten, vlieden, zwichten, duiken’ - heeft hij de suggestie aan de hand gedaan over de werkwoorden een verhandeling te schrijven. Met dat doel voor ogen heeft Hinlópen in dezelfde noot zijn visie omtrent de werkwoorden uit de doeken gedaan. Aan de hand van een groot aantal voorbeelden heeft hij de juistheid van de onderstaande bewering proberen aan te tonen:

123 Van Lelyveld (1788: 56) heeft met voorbeelden uit Vondel en Hooft aangetoond dat zinken ‘in een werkenden zin’ gebruikelijker is dan Huydecoper zijn lezer heeft willen doen geloven.

124 Van Lelyveld heeft in een voetnoot meegedeeld dat Huydecoper dit na het verschijnen van de Proeve wel gelukt is (1788: 62).

125 Vgl. Van Lelyveld (1784: 61) die na de opmerking dat het werkwoord wanken én als verbum neutrum én als verbum activum gebruikt wordt, heeft laten weten: ‘Het komt my voor, dat dit woord fraaijer en schilderachtiger is, wanneer het als een verbum neutrum gebruikt wordt’.

[p. 288]

In den grond dan hebben onze werkwoorden geene onderscheidene vorm gehad. De beteekenisse was volstrekt, en zoo wel op lydende als werkende zinnen toetepassen.
(1788: 57)

Aangezien het werkwoord in het Nederlands een afzonderlijke ‘lijdlyke vorm’ ontbeert, moet het passief op een andere wijze tot uitdrukking worden gebracht. Daartoe bedient men zich van ‘de hulpwoorden ik worde, ik ben’. Dit heeft onder meer tot gevolg gehad dat het Nederlands ‘eenerlei deelwoord in het werkende en lijdlyke heeft; ik heb bemind, ik word, ik ben bemind’, aldus Hinlópen (1788: 60).

7.5.5 Persoon

Moonen heeft over het verbale accidens persona het volgende opgemerkt:

In de Werkwoorden zyn Drie Persoonen aen te merken; die naer het Tweeërlei Getal geschikt worden; en deeze zyn Ik, Gy, Hy, Het, Wy, Gy, Zy.
(1706: 142)

Vervolgens heeft hij de drie personen afzonderlijk omschreven, waarbij hij steeds voor zowel het enkelvoud als het meervoud voorbeelden heeft gegeven:

De Eerste Persoon, die van zich zelven spreekt, is in het Eenvouwige Getal, Ik Hoore, in het Meervouwige, Wy Hooren.
De Tweede Persoon is, tot wien in het Eenvouwige of Meervouwige Getal gesprooken wordt, en dus wordt uitgedrukt door Gy Hoort, Gy Leest.
De Derde Persoon, van wien, als van eenen afweezenden door Hy of Zy of Het, naer onderscheit der sexe, in het Eenvouwige, en ook door Zy in het Meervouwige Getal gesprooken wordt, is Hy of Zy of Het Hoort, Zy Hooren.
(1706: 142)

In tegenstelling tot Moonen heeft Sewel aan het accidens persona in het hoofdstuk over het werkwoord niet afzonderlijk aandacht besteed. Wel heeft Sewel bij de vervoeging van deze woordsoort en passant opgemerkt

dat de woorden in den Tegenwoordigen Tyd der Aantoonende Wyze doorgaans in den tweeden en derden persoon van 't Eenvoudig, en alleen in den tweeden persoon van 't Meervoudig getal, eene T aanneemen, als Ik Woon, Gy Woont, Hy Woont. Wy Woonen, Gylieden Woont, Zy Woonen.
(1708: 154)

Uit de voorbeelden blijkt dat de drie personen die Sewel ten aanzien van het werkwoord heeft onderscheiden, ieder syntactisch verbonden kunnen worden met een enkelvoudig werkwoord of met een meervoudig werkwoord.

In het eerste deel van zijn Aenleiding heeft Ten Kate ‘Personen’ - in de marge weergegeven met het Latijnse ‘Personae 1. 2. 3.’ - genoemd als één van de vijf factoren die bepalend zijn voor de vervoeging van werkwoorden. Daarover heeft hij het volgende meegedeeld:

Ik en Wy, de Werkers die spreken; Gy en Gylieden, zijn 't aen wien men spreekt: Zy, Hy, Men, en Het, en verder alle Nomina zijn 't van wien of van welken men spreekt.
(1723, I: 328)

Hoewel Ten Kate het niet met zoveel woorden gezegd heeft, spreekt het vanzelf dat ‘de Werkers die spreken’ de eerste, degenen ‘aen wien men spreekt’ de tweede en degenen ‘van wien of [de zaken] van welken men spreekt’ de derde persoon vormen. Vergelijken we deze tekst van Ten Kate met de gegevens die Moonen en Sewel over het accidens persona hebben verstrekt, dan valt op dat Ten Kate bij de derde persoon ook naamwoorden heeft genoemd.

Evenals Moonen, Sewel en Ten Kate heeft Huydecoper aan de werkwoorden het accidens persona toegekend. Verspreid in de Proeve zien we dat hij ten aanzien van die woordsoort

[p. 289]

drie personen heeft onderscheiden, die zowel op het enkelvoud als op het meervoud betrekking hebben. Geen enkele persoon heeft hij nader omschreven.

Op grond van de door Huydecoper geciteerde versregels en uit de door hemzelf verzonnen voorbeelden, kan voor elk van de drie personen worden vastgesteld welke voornaamwoorden syntactisch verbonden dienen te worden met het werkwoord. Bij de eerste persoon enkelvoud¹²⁶ is dat ik of ick, voor het meervoud¹²⁷ ontbreken voorbeelden. In de tweede persoon is er zowel in het enkelvoud¹²⁸ als in het meervoud¹²⁹ een grote verscheidenheid aan vormen: je, gy en het verouderde du respectievelijk gy, gy luiden, gylieden, gyl. Kenmerkend voor de derde persoon enkelvoud¹³⁰ zijn de voornaamwoorden hy, zy. Huydecoper heeft geen voorbeelden geleverd die aantonen welke voornaamwoorden daarvoor in het meervoud¹³¹ in gebruik zijn.

Op het verbale accidens persona zal bij de vervoeging van het werkwoord worden teruggekomen.

126 Vgl. 1730: 16, 288: ‘in den Eersten persoon’; 1730: 31: ‘in den eersten persoon’; 1730: 33: ‘den Eersten [...] persoon’.

127 Vgl. 1730: 208: ‘de Eerste [persoon in 't Meerv.]’.

128 Vgl. 1730: 16: ‘in den Tweeden persoon’; 1730: 31: ‘de tweede [...] persoon’; 1730: 207: ‘de 2. persoon [...] van het Eenvoudige getal’; 1730: 288: ‘in den tweeden persoon’.

129 Vgl. 1730: 207: ‘de 2. persoon van het Imperfectum [...] in het Meervoudige’; 1730: 208: ‘de Tweede persoon in 't Meerv.’.

130 Vgl. 1730: 31: ‘de [...] derde persoon’; 1730: 33: ‘den [...] Derden persoon’; 1730: 36: ‘de derde persoon’.

131 Vgl. 1730: 80: ‘de derde persoon in 't meervoudige’; 1730: 208: ‘de Derde [persoon in 't Meerv.]’.

7.5.6 Getal

In het tweeëntwintigste kapittel van zijn spraakkunst heeft Moonen opgemerkt dat de drie ‘Persoonen’ die hij ten aanzien van het werkwoord had onderscheiden, ‘naer het Tweeërlei Getal geschikt worden’ (zie 7.5.5). De slotalinea van dat hoofdstuk heeft hij geheel gewijd aan het verbale accidens numerus:

de Werkwoorden [hebben] twee Getallen [...]; het Eenvouwige, dat van eenen Persoone door Ik, Gy, Hy of Zy of Het spreekt; het Meervouwige dat van meer Persoonen door Wy, Gy, Zy gewaegt.
(1706: 142)

Dit onderscheid is door middel van de aanduidingen ‘Eenv.’ - ‘Meerv.’ en ‘E.’ - ‘M.’ terug te vinden in de voorbeelden die Moonen gegeven heeft van de vervoeging van het werkwoord.

Bij de bespreking van het werkwoord heeft Sewel de eigenschap getal niet afzonderlijk aan de orde gesteld, al heeft hij binnen de geboden paradigma's wel verschil gemaakt tussen ‘Eenv.’ en ‘Meerv.’ en op pagina 155 gesproken over ‘'t Eenvoudig en Meervoudig getal’.

Ten Kate heeft erop gewezen dat er vijf factoren een rol spelen bij de vervoeging van werkwoorden. Het accidens Numerus, dat blijkens een marginale aantekening zowel ‘Singul: & Plur:’ kan zijn, wordt daarbij als tweede genoemd. Door middel van de ‘Singular. en Plural:’ wordt aangegeven ‘of de Werking door een of door meer Personen of zaken geschied’ (1723, I: 328). De constatering dat ‘bij sommigen [d.w.z. sommige talen, RdB] ook nog eene Dualis (of tweevoud) in gebruik is’ (1723, I: 328) heb ik noch bij Moonen noch bij Sewel aangetroffen.

In de Proeve heeft Huydecoper net zo min als de laatste twee taalkundigen gewag gemaakt van de dualis, een getal dat in het Nederlands niet voorkomt. Volgens hem kunnen

[p. 290]

werkwoorden ten aanzien van het accidens getal voorkomen in ‘het Eenvoudige getal’ (1730: 207),¹³² en in ‘het meervoudig getal’ (1730: 207, 213).¹³³

132 Vgl.: ‘het eenvoudig getal’ (1730: 31, 208), ‘'t eenvoudig [getal]’ (1730: 213), ‘'t Eenv.’ (1730: 288, 289), ‘het Eenvoud.’ (1730: 473), ‘het Eenv. Getal’ (1730: 579).

133 Vgl.: ‘'t Meerv.’ (1730: 208, 288), ‘'t meervoudig getal’ (1730: 36, 213), ‘'t meervoudige’ (1730: 80, 229), ‘het Meervoudige [getal]’ (1730: 207), ‘'t Meervoudige’ (1730: 289), ‘het Meerv.’ (1730: 451), ‘'t Meerv. Getal’ (1730: 451), ‘een Meerv. Werkwoord’ (1730: 580).

7.5.7 Vervoeging (conjugatio)

Schaars (1988: 295-296) heeft laten zien dat het begrip vervoeging in zeventiende-eeuwse grammaticale geschriften twee betekenissen kon hebben. Enerzijds werd vervoeging gebruikt in de zin van ‘flexie’, dat wil zeggen de vormveranderingen die teweeggebracht worden door de accidentia modus, tempus, persona en numerus, anderzijds betekende vervoeging ‘conjugatio’, waarmee de indeling van werkwoorden naar klassen werd bedoeld. In deze paragraaf staat de laatste betekenis van vervoeging centraal; aan de flexie van werkwoorden zal aandacht worden besteed in 7.5.10.

Op pagina 140 van zijn Nederduitsche spraekkunst heeft Moonen voor het Nederlands twee zogenaamde ‘Tytvoegingen’¹³⁴ onderscheiden. Van de eerste ‘tytvoeging’ heeft hij de volgende definitie (en voorbeelden) gegeven:

De Gelykvloeiende of Geregelde Tytvoeging is, waer in de Werkwoorden hunne Wortel- of Stamletters door alle de Afgeleidde Tyden behouden; als Min, Hoor, Ik Minne, Hoore, Ik Minde, Hoorde, Ik Hebbe Gemint, Gehoort, Ik Zal Minnen, Hooren.
De Ongelykvloeiende of Ongeregelde Tytvoeging is, waer in de Werkwoorden hunne Wortel- of Stamletters in de Afgeleidde Tyden eens of meer veranderen.
(1706: 140-141)

Om vast te kunnen stellen of een werkwoord tot de ‘gelykvloeiende’ of de ‘ongelykvloeiende’ gerekend dient te worden, is de stamvocaal voor Moonen maatgevend geweest, terwijl de uitgang van werkwoorden daarbij geen rol speelt. Als we - naar het voorbeeld van Dibbets (1995: 248) - de stamvocaal van de drie ‘Afgeleidde Tyden’: presens, imperfectum en perfectum,¹³⁵ aanduiden met achtereenvolgens de letters a, b en c, dan kunnen we voor de vervoeging van ‘gelykvloeiende’ werkwoorden de volgende ‘formule’ opstellen: a=b=c. Bij ‘ongelykvloeiende’ werkwoorden kan de verandering van de stamvocaal zich volgens Moonen op diverse manieren voltrekken:

eerst naemelyk door verandering der Stamklinkeren in den Verleedenen Onvolmaekten of Tweeden Tyt [...]
Naderhant geschiedt dit door verandering der Stamklinkeren in den Tweeden en Derden Tyt op eenerlei wyze [...]
Ten derden geschiedt de verandering, wanneer de Stamklinker in de drie eerste Tyden verscheiden zyn [...]
Eindelyk geschiedt dit, wanneer het Werkwoort in den Tweeden Tyt ongeregelde uitgangen heeft, eene of meer, door verandering zoo der Medeklinkeren, als Klinkeren in het Wortelwoort
(1706: 141)

134 De algemene omschrijving die hij van beide soorten heeft gegeven, luidt als volgt: ‘De Tytvoegingen zyn veranderingen en buigingen der Werkwoorden naer de verscheidenheit van Wyzen, Tyden en Persoonen’ (1706: 140).

135 Vgl. Moonen 1706: 105: ‘het verschil tussen deeze Werkwoorden [t.w. van de “Ongelykvloeiende Tytvoeginge”, RdB] en andere, die van de Gelykvloeiende Tytvoeginge zyn, [is] alleen gelegen [...] in het onderscheit der buiginge in de Onvolmaekte Verleedene Tyden zoo der Aentoonende, als Aenvoegende Wyze, en in den Volmaekten Ganschverleedenen Tyt der zelve Aentoonende Wyze, en alle andere Tyden, daer van afgeleidt’.

[p. 291]

Op basis van de wisseling van de stamvocaal kunnen de eerste drie klassen als volgt in formulevorm worden weergeven: 1. a=c≠b (‘Ik Leeze, Ik Las, [Ik Hebbe Geleezen]’); 2. a≠b=c (‘Ik Pryze, Ik Prees, Ik Hebbe Gepreezen’); 3. a≠b≠c (‘Ik Breeke, Ik Brak, Ik Hebbe Gebrooken’). Opvallend aan de vierde klasse die Moonen binnen de ‘ongelykvloeiende’ werkwoorden heeft onderscheiden, is dat niet alleen de stamvocaal maar ook de medeklinkers van de werkwoordsstam in de verleden tijd kunnen veranderen, zoals blijkt uit de voorbeelden: ‘Zoek, Ik Zoeke, Ik Zocht, Ik Moet [...] Ik Most, Ik Magh, Ik Moght, Ik Kan, Ik Kon of Kost, Begin, Ik Beginne, Ik Begon of Begost, Werd, Ik Worde, Ik Word, Schuil, Ik Schuile, Ik Schuilde of School, Vry, Ik Vrye, Ik Vryde of Vree’ (1706: 142).

Nadat Moonen in het zesentwintigste kapittel van zijn grammatica had laten zien hoe de ‘ongelykvloeiende’ werkwoorden ‘Breeken’ en ‘Koomen’ vervoegd moesten worden, gaat hij in op de vorming van het imperfectum en het perfectum. Over de onvoltooid verleden tijd van de ‘gelykvloeiende’ werkwoorden heeft hij opgemerkt dat deze wordt gevormd door achter de stam van een werkwoord in de drie personen van het enkelvoud de ‘Merkletteren DE’ en in die van het meervoud ‘DEN’ te plaatsen (1706: 205-206).¹³⁶ Bij de ‘ongelykvloeiende’ werkwoorden daarentegen wordt het imperfectum verkregen door het ‘veranderen der Klinkletteren, die het kenteken des Wortelwoorts zyn, in andere Klinkletters’ (1706: 206).

Met betrekking tot het imperfectum van ‘ongelykvloeiende’ werkwoorden heeft Moonen drie regels opgesteld. In de eerste plaats heeft hij vermeld dat de ‘Onvolmaekte Verleeden Tyt’ wordt gevormd door de stamvocalen van de wortelwoorden te veranderen. Deze verandering kan op diverse wijzen geschieden. Moonen heeft aan de hand van talrijke voorbeelden de volgende patronen weten te onderscheiden:

a	i	hang - hing
a	ie	val - viel
ae	ie	raed - ried
ae	oe	graef - groef
e	o	geld - gold
ee	a	treed - trad
ee	oe	weeg - woeg
i	a	bid - bad
i	o	klim - klom
ie	oo	bied - bood
oo	ie	loop - liep
y	ee	lyd - leed
ui	oo	schuif - schoof

Daarnaast bestaan er werkwoorden waarvan de onvoltooid verleden tijd wordt gevormd ‘door de verandering der Medeklinkeren, terwyl de Klinkletters, die de Merkletters des Wortelwoorts zyn’ slechts ten dele behouden blijven. Als voorbeelden van deze tweede regel heeft Moonen koop en zoek genoemd, waarvan de verleden tijden koft of kocht respectievelijk zocht worden afgeleid. In de derde plaats heeft Moonen erop gewezen dat de onvoltooid verleden tijd van sommige werkwoorden wordt verkregen door zowel de ‘Merkklinkletters’ als medeklinkers te veranderen (denk - dacht, weet - wist), ofwel door de

136 Vgl. Moonen 1706: 189: ‘Voor DE en DEN wordt echter TE en TEN in de Onvolmaekten Tyt gebruikt, wanneer de Wortelwoorden in harde Medeklinkers uitgaen’. Vgl. Moonen 1706: 188 en 208.

[p. 292]

stamvocalen te wijzigen en aan het wortelwoord een of meer medeklinkers toe te voegen, zoals blijkt uit ga - ging, sla - sloeg, pleeg - plaght (1706: 210).

De verleden deelwoorden van ‘gelykvloeiende’ en ‘ongelykvloeiende’ werkwoorden onderscheiden zich volgens Moonen op tweeërlei wijze:

Ook vinden wy in den Volmaekten Ganschverleedenen Tyt der Aentoonende Wyze, en alle, die 'er hunnen oirsprong van trekken, een Deelwoort des Verleedenen Tyts, dat van het Deelwoort des zelven Tyts in de Gelykvloeiende Tytvoeginge verschilt, eensdeels in de veranderinge der Wortelklinkletteren, en andersdeels in den uitgang.
(1706: 206)

Bij de bespreking van de deelwoorden in het eenendertigste hoofdstuk van zijn spraakkunst heeft Moonen hetzelfde beweerd, zij het dat hij op die plaats nader is ingegaan op het verschil in uitgang:

Die tot de Regelmatige of Gelykvloeiende Tyvoeging behooren, en zonder veranderinge der Merkklinkeren geboogen worden, eindigen, uitgezondert eenige weinige, alle in T. Die in het tegendeel van de Onregelmatige of Ongelykvloeiende Tytvoeginge zyn, en in hunne buiginge der Merkklinkletters veranderen gaen, als uit de voorheen gegeevene Voorbeelden blykt, eenige weinige ook uitgezondert, in EN uit.
(1706: 239)

Op de pagina's 217 tot en met 228 heeft Moonen een alfabetisch geordende lijst gepresenteerd van 175 werkwoorden die tot de ‘Ongelykvloeiende Tytvoeginge’ behoren, een lijst waarvoor Moonen volgens Dibbets (1995c: 131) zonder enige twijfel inspiratie heeft opgedaan bij de Duitse grammaticus Schottelius.

Op bladzijde 159 van zijn grammatica heeft Sewel opgemerkt dat het voor het juist vervoegen van werkwoorden noodzakelijk is de ‘Wortel-tyden’ of ‘Tempora Radicalia’ te kennen. Hiertoe heeft hij de tegenwoordige tijd, de onvoltooid verleden tijd en - hoewel het geen ‘tijd’ is - het deelwoord van de verleden tijd gerekend.¹³⁷ Op basis van deze drie vormen heeft Sewel de werkwoorden in acht groepen weten te verdelen. De omschrijving van elke groep wordt afgesloten met een alfabetisch geordende lijst van werkwoorden die op de beschreven wijze vervoegd dienen te worden.

De regelmaatigste wyze om den Onvolmaakten Verleeden Tyd te betékenen, geschiedt, gelyk reeds gezegd is, door de sillabe de achter den Tegenwoordigen Tyd te voegen¹³⁸
(1708: 159)

De volgende twee door Sewel onderscheiden veranderingen behoren evenals de bovenstaande klasse tot de werkwoorden die Moonen heeft bestempeld als ‘gelykvloeiende’.

De vólgende Verandering is, als men te, by den Tegenwoordigen Tyd voegt [...] De derde Verandering is van Werkwoorden, die in den Tegenwoordigen Tyd eyndigen in d óf t, en welker Onvolmaakte Verleeden Tyd gemaakt word door het verdubbelen dier letteren, dus dde, óf tte, óf door ede, achter den Tegenwoordigen Tyd te voegen
(1708: 162)

Gold bij de hierbovengenoemde klassen de uitgang van het werkwoord als indelingscriterium, bij de resterende vijf groepen bepaalt de verandering van stamvocaal in de verleden tijd en in het deelwoord tot welke groep een werkwoord behoort:

De Vierde Verandering is van Werkwoorden welker y van den Tegenwoordigen Tyd veranderd wordt in ee, om den Onvolmaakten Verleeden Tyd te vórmen; en als men dan Ge daarvoor, en en

137 Vgl. Sewel 1708: 170: ‘als iemand maar één Werkwoord wel kan Conjugeeren, dan kan hy ze alle naar de Tyden verschikken, byaldien hy hunnen Onvolmaakten Verleeden Tyd, nevens het Deelwoord der Verleedene Tyd, maar weet’.

138 Sewel heeft op pagina 155 van zijn grammatica opgemerkt dat er ten aanzien van de ‘Onvolmaakte Verleeden Tyd’ tussen werkwoorden aanmerkelijke verschillen bestaan. Daarbij schijnt het toevoegen van de uitgang ‘de’ achter de tegenwoordige tijd van de aantonende wijs hem ‘de regelmaatigste vórming’ te zijn (1708: 155).

[p. 293]

daar achter stelt, zo wordt het Deelwoord van den Verleeden Tyd daaruyt gemaakt [...] De Vyfde Verandering is als uy van den Tegenwoordigen Tyd in oo veranderd wordt in den Onvolmaakten Verleeden Tyd [...] De Zesde Verandering is als de Werkwoorden, om den Onvolmaakten Verleeden Tyd uyt te drukken, in in on veranderen [...] De Zevende Verandering is als men ie in oo verwisselt
(1708: 165-168)

Het is opmerkelijk dat Sewel alleen bij de ‘Vierde Verandering’ heeft aangegeven dat het voltooid deelwoord wordt gevormd door ‘Ge’ aan de verleden-tijdsvorm te laten voorafgaan en er ‘en’ op te doen volgen. Hij heeft het niet nodig gevonden deze regel bij de vijfde, zesde en zevende klasse te herhalen. De gebruikers van de Nederduytsche spraakkonst dienden deze regel zelf op te maken uit de lijsten met werkwoorden die Sewel bij elk van die ‘veranderingen’ had geboden.

Een gemeenschappelijk kenmerk van de zeven tot nu toe besproken klassen is dat de stamvocaal van het deelwoord telkens gelijk is aan die van de verleden-tijdsvorm.¹³⁹ Dat is niet het geval bij de laatste klasse:

De Achtste Verandering is, als ee veranderd wordt in a; zynde het Lydend Deelwoord onregelmaatig
(1708: 169)

Vervolgens heeft Sewel zich gekeerd tegen grammatici die in navolging van het Latijn de werkwoorden in vier klassen hebben willen onderbrengen:

Uyt deeze acht Veranderingen en haare verscheydene uytzonderingen blykt het, dat het zeer ongerymd is, het Nederduytsch aan Vier Conjugatien, volgens het Latyn, te bepaalen¹⁴⁰
(1708: 170)

Sewel lijkt zich hier te hebben gekeerd tegen Van Heule, die in zijn grammatica's uit 1625 en 1633 ten aanzien van de werkwoorden vier soorten vervoegingen had onderscheiden, hoewel Van Heules taalkundige geschriften aan Sewel - volgens eigen zeggen - tot dan toe niet bekend waren.¹⁴¹ Daarom zullen we er volgens Dibbets (1995c: 126-127) van uit moeten gaan dat Sewel het oog heeft gehad op Richardsons Anglo Belgica.

De door Sewel onderscheiden veranderingen of ‘conjugaties’ zijn in de volgende tabel weergegeven:

1	-	-de	adem - ademde	a=b=c
2	-	-te	buk - bukte	a=b=c
3	-	-dde/-ede	antwoord - antwoordde/antwoordede	a=b=c
	-	-tte/-ede	acht - achtte/achtede	a=b=c
4	y	ee	byt - beet	a≠b=c
5	uy	oo	buyg - boog	a≠b=c
6	in	on	bind - bond	a≠b=c
7	ie	oo	bedrieg - bedroog	a≠b=c
8	ee	a - o	breek - brak - gebroken	a≠b≠c
	ee	a - ee	eet - at - gegeeten	a=c≠b

Het is Sewel niet gelukt alle werkwoorden in één van deze acht groepen onder te brengen. Op de bladzijden 172 tot en met 174 van zijn spraakkunst heeft hij om die reden de ‘Tempora Radicalia’ en de infinitivus opgesomd van een 63 werkwoorden tellende, alfabetisch gerangschikte restgroep.

139 Vgl. Sewel 1708: 143: ‘het verschil der Verschikkinge bestaat voornaamelyk in den Onvolmaakten Verleeden Tyd, die op veelerley wyze naar de verscheydene hoedaanigheden der woorden uytgedrukt wordt [...] zo dat men uyt dien hoofde zou konnen zeggen, dat 'er acht Conjugatien in 't Nederduytsch zyn’.

140 Vgl. Sewel 1708: 143: ‘Dóch ik zal hier niet reppen van Vier Conjugatien, vólgens den Latynschen trant, gelyk eens iemand ontrent het Nederduytsch heeft willen doen; maar hoe ongerymd zal uyt het vervólg blyken’.

141 Zie De Bonth & Dibbets 1995: 96-98.

[p. 294]

Ten Kate had reeds in zijn anoniem verschenen Gemeenschap tussen de Gottische spraeke en de Nederduytsche uit 1710 geconstateerd dat de vervoeging van werkwoorden in het Gotisch en in het Nederlands verliep volgens identieke patronen. Op grond daarvan is hij erin geslaagd de werkwoorden onder te brengen in zogenaamde ‘rangen’ of klassen.¹⁴² Deze opvattingen heeft Ten Kate nader uitgewerkt in zijn tweedelige Aenleiding, die dertien jaar later - in 1723 - verscheen.

Ten Kate is ervan uitgegaan - en heeft ontdekt - dat niet alleen de werkwoorden met niet-veranderende stamvocaal en externe flexie maar ook de meeste van de werkwoorden waarvan de stamvocaal aan verandering onderhevig is, regelmatig mogen worden genoemd, met andere woorden volgens vaste regels worden vervoegd (De Bonth & Dibbets 1995: 119). Weliswaar spreekt Ten Kate net als Moonen en Sewel van ‘ongelijkvloeijende’ werkwoorden, maar anders dan voor hen stond deze benaming voor Ten Kate niet gelijk aan onregelmatig:

't Is al vrij vele jaren geleden, dat ik mijnen aendacht liet gaen over den aerd en de veelheid onzer Ongelijkvloeyende Verba, die bij de Hoofdtijden van Wortelvocael veranderen (als BREKEN, BRAK, GEBROKEN, enz: tot omtrent 200 stuks), welken ik zag dat de Letterkundigen <grammatici> doorgaends Ongeregelden noemden: bij de eerste opmerking scheen 't mij al toe, dat ze dwaelden in zulk een vonnis; en na verdere overweging bevond ik het nog klaerder; ontdekkende met minne moeite, dat niet alleen de Gelijkvloeyende Verba, welke bij alle verbuiging dezelfde Vocael behouden (als DEELEN, DEELDE, GEDEELT, enz:) en die alleen bij de Schrijvers voor Regelmatig getelt wierden, maer dat ook zelf de veroordeelde Ongelijkvloeyenden eene volmaekte Regelmatige rooij, na ijders rang en aerd, volgens 't Gebruik en zonder eenige verplooying van eigen goeddunken, onderworpen waeren; zulks dat het overige getal der ware Ongeregelden zeer klein en gering bleef.¹⁴³
(1723, I: *2^r)

Zijn indeling van de werkwoorden kunnen we op basis van dit citaat als volgt voorstellen:¹⁴⁴

Ten Kate heeft ontdekt dat ‘de Geregeltheid dezer Ongelijkvloeyenden’ vele eeuwen geleden reeds bestond. De regelmaat die de Nederlandse ongelijkvloeiende werkwoorden vertonen, heeft hij tijdens zijn onderzoek namelijk ook aangetroffen in ‘Oude en Verwante Talen’ als het ‘Moeso-Gotthisch’, het ‘Frank-THeutsch’, het ‘Angel-Saxisch’, het ‘Hoog-Duitsch’ en het ‘Yslandsch’ (1723, I: **2^r). Aan het begin van het hoofdstuk dat handelt over de ‘Regelmaet en rangschikking der Nederduitsche verba’, heeft Ten Kate dan ook kritiek geleverd op de grammatica's van Moonen en Verwer, omdat in deze geschriften

142 Vgl. Ten Kate 1710: 4: ‘De Verba vond ik onderscheyden in soorten, waerom ik die gene, welke in den lóóp hunner veranderinge eenerley rooy [‘regel’, RdB] hielden, onder eene Classis bracht’.

143 Vgl. De Bonth & Dibbets 1995: 121.

144 Vgl. De Bonth & Dibbets 1995: 119.

[p. 295]

‘alle onze ONGELYKVLOEYENDE VERBA, naemlijk die genen, welker Praeterita Imperfecta, en welker Praeter: Participii of Partic: Passiva van Wortel-Vocael verwisselen’ als onregelmatig zijn bestempeld (1723, I: 543).

Om vast te kunnen stellen of een bepaald werkwoord behoort tot de klasse van de ‘ongelykvloeyende’ of tot die van de ‘gelykvloeyende’ werkwoorden, dient men volgens Ten Kate enerzijds acht te geven op ‘de Onveranderlijkheid en de Veranderlijkheid der Wortelvocalen, op welken in Infinitivo de Accent valt’ en anderzijds op ‘de toevallige Terminatien agter 't Zakelijke deel, die zig in 't Conjugeren onderscheidentlijk vertoonen’ (1723, I: 547). Op grond van deze twee punten heeft Ten Kate binnen de Nederlandse werkwoorden zes verschillende patronen van een regelmatige vervoeging onderscheiden.

Als eerste heeft Ten Kate ‘de GELYKVLOEYENDE VERBA’ aan de orde gesteld, werkwoorden ‘die in alle hare Vervoegingen geene Verwisseling van Wortelklinker onderworpen zijn’.¹⁴⁵ Dat heeft hij niet gedaan omdat zijn voorgangers die ‘als de eenige Regelmatigen’ hebben bestempeld, maar omdat de werkwoorden die tot deze eerste ‘Rang (of Classis)’ behoren, de overige groepen tezamen in aantal ruimschoots overtreffen (1723, I: 548).

De onvoltooid verleden tijd van de ‘gelykvloeiende’ werkwoorden wordt volgens Ten Kate gevormd door de uitgang -te te plaatsen achter de stam wanneer die eindigt op ‘F, K, P, S, T, en CH’; het betreft hier dus de medeklinkers die deel uitmaken van de bekende ezelsbruggetjes 't kofschip en 't fokschaap. Gaat de infinitivus na ‘'t agterafwerpen van EN’ daarentegen uit op een van de medeklinkers ‘B, D, G, L, M, N, R, V, W, Y, Z’, dan moet het suffix -de aan de infinitivus zonder -en worden toegevoegd. Het voltooid deelwoord van werkwoorden uit de eerste klasse krijgt doorgaans een ‘T agter de laetste Letter van 't Zakelijke deel: en GE voor het Zakelijke deel’ (1723, I: 548).

Volgens Ten Kate valt het merendeel van de ‘ongelykvloeiende’ verba onder ‘den Tweeden Rang’. Kenmerkend voor deze categorie werkwoorden is dat zij ‘in 't Praeterit: Imperf: en in 't Praeter: Particip: thans in de Uitspraek een en dezelfde Vocael in hare Verwisseling aennemen’ (1723, I: 552). Binnen deze tweede ‘Rang’ heeft Ten Kate zes regelmatige veranderingen van de stamvocaal waargenomen. Voor deze veranderingen geldt de formule b=c≠a:

	infinitivus	imperfectum	voorbeeld
1.	y	zagte langklinker ee/e	blyven - bleef
2.	ui / uy	zagte lange oo/o	sluiten - sloot
3.	ie	zagte lange oo/o	schieten - schoot
4.	zagte langkl. e	zagte lange oo/o	bewegen - bewoog
5.	korte i	zagte korte o	vinden - vond
6.	korte scherpe e	zagte korte o	bersten - borst

In de derde ‘Rang’ heeft Ten Kate de ‘ongelykvloeyende’ werkwoorden ondergebracht ‘welken alleenlijk in Imperfect: van Wortelvocael verwisselen, blijvende bij 't Praeter: Part: den Klinker van den Infinit: behouden; hoewel ze daer ook, op gelijken voet als bij de vorige CL:, den uitgang EN agteraen hebben’ (1723, I: 560). Binnen deze klasse heeft Ten Kate de volgende verdeling gemaakt (a=c≠b):

145 Vgl. Ten Kate 1723, I: 545: ‘de GELYKVLOEYENDE WERKWOORDEN, die geene verwisseling van Wortelvocael onderworpen zijn’.

[p. 296]

	infinitivus	imperfectum	voorbeeld
1.	zagte langkl. e	a	eten - at
2.	langkl a (voor d, p, t, z, s)	a	braden - bried
3.	langkl a (voor g, r, v, y)	oe	dragen - droeg
4.	korte a (voor k, l, s)	ie	vallen - viel
5.	korte a (voor n)	i	hangen - hing
		o	hangen - hong
6a.	korte o	ie	worden - wierd
6b.	lange oo	ie	loopen - liep
6c.	oe	ie	roepen - riep

De ‘ongelykvloeyende’ werkwoorden die Ten Kate onder de vierde klasse heeft gerangschikt, ‘verruilen den Accent-Klinker, zo wel bij 't Imperf: als bij 't Prae t: Particip:, dog bij elk op eene bijzondere wijze’ (1723, I: 564). Ten aanzien van deze ‘Rang’ heeft Ten Kate vier subcategorieën onderscheiden:

	infinitivus	imperfectum	participium
1.	zagte lange e	a	zagte lange o
2.	korte i	a	zagte lange e
3.	scherpe korte e	ie / korte zagte o	korte zagte o
4.	langkl. ee	oe / zagte langklinkend o	zagte lange o

Deze regels heeft Ten Kate geïllustreerd aan de hand van onder meer de volgende voorbeelden:

	infinitivus	imperfectum	participium	formule
1.	bevelen	beval	bevolen	a≠b≠c
2.	bidden	bad	gebeden	a≠b≠c
3.	helpen	hielp / holp	geholpen	a≠b≠c of
4.	scheeren / scheren	schoer / schoor	geschoren	a≠b=c

Het aantal ‘ongelykvloeyende’ werkwoorden dat tot ‘den Vijfden Rang’ behoort, is klein. Anders dan bij de tweede tot en met de vierde rang is bij deze groep werkwoorden niet alleen de stamvocaal aan verandering onderhevig: ‘Beide Klinker en agterste Medeklinker van 't Zakelijke Worteldeel veranderen in OCHT, zowel in Imperf: als bij 't Praeter: Part:. Daerenboven, die de NG of NK onder de Accent-silb hebben, gebruiken OCHT en ACHT, van beids’ (1723, I: 567). De totale klasse bestaat uit de volgende vijf werkwoorden:

infinitivus	imperfectum	participium
brengen	brocht / bracht	gebrocht / gebracht
denken	docht / dacht	gedocht / gedacht
dunken	docht / dacht	gedocht / gedacht
koopen	kocht	gekocht
zoeken	zocht	gezocht

en de daarvan afgeleide samengestelde werkwoorden.

De ‘Zesde Rang’ heeft Ten Kate ‘een mengsel’ van twee verschillende klassen genoemd: ‘hebbende allen in Praeter Partic: nog de gedaente van de ONGELYKVLOEYENDE VERBA, naemlijk den Uitgang EN; terwijl het Praeter: Imperf: thans den trant volgt van de I. CL.; als uitgaende met DE of TE; hoewel bij eenigen van dezen hunne oude Ongelijkvloeyende gedaente nog niet gantschelijk vergeten is’ (1723, I: 568). Van de vijftien werkwoorden die Ten Kate na deze regel heeft laten volgen, geef ik twee voorbeelden:

[p. 297]

infinitivus	imperfectum	participium
lacchen	lachte (oul: loech)	gelacchen
brouwen	brouwde (oul: brieuw)	gebrouwen

Ten Kate heeft nagenoeg alle Nederlandse werkwoorden weten onder te brengen bij één van de zes door hem onderscheiden ‘Rangen’, die alle regelmatig worden vervoegd. Er is slechts een gering aantal werkwoorden dat hij heeft moeten behandelen bij de ‘Onregelmatige Verba’. En hij was van mening dat dit aantal nog verder teruggebracht zou kunnen worden ‘als men dezelven aenzag in hare oude Gedaente’ (1723, I: 569). De onregelmatige werkwoorden zijn door Ten Kate in twee groepen verdeeld, namelijk werkwoorden ‘die door de Oudheid verloopen zijn’ en werkwoorden die als ‘Hulpwoorden’ bij andere werkwoorden gebruikt worden. Tot de zogenaamde ‘Verloopenen’ behoren deugen, doen, durven, heffen, weten, werken, willen, zien, van de ‘Hulpwoorden’ maken deel uit hebben, komen, konnen / kunnen, moeten, mogen, zyn / wezen, zullen (1723, I: 569-574).

Naar de mening van Huydecoper was aan de vervoeging van werkwoorden in de taalkundige geschriften die tot dan toe verschenen waren, onvoldoende aandacht geschonken:

daar is geen deel van onze taalkunde, dat tot noch toe min bescheidelyk <met kennis van zaken> behandeld is, dan dit van de Tydvoegingen der werkwoorden. waarom wy in deeze onze Aanmerkingen dikwils ons werk maaken van dit op te helderen, en de misslagen, door 't gebruik ingevoerd, te weeren. zonder nochtans iets te bepaalen, dan uit grondregelen der taale, en het gebruik der ouden: en alswe die beide, gelyk hier, voor ons hebben, dan dunkt my dat 'er niet de minste twyffeling behoorde over te blyven.
(1730: 124)

Naar hun ‘Tydvoeging’ of conjugatie heeft Huydecoper de werkwoorden onderverdeeld in ‘gelykvloeiende’ en ‘ongelykvloeiende’ werkwoorden.¹⁴⁶ Deze termen, die Huydecoper in de Proeve enige malen heeft gebezigd,¹⁴⁷ zijn we hierboven ook bij Moonen, Sewel en Ten Kate tegengekomen. Aan de laatste heeft Huydecoper de benaming ‘Eerste Classe’ ter aanduiding van de ‘gelykvloeiende’ werkwoorden ontleend (1730: 168).

Over de werkwoorden die van zelfstandige naamwoorden zijn afgeleid, heeft Huydecoper opgemerkt dat

alle deeze Verba [...] gelykvloeiende of regelmaatig zyn: 't welk een vaste regel is, dien de Hr. Moonen in zyn Spraakk. kap. 27. mede stelt. en telt de Hr. Ten Kate alle zulke Verba onder die van de Eerste Classe.¹⁴⁸
(1730: 63)

Dit citaat toont aan dat voor Huydecoper in elk geval de werkwoorden die volgens de ‘gelykvloeiende Tydvoeging’ werden vervoegd, ‘regelmaatig’ waren. Hieraan zouden we de conclusie kunnen verbinden dat hij - in navolging van Moonen en Sewel maar in afwijking van Ten Kate - de ‘ongelykvloeiende’ werkwoorden als ‘onregelmaatig’ heeft beschouwd. Bij gebrek aan gegevens kan daarover echter niets met zekerheid worden gezegd.

Lachen

Naar aanleiding van het werkwoord lachen heeft Huydecoper vermeld dat de hoofdvormen hiervan volgens Ten Kate tegenwoordig lacchen - lachte - gelacchen zijn:

146 Vgl. 1730: 121: ‘Het schynt weder moeielyk te beslissen, of beweegen behoort onder de gelyk- of ongelykvloeiende werkwoorden’.

147 Vgl. 1730: 121: ‘de gelykvloeienden’; 1730: 264: ‘ongelykvloeiende Werkwoorden’.

148 Vgl. 1730: 123: ‘Komt nu het werkwoord beweegen van een zelfstandig, zo is 't zekerlyk van de I. Classe: want dit is een vaste regel, zelfs by hem [t.w. Ten Kate, RdB] gestaafd I. deel p. 550. en van ons boven I. 695. ook uit Moonen vastgesteld’.

[p. 298]

En dus is dit woord, volgens dien Schryver, van de VI. Classe, waartoe hy de zodanigen brengt, die in den Onvolm. Verl. tyd nu regelmaatig gebruikt worden, maar onregelmaatig in het deelwoord.
(1730: 166)

Het imperfectum van lachen - lachte - zal Huydecoper ‘regelmaatig’ genoemd hebben omdat het - evenals de verleden tijd van andere ‘gelykvloeiende’ werkwoorden - wordt afgeleid van de stam van het werkwoord door toevoeging van de uitgang -te. Daarentegen is het deelwoord ‘onregelmaatig’ gevormd omdat het niet - zoals bij de ‘gelykvloeiende’ werkwoorden - eindigt op -t, maar op -en. Met een groot aantal voorbeelden uit de taal van Oude en Nieuwe schrijvers heeft Huydecoper aangetoond dat naast lachte en gelachen ook de vormen loegh en gelacht in gebruik waren geweest. Het is hem om het even welke verleden-tijdsvorm of welk voltooid deelwoord iemand gebruikt, ‘want wy gelooven dat het beide goed is’ (1730: 166). Toch heeft Huydecoper zijn lezers in de vervoeging niet geheel vrij gelaten: de keus voor één van de twee imperfectumvormen had namelijk invloed op de vorm van het voltooid deelwoord:

Als de Verleeden tyd is loeg, zo is het Deelwoord Gelacchen.
(1730: 167)

Voor dit imperfectum loeg is later de ‘regelmaatige’ - dat wil zeggen: volgens het bekende patroon - vorm lachte in gebruik gekomen, waarvan Huydecoper in zijn bronnenmateriaal diverse voorbeelden had aangetroffen. De verleden tijd loegh eiste een ander deelwoord:

Van lachte komt nu weder, opdat dit woord geheel behoore tot de Gelykvloeienden, of die van de Eerste Classe, het Deelwoord Gelacht, waarvan ik verwonderd ben dat de Hr. Ten Kate geen gewag maakt.
(1730: 167)

De stamtijden van het werkwoord lachen luiden volgens Huydecoper dus lachen - loeg - gelacchen of lachen - lachte - gelacht. Met andere woorden, het bestaan van de zesde, door Ten Kate onderscheiden werkwoordsklasse, wordt door Huydecoper ontkend, vermoedelijk omdat zij in strijd was met de door hem zo begeerde regelmaat in de taal. Dat blijkt ook uit de aantekening bij vers 639 van het vierde boek van Vondels Herscheppinge - ‘Nu instorte, Atamas, gemaelt tot gruis en stof’ - waar Huydecoper zich heeft afgevraagd waarom Ten Kate verschil heeft gemaakt tussen de vervoeging van maelen in de betekenis ‘fijnmaken’ (maelen, maelde, gemaelen) en die van maelen in de zin van ‘schilderen’ (maelen, moel, gemaalen):

volgens de Aantek. van dien zelfden Heer [t.w. Ten Kate], zeggen de Hoogduitschen, in alle betekenissen van dit woord, Mahlen, Muhl, Gemahlen; waarom wy, deezen voet volgende, zouden moeten zeggen, Maalen, Moel, Gemaalen. dewyl nu Moel by ons veranderd is in Maalde; behoorde Gemaalen vangelyke veranderd te zyn in Gemaald. want om Gemaalen te behouden is geene reden in de werreld, dan alleen een gebruik, dat niet algemeen is; daar integendeel, volgens de eigenschap der taale, by het imperf. Maalde behoort het deelwoord Gemaald, en de regelmaatigheid altyd voor de onregelmaatigheid te verkiezen is.
(1730: 231)

Huydecoper heeft dus twee zeer nauw met elkaar verweven redenen genoemd waarom er geen werkwoorden zouden voorkomen met een wat wij noemen zwakke verleden tijd en een sterk deelwoord: het voldoet niet aan het taaleigen van het Nederlands en het is strijdig met een bekend patroon. Van Lelyveld heeft in de tweede druk van de Proeve zijn verbazing uitgesproken over het zojuist geciteerde fragment. Het is volgens hem namelijk bekend dat er in het Nederlands verschillende wat wij noemen sterke werkwoorden bestaan waarvan het imperfectum in de loop der jaren ‘gelijkvloeijend’ is geworden, terwijl het participium de uitgang -en heeft behouden (1784: 42). Het is in de ogen van Van Lelyveld verkeerd om - zoals Huydecoper wilde - de ‘regelmaatigheid’ te laten prevaleren boven ‘het gebruik’:

Onzes bedunkens zoude men zeer kwalijk doen, met die woorden, tegen het gebruik aan, te willen veranderen in geweefd, gebraad, gebakt, gelacht, en zoo ook gemaald.
(1784: 42)

[p. 299]

Zwijmen

De verleden-tijdsvorm zwymde, die Vondel had geschreven in vers 239 van het veertiende boek van zijn Herscheppinge, gaf Huydecoper de mogelijkheid zijn standpunt omtrent de conjugatie van zwymen uiteen te zetten:

Van dit Imperf. Zweem, komt, volgens den regel, het Deelwoord Gezweemen [...]. maar van Zwymde, gelyk Vondel zegt, komt Gezwymd¹⁴⁹
(1730: 543)

Huydecoper heeft erop gewezen dat Ten Kate op pagina 554 van het eerste deel van zijn Aenleiding wèl melding heeft gemaakt van twee verschillende vervoegingen van het werkwoord bezwymen - bezwymen, bezwymde, bezwymd en bezwymen, bezweem, bezweemen - maar daarentegen voor het werkwoord zonder het voorvoegsel be- als stamtijden slechts de reeks zwymen, zweem, gezweemen heeft opgegeven. Voor Huydecoper was het niet aanvaardbaar dat er verschil in vervoeging bestond tussen zwymen en het daarvan afgeleide bezwymen:

Wy, die ons nergens aan een onregelmaatig Gebruik vasthouden, konnen deeze onderscheiding niet goedkeuren, en oordeelen daarom, dat, in Bezwymen zowel als in Zwymen, de merkletter des Verleeden tyds is de dubbele EE; eene eigenschap van alle Werkwoorden die in den Tegenwoordigen tyd hebben de dubbele IJ
(1730: 543)

Van deze regel zijn uitgezonderd de werkwoorden die zijn afgeleid van een zelfstandig of een bijvoeglijk naamwoord. Zoals hierboven al is vermeld, dienen deze geteld te worden onder de ‘gelijkvloeiende’. Dit blijkt uit krygen - krygde - gekrygd, vryden - vrydde - gevryd, verblyden - verblydde - verblyd en benyden - benydde - benyd (1730: 543).

Jagen

De verleden-tijdsvorm joegh in vers 647 van het vijfde boek van Vondels Herscheppinge heeft Huydecoper aangegrepen om in te gaan op de vervoeging van het werkwoord jagen. Nadat hij had vastgesteld dat de grammatici die hij heeft geraadpleegd - Moonen, Sewel en Ten Kate - met betrekking tot het imperfectum van jagen niet geheel met elkaar overeenstemden, heeft hij met voorbeelden naar zijn mening op overtuigende wijze aannemelijk gemaakt ‘dat joeg nieuw, en jaagde oud is’ (1730: 258) of, zoals hij het op de volgende bladzijde heeft geformuleerd, ‘dat dit [t.w. joeg, RdB] het nieuwe en verbasterde, maar Jaagde het oude en wettige is’ (1730: 259). Aan deze bevindingen heeft Huydecoper de volgende conclusie verbonden:

Ik oordeel dan, dewyl de regelen der taale hier volkomen overeenstemmen met het gebruik der Ouden, dat Jaagde alleen goed is, en Joeg (dat onregelmaatig is) dierhalve volkomen behoorde uitgebannen te worden.
(1730: 259-260)

In dit citaat keren twee normen terug die voor Huydecoper ook een rol hebben gespeeld bij het bepalen van de stamtijden van malen. Ten eerste ‘de regelen der taale’ - vergelijk ‘de eigenschap der taale’ - en ten tweede ‘regelmaat’ - vergelijk ‘de regelmaatigheid [is] altyd voor de onregelmaatigheid te verkiezen’. Huydecoper keert zich dus tegen het taalgebruik (de usus) en gaat derhalve niet descriptief maar normatief-selectief te werk. Bij de vervoeging van werkwoorden heeft Huydecoper zich ook laten leiden door de geschriften van de Ouden. Zo luiden de stamtijden van het werkwoord heffen volgens hem heffen - hief - geheven, omdat de Ouden dat werkwoord in nagenoeg alle gevallen op dusdanige wijze conjugeerden. Dit heeft Huydecoper teruggevonden bij Vondel:

men zegt, gelyk Vondel welk waarneemt, Heffen, hief, geheven: niet, hefte, geheft: gelyk wy nu somtyds by onze Nieuwe Dichters vinden.
(1730: 531)

149 Vgl. 1730: 544: ‘Men luistere dan hier niet naar Sewel, die in zyne Spraakk. p. 166. schryft: ik Zwym, ik Zweem, doch de Onvolm. Verl. Tyd is Bezwymd’.

[p. 300]

Op bladzijde 264 van de Proeve heeft Huydecoper opgemerkt dat de vervoeging van het werkwoord vragen identiek is aan die van het jagen. Dit had tot gevolg dat hij alleen vraagde als imperfectum erkende en vroeg, een vorm die Vondel volgens hem ‘nergens’ had gebezigd, als verleden-tijdsvorm van de hand wees:

de Ouden zeiden ook [t.w. evenals Vondel, RdB] altyd vraagde, gevraagd; ja ook de meeste laater Schryvers. alleen by eenige weinigen vind ik 't verbasterde vroeg
(1730: 264)

waarna hij enkele ‘Bewyzen’ voor zijn bewering heeft geleverd uit de geschriften van ‘de Ouden’ en ‘eenige nieuwe Schryvers, die ook vraegde behouden hebben’ (1730: 265). Het deelwoord van vragen is volgens Huydecoper gevraagd, terwijl dat van jagen luidt gejaagd. Van de participia gevragen en gejagen heeft hij naar eigen zeggen geen voorbeeld kunnen vinden (1730: 266).

Vergelijkbaar is de opmerking die Huydecoper heeft gemaakt over de vervoeging van het werkwoord waaien:

Gewayen hebben noch ouden noch nieuwen gezeid, zo weinig als Gejagen of Gevragen. Woey is verbasterd en nieuw, gelyk Joeg en Vroeg; Waeide alleen by de Ouden bekend.
(1730: 517)

Schenden

Bijna vier bladzijden heeft Huydecoper ervoor uitgetrokken om aan de hand van voorbeelden aan te tonen dat het werkwoord schenden de stamtijden schenden - schendde - geschend heeft, en dat schenden - schond - geschonden als ‘tydvoeging’ verworpen dient te worden, ook al kan de laatste wijze van conjugeren worden bestempeld als ‘de gewoone manier van spreeken’. Maar de gesproken taal kon volgens hem niet tot norm worden verheven omdat deze zich - zoals we hebben gezien - niets gelegen liet liggen aan taalregels.

Ondanks de overstelpende hoeveelheid voorbeelden uit geschriften van gezaghebbende auteurs heeft Huydecoper niet iedereen kunnen overtuigen van de ‘gelijkvloeiendheid’ van het werkwoord schenden. Uitgerekend Frans van Lelyveld, een van de bezorgers van de tweede druk van de Proeve, was de mening toegedaan dat ‘het ongelijkvloeijend gebruik’ van schenden de voorkeur verdiende. Dat Huydecoper een andere vervoeging voorstaat dan Van Lelyveld, komt doordat de twee taalkundigen bij het bepalen van de stamtijden van werkwoorden op verschillende wijzen te werk zijn gegaan. Van Lelyveld heeft er in een voetnoot op gewezen dat Huydecoper ‘voornamelijk onze taal uit voorbeelden der geachtste schryvers heeft beoefend’, terwijl híj is uitgegaan van de ‘Analogie onzer tale, gelijkze ons door Ten Kate geleerd wordt’ (1782: 182). Door deze analogie is Van Lelyveld er ten eerste van overtuigd geraakt dat de oudste Nederlandse werkwoorden ‘ongelijkvloeijend’ waren, en ten tweede ‘dat uit derzelver praeterita of imperfecta naamwoorden voorkomen, waarvan wederom werkwoorden, die altijds gelijkvloeijend zijn’ (1782: 182). Komen naast elkaar een ‘gelijkvloeijende’ en een ‘ongelijkvloeijende’ vervoeging van een werkwoord voor, dan dient er één van de twee naar de mening van Van Lelyveld als ‘een verloop’ aangemerkt te worden. En aangezien het hem aannemelijker voorkomt dat ongelijkvloeiende werkwoorden overgaan tot de klasse van de gelijkvloeiende werkwoorden dan omgekeerd, heeft hij het ongelijkvloeiend gebruik van schenden (schenden, schond, geschonden) geprefereerd. Toch is Van Lelyveld in de laatste alinea van zijn voetnoot met een verwijzing naar Horatius enigszins aan het gebruik - en daarmee aan Huydecoper - tegemoet gekomen:

Intussen moet men erkennen, dat in sommige woorden het verloop zoo oud en algemeen kan zijn geworden, dat het oude en echte ongelijkvloeijend geheel in onbruik geraakt is; in welk geval niemand te raden is, zich tegen het gebruik te verzetten, quem penes arbitrium est & jus & norma loquendi.
(1782: 182-183)

[p. 301]

Vryen

Hoewel Ten Kate in zijn Aenleiding zowel vryen - vree - gevreden als vryen - vrydde - gevryd heeft vermeld als correcte vervoegingen van dat werkwoord, heeft Huydecoper tegen de eerste manier van conjugeren bezwaar aangetekend. Bij een niet nader aangeduide groep ‘later schryvers’ en in het woordenboek van Plantijn uit 1573, heeft hij uitsluitend de stamtijden vryen - vrydde - gevryd gevonden. Dit bleek echter niet de enige reden te zijn geweest waarom Huydecoper slechts de wat wij noemen zwakke vervoeging goedkeurde:

ook schuilt 'er eenige wangeluid in het imperf, ik Vreê, of Vreed; dat aan keurige ooren, niet geheel zonder reden, vry aanstootelyk mag schynen.
(1730: 215)

Van Lelyveld was van oordeel dat men ten aanzien van de conjugatie van werkwoorden geen staat kon maken op de welluidendheid van de verleden tijd of het deelwoord. Daarentegen bezaten voorbeelden uit het taalgebruik van achtbare schrijvers voor hem wel bewijskracht. In een voetnoot bij de tweede druk van de Proeve heeft hij daarover het volgende meegedeeld:

In diergelyke gevallen kan men zich niet wel beroepen op het oor. In verscheiden streken van ons Vaderland vindt het oor geen wangeluid in het Imperf. ik vreê of vrede, en het Praeteritum, gevreên. als zijnde daar zeer gebruiklijk. Dan, of het door gezag van goede Schryveren kan gewettigd worden, kunnen wy, by gebrek van genoegzame voorbeelden, niet bepalen
(1784: 6)

Anders dan Huydecoper heeft Van Lelyveld met betrekking tot de vervoeging onderscheid gemaakt tussen vryen (amare) en vryen (liberare). In de tweede betekenis is vryen volgens hem ‘zekerlijk gelijkvloeijend’, omdat het werkwoord is afgeleid van vry ‘liber’. Van Lelyveld achtte het waarschijnlijk dat deze conjugatie ertoe geleid heeft ‘dat ook het oorspronglijk woord Vryen, amare, door verloop gelijkvloeijend gebezigd is; zelfs by de Ouden, die vele woorden, welke oorspronglijk ongelijkvloeijend zijn, gelijkvloeijend gebezigd hebben’ (1784: 6).¹⁵⁰

Kennen-kunnen

Links en rechts in de Proeve heeft Huydecoper gesteld dat woorden die op elkaar lijken, vaak verward worden.¹⁵¹ Zo heeft hij naar aanleiding van vers 187 van het vierde boek van Vondels Herscheppinge - ‘Toen zy den sluier zagh en kende dootsch en stom’ - opgemerkt:

Kennen en Konnen gelyken veel naar elkanderen: en 't kan dierhalve kwaalyk missen, ofze moeten ook van eenigen verward en vermengd zyn.
(1730: 219)

Vervolgens heeft Huydecoper aan de hand van voorbeelden uit voornamelijk zeventiende-eeuwse teksten laten zien dat kon voor kende ‘meermalen’ aangetroffen wordt. Ook kan voor ken/kent en ken voor kan heeft hij in zijn bronnenmateriaal gevonden.¹⁵² Bij de informatie die Van Lelyveld in een voetnoot bij de tweede druk van de Proeve heeft geboden, zal

150 Vgl. Hinlópen, die in een voetnoot bij de tweede druk van de Proeve heeft opgemerkt: ‘Zeer zeker is dat Vryden, waarvoor nu veelal Bevryden, liberare, gebruikt wordt, van de I Cl. is, en volgends den regel wezen moet. [...]. het is echter zeker, dat Vryen, vree, gevreden in Westfriesland altijd gebruikt wordt. Ik heb het by vroeger Schryvers gevonden. doch, omdat ik het niet anders kende, verzuimd aanteteekenen. wat is het echte?’ (1788: 242-243).

151 Vgl. 1730: 20: ‘wy zullen in deeze Aanmerkingen dikwils bevinden, dat twee woorden, die eenige overeenkomst van letteren en klank hebben, schoon anders in alles verschillende, somtyds ja meestentyds ondereengemengd en verward worden’.

152 Op het onderscheid tussen kennen en kunnen wordt in de grammatica's van Moonen en Sewel niet ingegaan. Ten Kate heeft in het tweede deel van de Aenleiding verschillende vervoegingen gegeven van de werkwoorden kennen - a. kennen, kon, gekonnen; b. kennen, kost, gekost; c. kennen, kende, gekent - en konnen (kunnen) - a. konnen/kunnen, konde/kon, gekonnen/gekunnen; b. konnen/kunnen, kost, gekost; c. konnen, konde, gekont (1723, II: 225-226).

[p. 302]

een in onzekerheid verkerende taalgebruiker meer gebaat zijn geweest. Nadat Van Lelyveld te kennen had gegeven dat de Ouden het onderscheid tussen kennen en kunnen ‘altijd’ in acht hebben genomen, heeft hij opgemerkt dat ‘tegenwoordig alle naaukeurige Schryvers deze twee woorden, zoo in spelling, als in verbuiging: Kennen, kende, gekend, noscere: Kunnen, kon, gekonnen, posse:’ onderscheiden (1784: 16).

Klooven-klieven-kluiven

Vers 175 van het zevende boek van Vondels Herscheppinge - ‘En hunn' gekloven hoef, treên moedigh op hem aen’ - heeft Huydecoper aanleiding gegeven stil te staan bij de stamtijden van klooven, klieven en kluiven, drie werkwoorden die weliswaar sterk op elkaar lijken, maar volgens hem ‘niets met elkander gemeen [hebben], buiten de betekenis der twee eersten, die de zelfde is’ (1730: 341). Het is Huydecoper gebleken dat er ten aanzien van de vervoeging van deze drie werkwoorden geen overeenstemming bestond in het gebruik en dat de grammatici Sewel en Ten Kate in dezen volgens hem gedeeltelijk onjuiste gegevens hebben verstrekt. Over de conjugatie van de werkwoorden klooven, klieven, kluiven hoefde volgens Huydecoper echter volstrekt geen verwarring of onzekerheid te bestaan:

men schryve dan, Klooven, Kloofde, gekloofd: Klieven, Kliefde, gekliefd: Kluiven, Kloof, geklooven. Merk op de bovenstaande voorbeelden; en gy zult zien dat de meesten zo schryven: let op de dagelyksche taal; en gy zult hooren dat de meesten zo spreeken
(1730: 344)

In dit citaat heeft Huydecoper de door hem voorgestane vervoegingen van klooven, klieven en kluiven kracht willen bijzetten door te duiden op het gebruik in zowel geschreven als gesproken taal.¹⁵³ Vervolgens heeft hij deze aantekening naar een hoger niveau getild door op basis van een vergelijking met overeenkomstige Nederlandse werkwoorden meer algemene regels te formuleren:

vergelyk alle drie deeze woorden met anderen van dien zelfden klank; en 't zal blyken, dat zy alle drie op de bovengemelde wyze moeten onderscheiden worden. die in OOVEN uitgaan, zyn van de I. Cl. als Rooven, roofde, geroofd; en zo zyn ook Stooven, Belooven, Dooven, en KLOOVEN. die in IEVEN, zyn van de I. Cl. als Grieven, griefde, gegriefd; een [sic] zo ook Gerieven, Lieven, met de daarvan afkomende Verlieven, Believen, enz. en KLIEVEN. die in UIVEN, zyn van de II. Cl. als Snuiven, snoof, gesnooven; en zo mede Stuiven, Schuiven en KLUIVEN. zodatmen het aangeweezen onderscheid tusschen deeze drie werkwoorden niet kan verwerpen, zonder de verwarring, in eene blinde drift, te liefkoozen.
(1730: 344)

De afkortingen ‘I. Cl.’ en ‘II. Cl.’, die Huydecoper heeft gebezigd om verschillende wijzen van vervoeging aan te duiden, zijn ontleend aan Ten Kate. Hoewel Huydecoper het grosso modo eens is met de door Ten Kate opgestelde indeling in werkwoordsklassen, blijkt hij op details een andere opvatting te hebben dan zijn voorganger. Zo heeft Huydecoper werkwoorden die uitgaan op -ieven, tot de eerste, ‘gelijkvloeiende’ ‘Classis’ gerekend - klieven, kliefde, gekliefd - en niet, zoals Ten Kate had gedaan, tot de tweede: klieven, kloof, gekloven (Ten Kate 1723, I: 270-271, 557; vgl. 1723, I: 552). Huydecoper heeft het werkwoord klieven, dat vanouds een sterk werkwoord is, in een (etymologisch onjuist) gareel gebracht, door er de regel van de analogie op los te laten, die van klieven een zwak werkwoord maakt.

Leggen-liggen

Huydecoper heeft zes pagina's van de Proeve gewijd aan het verschil in betekenis en vervoeging tussen leggen en liggen. Daar was ook op gewezen in de andere drie door mij

153 De mate waarin bepaalde werkwoordsvormen werden gebruikt, heeft voor Huydecoper eveneens een rol gespeeld bij het bepalen van de stamtijden van kerven: ‘Wy zouden [...] dit woord liever gebruiken als van de II. Cl. zynde: en zo vinden wy 't meest’ (1730: 374).

[p. 303]

onderzochte grammaticale geschriften. Moonen heeft in de lijst met stamtijden van ‘Ongelykvloeiende’ werkwoorden op bladzijde 221 van zijn spraakkunst zowel gewaagd van leggen (leggen - leide - gelegt) als van liggen (liggen - lag - gelegen). Sewel heeft in de lijst van werkwoorden waarvan de ‘Worteltyden’ onregelmatig zijn, geen melding gemaakt van het werkwoord liggen maar wel van leggen in twee betekenissen. Komt de betekenis ervan overeen met het Latijnse jacere, dan luiden de stamtijden: leggen - lag - gelegen, is leggen gebruikt in de zin van het Latijnse ponere, dan dient het werkwoord vervoegd te worden volgens de reeks leggen - leyd - gelegd (1708: 173). Ten Kate heeft geconstateerd dat met betrekking tot de onbepaalde wijs en de tegenwoordige tijd in gesproken en - in mindere mate - geschreven taal lang niet iedereen onderscheid maakt tussen liggen en leggen:

voor ons Ongelijkvl: Liggen, IV. CL: 2, jacere, word in de daeglijksche spreektael, en daer door, bij gebrek van toeverzicht, ook in 't schrijven, zelf bij Geleerden, in Praes: en in Infin: gemeenlijk Léggen genomen [...].¹⁵⁴ Deze verwarring is wel van 't beste niet; dog 't gebruik is ook Meester van gebreken. Egter houd men in Praeter: nog meestentijd onderscheid tusschen Liggen en Léggen, want geen Schrijver van naem zal in steê van Hy leyde daer neder, ponebat illic, zetten Hy lag daer neder/ 't gene eigentlijk zeid jacebat illic
(1723, II: 271)

Nadat Huydecoper uit dit citaat het gedeelte vanaf ‘geen Schrijver’ had geciteerd, heeft hij voorbeelden gegeven van een onjuist gebruik van de verleden-tijdsvormen ley en lag. Dit heeft hem ertoe gebracht ‘het rechte gebruik van dit tweederlei Leggen’ aan een nader onderzoek te onderwerpen:

Het Onzydige¹⁵⁵ Leggen, in 't Latyn Jacêre, is eigelyk LIGGEN.
(1730: 506)

Vervolgens heeft Huydecoper met behulp van voorbeelden aangegeven welke vormen dit werkwoord heeft voor de tegenwoordige tijd:

In den Tegenwoordigen Tyd, zegtmen Ik Lig, Gy Ligt, Hy LIGT of LEGT; geenszins Leit.¹⁵⁶
(1730: 506)

voor de verleden tijd:

De Onvolmaakte Verleeden Tyd van Liggen is LAG.
(1730: 507)

en voor het voltooid deelwoord:

Het Deelwoord van Liggen is GELEGEN, doch dit zullen wy onderstellen genoeg bekend te zyn.
(1730: 507)

Het correct gebruik van leggen heeft Huydecoper eveneens geïllustreerd met wat hij noemt ‘wettige voorbeelden’, in dit geval voorbeelden uit de taal van de alouden - Notkerus, Otfridus en Willeramus - en de ‘Ouden’. De regels die Huydecoper voor de vervoeging van leggen heeft opgesteld, zijn de volgende:

Het Latynsche Ponere is altyd LEGGEN met eene e. [...] Hiervan wederom Ik Leg, Gy Legt, Hy LEGT: en het Imperf. LEI, of LEIDE [...] hieruit vloeit nu van zelfs dat het Deelwoord eigelyk is, GELEID.
(1730: 507-508)

154 Vgl. Ten Kate 1723, II: 47: ‘Bij het Verbum Liggen word thans in de daeglijkse Spreektael, en zelf ook al in Schrijftael, de korte I meest al weder in de É verwisselt, als Léggen voor Liggen, jacere, positum esse, en Hy leyt, voor Hy ligt jacet, waer door dit ons Ongelijkvloeijende Verbum Liggen in 't Praes: en den Infinit: niet onderscheiden gehouden word van ons Léggen, I. CL: ponere’.

155 Zie 7.5.4.

156 Vgl. 1730: 507: ‘dit laatste, leydt of leit, is volkomen verwerpelyk’. Vgl. Ten Kate 1723, II: 271: ‘Dit Verbum [t.w. leggen] is wel eigentlijk van de I. Cl:, dog volgens de Euphonie word gemeenlijk de G, voor de D of T komende, in Y of I, verwisselt, waer uit dan spruit ons Leyt voor Legt, ponit; Leyde, voor † Légde, ponebat en Geleyt, voor Gelégt, positus’.

[p. 304]

Ten Kate was van oordeel dat de verleden-tijdsvorm legde en het voltooid deelwoord gelegd omwille van de welluidendheid waren veranderd in leide respectievelijk geleid.¹⁵⁷ Daarin verschilde Huydecoper met hem van mening, omdat hij het imperfectum legde tot dan toe bij geen van de ‘Oude Nederduitschen’ had aangetroffen

zodat het oude Legde niet in Leyde, maar integendeel Leyde door de Nieuwen veranderd schynt in Legde:¹⁵⁸ welke Nieuwen echter in zeer klein getal zyn.¹⁵⁹

Dat de verleden tijd leide ouder is dan legde, kan men volgens Huydecoper tevens ‘by redenkaveling’ concluderen. De zogenaamde ‘Frank-Teutsche Schryvers’ schreven namelijk ook altijd ‘Legita, met de i voor de t’ (1730: 509). Hier zou men tegenin kunnen brengen dat uit de vorm legita zowel legde als leide zou kunnen voortkomen. Huydecoper is echter van mening dat door weglating van de g uit legita de verleden tijd leita of leide is ontstaan, ‘op de zelfde wyze (want ook hier moeten de voorbeelden klem hebben) als de Nederduitschen eislyk maakten van egislich’ (1730: 509-510).

Door dit alles zag Huydecoper zich genoodzaakt ook aandacht te besteden aan de vervoeging van het werkwoord zeggen, waardoor hij lijkt te zijn geïnspireerd door Ten Kates Aenleiding.¹⁶⁰ De stamtijden ervan worden volgens Huydecoper op dezelfde wijze gevormd als die van leggen:

wy gebruiken dit eveneens, Ik Zeg, gy Zegt, hy ZEGT: Onv. Verl. Tyd, ZEIDE: en het Deelw. GEZEID: dat meer steunt op het Gebruik, en onze Verkiezing; dan op de bewyzen omtrent Leide, Geleid, bygebragt.
(1730: 510)

Bij de ‘Frank-Teutsche Schryvers’ Otfridus en Willeramus heeft Huydecoper sageta en sagoton aangetroffen, verleden-tijdsvormen waarin de letter i niet voorkomt. Van deze vormen zou Huydecoper ‘volgens onze eige grondstellingen, [...] dienen te maaken, niet Zeide, maar Zegde: dat, schoon zelden, echter in Neerduitsch gevonden wordt’ (1730: 510). Kennelijk kan de g die in het ‘Frank-Teutsch’ wordt gevonden, alleen weggelaten worden wanneer er een i op volgt.¹⁶¹

Durven

Naar aanleiding van de door Vondel gebezigde verleden-tijdsvorm dorst heeft Huydecoper meegedeeld dat de Ouden het werkwoord durven altijd ‘onregelmaatig’ gebruikt hebben: durven - dorst - gedorst (1730: 341). Van later datum is het imperfectum durfde, een vorm die hij voor het eerst heeft aangetekend uit de Statenvertaling. Hoewel de zogenaamde zwakke vervoeging van durven door Moonen wordt voorgeschreven en door Sewel wordt vermeld, wil Huydecoper vasthouden aan de ‘onregelmatige’ wijze van conjugeren van de Ouden:

157 Vgl. Ten Kate 1723, II: 47: ‘Léggen, I. CL: ponere, voor welks Légde, Gelégt, men nu veel al Euphonice Leyde, Geleyt zegt, door welke wisseling van G, in Y, dit Verbum onder de Uitregelingen kan getelt worden’.

158 Van Loey (1976: 65) zegt dat naast de verleden-tijdsvorm leghede de westelijke variant leide en de jongere vorm legde wordt aangetroffen.

159 Van Lelyveld 1788: 151: ‘Dat de Heer Ten Kate zeer wel oordeeld, dat het Imperfectum en Praeteritum van Leggen, ponere, oudtijds geweest zy, legde, gelegd, by de nieuwen, leide, geleid, kan men uit de oude schryvers opmaken, waarvan de Heer Huydecoper zelf, in zijn Exemplaar, de volgende voorbeelden heeft aangeteekend’.

160 Deze schreef namelijk bij het ‘Wortel- of Zaekdeel’ lig in de ‘Eerste proeve van geregelde afleiding’ naar aanleiding van de verandering van legde in leide: ‘die zelfde Euphonie-sprong geschied 'er bij ons Zéggen, dicere’ (1723, II: 271).

161 Vgl. Hinlópen 1788: 151-152: ‘Dat de tweede G [t.w. in zeggen en leggen] tot de wortelletters niet behoort, dat zegen en legen de oudste zijn, en daar de tweede G, om de uitsprake, bygekomen is, behoeft nauwlijks aanteekeninge; dat de onvolm. voorl. tijd van beide is legede, zegede, is duidlijk; ook dat, by uitlatinge, hier van komt lechde, zechde [...]; daar, by intrekkinge, van zegede, legede ook zeechde, leechde voorkomt; gelijk, by samentrekking, ook zeide, leide; daarvan, by verkortinge, zei, lei’.

[p. 305]

Ik zie niet dat 'er eenige reden is, waarom wy hier van het oude gebruik zouden afwyken.
(1730: 341)

Bij vers 218 van het veertiende boek van Vondels Herscheppinge - ‘By Etna, kende hem, dien hy zoo schichtigh vant’ - heeft Huydecoper een geval besproken waarbij het wel gerechtvaardigd is van het oude gebruik af te wijken. Daar heeft Huydecoper naar aanleiding van de verleden-tijdsvorm vant, die Vondel had gebezigd omwille van het rijm, geschreven:

dit is verouderd, en nu niet meerder te volgen
(1730: 542)

Na de bespreking van de vervoeging van verschillende werkwoorden, volgt hieronder in alfabetische volgorde een overzicht van de stamtijden van zowel ‘ongelijkvloeiende’ als ‘gelijkvloeiende’ werkwoorden - met inbegrip van samengestelde werkwoorden - die Huydecoper op verschillende plaatsen in de Proeve heeft vermeld.

infinitivus	imperfectum	participium (pagina)
baaden	baadde	gebaad (62)
banken	-	gebankt (497)
banketteeren	-	gebanketteerd (497)
begaaten	-	begaat (62)
(I) beleggen	belag	belegen (371, 510)
(II) beleggen	beleide	beleid (371, 510)
believen	beliefde	beliefd (344)
belooven	beloofde	beloofd (344)
benyden	benydde	benyd (543)
bergen	borg	geborgen (335)
beweegen	beweegde	beweegd (121, 621)
bezwymen	bezweem	bezweemen (543)
braaden	bried	- (31)
daagen	daagde	gedaagd, bedaagd (62)
delven	dolf	gedolven (538)
doorblaaden	doorblaadde	doorblaad (62)
dooven	doofde	gedoofd (344)
durven	dorst	gedorst (341)
fluiten	fluitte	gefluit (624)
gerieven	geriefde	geriefd (344)
graaven	groef	gegraven (63)
graazen	graasde	gegraasd (63)
grieven	griefde	gegriefd (344)
haalen	haalde	gehaald (63)
heeten	hiet	geheeten (137, 166)
heffen	hief	geheven (531)
helpen	holp (hielp)	- (243)
hooven	-	gehoofd (63)
jaagen	jaagde	gejaagd (260)
kennen	kende	- (219)
kerven	korf, kurf	gekorven, gekurven
	(kerfde)	(gekerfd) (374)
klieven	kliefde	gekliefd (344)

[p. 306]

klooven	kloofde	gekloofd (344)
kluiven	kloof	geklooven (344)
konnen	kon	- (219)
krygen ‘stryden’	krygde	gekrygd (543)
laaken	laakte	gelaakt (66)
lachen	lachte	gelacht (166)
lachen	loeg	gelacchen (167)
lakken	-	gelakt (66)
leggen	leide	geleid (368, 508)
leggen, liggen	lag	gelegen (368, 508)
lieven	liefde	geliefd (344)
looten	lootte	geloot (63)
looven	loofde	geloofd (621)
maalen	maalde	gemaald (231)
najaagen	najaagde	- (390)
nooden	noodde	genood (468)
noodigen	noodigde	- (468)
ontheffen	-	ontheven (531)
ontleeden	ontleedde	ontleed (63)
pypen	peep	gepeepen (164), maar:
pypen	pypte	gepypt (624)
redeneeren		geredeneerd (497)
redenen		geredent (497)
rooven	roofde	geroofd (344)
scheepen	scheepte	gescheept (63)
schelden	schold	- (626)
schenden	schendde	geschend (71)
schuiven	schoof	geschooven (344)
slaagen	slaagde	geslaagd (66)
slaan	sloeg	geslagen (66)
smeeden	smeedde	gesmeed (63, 230)
smyten	-	gesmeten (230)
snuiven	snoof	gesnooven (344)
speelen	speelde	gespeeld (63)
speeten	speette	gespeet (65, 66)
sterven	storf (stierf)	- (243)
stooven	stoofde	gestoofd (344)
stryden	streed	gestreeden (543)
stuiven	stoof	gestooven (344)
treeden	trad	getreeden (63, 202)
treffen	trof	getroffen (407)
trompen	-	getrompt (497)
uithoolen	uithoolde	uitgehoold (63)
uitraagen	uitraagde	uitgeraagd (63)
vaaten	vaatte	gevaat (64)

[p. 307]

verbergen	verborg	verborgen (335)
verblyden	verblydde	verblyd (543)
vergelden	vergold	- (280)
verglaazen	verglaasde	verglaasd (62)
vergooden	vergoodde	vergood (63)
verheffen	verhief	verheven (531)
verlieven	verliefde	verliefd (344)
verslaan	-	verslagen (450)
vinden	vond	- (542)
vlieden	vlood	- (383)
vlieten	vloot	gevloten (383)
vraagen	vraagde	gevraagd (264)
vryden ‘bevryden’	vrydde	gevryd (543)
vryen ‘beminnen’	vrydde	gevryd (215, 627)
waaien	waaide	gewaaid (517)
wasschen	wiesch	- (478)
wassen ‘groeien’	wies	gewassen (201, 478)
weegen	woog, woeg	gewogen (121,123)
worden	werd	geworden (80)
zeggen	zeide	gezeid (510)
zoogen	zoogde	gezoogd (66)
zuigen	zoog	gezoogen (66, 419)
zwerven	zworf	- (234)
zwymen	zweem	gezweemen (543)

7.5.8 Wijze

Moonen laat weten dat er in elk werkwoord vier wijzen zijn aan te merken, waarvan hij de volgende omschrijvingen heeft gegeven:

De Gebiedende Wyze is, waer door men iet gebiedt of bidt [...]
De Aentoonende Wyze is, waer door men iet rechtsdraets of eenvouwigh naer de verscheidenheit der Tyden aentoont of verklaert [...]
De Aenvoegende Wyze, die ook de Toelaetende genoemt kan worden, wordt gebruikt in iet op zekere voorwaerden of tot zekere einden te stellen, en moet zich eenigszins naer de By- en Voegwoorden Zoo, Als, Dat, Opdat en diergelyke voegen en rechten [...]¹⁶²
De Eindigende Wyze is, waerdoor een Werkwoort geslooten wordt, die noch Persoon noch Getal noch Wyze noch Tyt zekerlyk bepaelt; die daerom ook de Onbepaelde heet¹⁶³
(1706: 139)

Op de daaraan voorafgaande pagina heeft Moonen de infinitivus getypeerd als ‘Onbepaelt’ omdat ‘van haer geen Getal noch Persoon bepaelt wordt’. Aangezien de andere drie modi dat wel doen, worden die ‘Bepaelt’ genoemd.

Het blijkt dat Sewel evenals Moonen ten aanzien van het werkwoord vier verschillende wijzen heeft onderscheiden: ‘De Aantoonende Wyze’ of ‘Indicativus Modus’ (1708: 130), ‘De Gebiedende Wyze’ of ‘Modus Imperativus’, ‘De Aanvoegende, óf Wenschende Wyze’ of ‘Subjunctivus vel Optativus’ (1708: 132) en tot slot ‘De Onbepaalende Wyze’ of ‘Modus Infinitivus’ (1708: 134). Hij heeft het niet nodig geacht

162 Vgl. Schaars 1988: 279.

163 Deze vier wijzen heeft hij in de lijst met ‘kunstwoorden’ vertaald met ‘Imperativus’, ‘Indicativus’, ‘Subjunctivus’ respectievelijk ‘Terminativus’ (1706: **5^v).

[p. 308]

om de ‘Wyzen en Tyden, en derzelver betékenissen’ uitgebreid te beschrijven, omdat de voorbeelden die hij heeft gegeven van de vervoeging van werkwoorden, naar zijn mening niets aan duidelijkheid te wensen overlaten. Niettemin heeft hij in het grammaticaonderdeel syntaxis aangegeven in welke gevallen men gebruik moet maken van de aanvoegende wijs:

Als men onderstellender, óf aanbeveelender, óf wenschender wyze spreekt, moet het Werkwoord in de Aanvoegende óf Wenschende wyze gesteld worden
(1708: 195)

Naast geslacht, getal, persoon en tijd heeft Ten Kate wijze als vijfde factor genoemd die bepalend is voor de vervoeging van werkwoorden. De wijze waarop de door het werkwoord uitgedrukte ‘werking’ kan geschieden, is vierderlei:

het zij Onbepaeld (Infinitivus modus), zonder aenmerking van Persoonen of getal; het zijn Bepaeldelijk, als Bevestigende of Aentoonende (Indicativus), of Gebiedende Imperativus, of Onderstellende Subjunctivus)
(1723,I: 329)

Moonens dichotomie ‘Onbepaeld’ -- ‘Bepaeldelijk’ zien we bij hem dus terug.

In de veertiende redewisseling van de Aenleiding, waarin ‘het uitdrukken van de Tijden der Verba in 't Algemeen’ onderwerp van gesprek is tussen N. en L., heeft Ten Kate aangegeven dat de imperativus gebruikt wordt om een ‘Bevélgeving’ dan wel een ‘Afvordering’ uit te drukken. Het verschil hiertussen is gelegen in de relatie tussen spreker en aangesprokene:

De Bevel-geving is van een meerder tot zijn minder, dog de Afvordering gaet tusschen Gelijkstandige Personen, en word heusch als men daer ons TOG bijvoegt
(1723,I: 521)

Naast deze ‘Dwingende’ en ‘Aenmanende’ manier van spreken, heeft Ten Kate gewag gemaakt van de ‘Middel-bevel-geving’. Van deze vorm van de imperativus is sprake ‘wanneer aen ijmand iet gezeit word om gezamentlijk zulks te doen, of om iet aen een ander, die 't uitvoeren moet, over te dragen’. Kenmerkend hiervoor is het gebruik van het werkwoord laten: ‘Laet hy gaen’, ‘laten wy gaen’ (1723, I: 521-522).

De ‘Onderstellende of Toevoegende wijze’ - in het Latijn ‘Modus Subjunctivus of Conjunctivus’ - is een wijs die volgens Ten Kate meestal ‘op 't eenigsints toekomende ziet’. Het gebruik van voegwoorden is daarbij niet ongewoon. Door de conjunctivus kunnen in totaal acht zogenaamde ‘betrekkingen’ tot uitdrukking worden gebracht: ‘Toestrekkende’, ‘Voorwaerdelijke’, ‘Wenschende’ of ‘Verzoekende’, ‘Verbindende’, ‘Toegevende’, ‘Toelatende’, ‘Aendrijvende’. Hierna heeft Ten Kate voor zowel het praesens, het imperfectum, het perfectum, het plusquamperfectum als een mengvorm van beide laatste op een rijtje gezet welke van die acht ‘betrekkingen’ aan elk van deze werkwoordstijden eigen is (1723, I: 523-528).

Op pagina 515 en 516 van het eerste deel van de Aenleiding heeft Ten Kate binnen de infinitivus onderscheid gemaakt tussen de ‘Infinitivus Rectus’ - de onbepaalde wijs zonder te - en de ‘Infinitivus Obliquus’ - de onbepaalde wijs voorafgegaan door te. Verderop blijkt dat van de tweede soort de ‘Pligtelijke Infinitivus’ wordt afgeleid, een infinitivus waarvoor in de Latijnse grammaticale traditie de benaming ‘Gerundium’ in gebruik is (1723, I: 530).

Het onderstaande overzicht bevat de door Moonen, Sewel en Ten Kate gebezigde terminologie voor de vier wijzen:

[p. 309]

	Moonen	Sewel	Ten Kate
indicativus	Aentoonende	Aantoonende	Aentoonende /
			Bevestigende
subjunctivus	Aenvoegende	Aanvoegende /	Onderstellende /
	Toelaetende	Wenschende	Toevoegende
imperativus	Gebiedende	Gebiedende	Gebiedende
infinitivus	Onbepaelde	Onbepaalende /	Onbepaeld
	Eindigende	Oneyndigende

Evenals de bovenstaande grammatici heeft Huydecoper ten aanzien van het accidens modus een vierdeling gemaakt. Wanneer men elk van die vier onderscheiden wijzen moet gebruiken, heeft hij in de Proeve niet aangegeven. Daarom beperk ik me hier tot het vermelden van de termen die Huydecoper ter aanduiding van die vier modi heeft gebezigd: de ‘Aantoonende Wyze’ (1730: 31),¹⁶⁴ de ‘Aanvoegende wyze’ (1730: 81),¹⁶⁵ de ‘Gebiedende Wyze’ (1730: 288) en tot slot de ‘Onbepaalende wyze’ (1730: 136).¹⁶⁶ Anders dan de drie besproken voorgangers heeft Huydecoper zich in de Proeve nergens van de overeenkomstige Latijnse grammaticale termen bediend, met uitzondering van pagina 558. Op die bladzijde heeft hij bij het in eigen woorden weergeven van een passage uit Ten Kates Aenleiding diens benaming ‘Infinitivus Obliquus’ overgenomen.

164 Vgl. 1730: 36: de ‘aantoonende wyze’; 1730: 81: ‘Aantoon. wyze’.

165 Vgl. 1730: 81: de ‘Aanvoeg. wyze’.

166 Vgl. 1730: 80: de ‘onbepaalende wyze’; 1730: 136: de ‘Onbepaalende wyze’; 1730: 163: de ‘Onbepaalende Wyzen der Werkwoorden’; 1730: 189, 557, 558: de ‘Onbepaalende Wyze’. Vgl. 1730: 637: ‘Toeven is een onbepaald Werkwoord, gemaakt van het Voorzetsel Toe’.

7.5.9 Tijd

Dibbets (1995: 259) heeft erop gewezen dat een werkwoordsvorm onder meer de verhouding aangeeft die er in tijd bestaat tussen het moment van spreken of schrijven en de ‘handeling’ die door het werkwoord wordt uitgedrukt. Binnen dat kader heeft Moonen in zijn definitie van het werkwoord onderscheid gemaakt tussen ‘den Tegenwoordigen, den Voorgaanden en den Toekoomenden Tyt’, een driedeling die hij in de aan zijn grammatica voorafgaande lijst met technische termen heeft vertaald met ‘Tempus Praesens’, ‘Tempus Praeteritum’ respectievelijk ‘Tempus Futurum’ (1706: **5^v). Bij de behandeling van het werkwoord in hoofdstuk 22 heeft Moonen ten aanzien van de aantonende en de aanvoegende wijs echter geen drie maar vijf ‘Tyden’ onderscheiden.¹⁶⁷ Dat komt doordat hij het praeteritum heeft uitgesplitst in imperfectum, perfectum en plusquamperfectum. Deze vijf verschillende vormvarianten zijn door Moonen op de volgende wijze omschreven:

De Tegenwoordige Tyt betekent, dat eene zaek in het zelve oogenblik, waer in men spreekt, geschiede [...]¹⁶⁸
De Onvolmaekte Verleeden Tyt zegt, dat eene zaek wel begonnen, maer niet volbraght is [...]¹⁶⁹
De Volmaekte Ganschverleeden Tyt drukt uit, dat eene zaek volledig is [...]¹⁷⁰

167 De vijfdeling van het accidens tempus treffen we al aan bij Thrax en is voor het Latijn door onder anderen Donatus en Priscianus overgenomen (Dibbets 1995: 260).

168 Vgl. Moonen 1706: **5^v: ‘Tempus Praesens’. Deze tijd wordt door Moonen ook aangemerkt als de ‘eerste tijd’ (vgl. Moonen 1706: 141).

169 Vgl. Moonen 1706: **5^v: ‘Tempus Praeteritum Imperfectum’; vgl. Moonen 1706: 141: ‘de Verleedene Onvolmaekte of Tweede Tyt’.

170 Vgl. Moonen 1706: **5^v: ‘Tempus Praeteritum Perfectum’; vgl. Moonen 1706: 141: ‘de Derde Tyt’.

[p. 310]

De Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt betekent, dat eene zaek volbraght is, eer eene andere gedaen is [...]¹⁷¹
De Toekoomende Tyt zegt, dat eene zaek zal geschieden [...]¹⁷²
(1706: 139-140)

Vervolgens heeft Moonen erop gewezen dat er in de aanvoegende wijs ‘twee Volmaekte en twee Meerdanvolmaekte Tyden [zijn], die ook gevonden worden in de Aentoonende Wyze der Lydende Werkwoorden’ (1706: 140). Blijkens de voorbeelden is deze bewering correct voor zover ze de aantonende wijs van de lijdende werkwoorden aangaat. Maar de paradigma's op de daaropvolgende bladzijden maken duidelijk dat hij met betrekking tot de aanvoegende wijs hier ‘Onvolmaekte’ in plaats van ‘Volmaekte’ had dienen te schrijven.

Het onderstaande schema toont op basis van de gegevens die Moonen heeft verstrekt over de vervoeging van het werkwoord hooren, welke tijden hij ten aanzien van de aantonende (at) en de aanvoegende (av) heeft onderscheiden. Dit schema vermeldt zowel actieve (ac) als passieve (pa) vormen. Een plusteken () geeft aan dat een bepaalde tijd voorkomt, een minteken (-) dat die vorm ontbreekt.

Hooren
tijd	actief at	actief av	passief at	passief av
Tegenwoordige Tyt	+	+	+	+
1. Onvolmaekte Verleeden Tyt	+	+	+	+
2. Onvolmaekte Verleeden Tyt	-	+	-	+
1. Volmaekte Ganschverleeden Tyt	+	+	+	+
2. Volmaekte Ganschverleeden Tyt	-	-	+	-
1. Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt	+	+	+	+
2. Meerdanvolmaekte Voorverleeden Tyt	-	+	+	+
Toekoomende Tyt	+	+	+	+

In de vorige paragraaf hebben we gezien dat Sewel het niet nodig vond de wijzen en tijden van werkwoorden, die bepalend zijn voor de vervoeging ervan, nader te omschrijven. Hij was van mening dat men uit de paradigma's van de werkwoorden de betekenis van de wijzen en tijden ‘best zal konnen begrypen’ (1708: 130). De informatie die Sewel over de vervoeging van het werkwoord leeren heeft geboden, is verwerkt in het onderstaande schema:

Leeren
tijd	actief at	actief av	passief at	passief av
Tegenwoordige Tyd	+	+	+	+
Onvolmaakte Verleeden Tyd	+	+	+	+
Tweede Onvolmaakte Verleeden Tyd	-	+	-	-
Volmaakte Verleeden Tyd	+	+	+	+
Meer dan Volmaakte Verleeden Tyd	+	+	+	+
Tweede meer dan
Volmaakte Verleeden Tyd	-	-	-	+
Toekomende Tyd	+	+	+	+
Tweede Toekomende of Onbepaalde Tyd	+	+	+	+
Derde Toekomende Tyd	-	+	-	+
Vierde Toekomende Tyd	-	-	-	+

171 Vgl. Moonen 1706: **5^v: ‘Tempus Praeteritum Plusquam perfectum’.

172 Vgl. Moonen 1706: **5^v: ‘Tempus Futurum’.

[p. 311]

Aangetekend dient te worden dat in het paradigma van de aanvoegende wijs actief abusievelijk ‘Toekomende Tyd’ in plaats van ‘Tegenwoordige Tyd‘ is gedrukt.

Ten Kate heeft opgemerkt dat we bij het beschouwen van het werkwoord erop moeten letten of de ‘werking’ - de ‘handeling‘ -, die erdoor wordt uitgedrukt ‘Dadelijk, of Voorbij, of Aenstaende’ is. Analoog aan deze drie soorten werkingen kent het werkwoord drie tijden: ‘een Tegenwoordige (Praesens), een Voorledene (Praeteritum), en een Toekomende tijd (Futurum)’. Dit zijn de enige drie tijden die ‘[i]n de Natuer zelf’ voorkomen (1723, I: 329). Vervolgens heeft hij gewag gemaakt van vijf verschillende manieren om ‘het onderscheid der Tijden’ uit te drukken, één voor het praesens, drie voor het preteritum en één voor het futurum: ‘Praesens’, ‘Praeteritum Simplex’ oftewel ‘Praeterit: Imperfectum’,¹⁷³ ‘Praeteritum perfectum’, ‘Praeteritum plusquamperfectum’ en ‘Futurum’. Uit het gegeven dat de laatste drie tijden in het Nederlands en in andere talen ‘van Duitschen Stamme’ slechts gevormd kunnen worden met behulp van ‘Hulpwoorden (Verba Auxiliaria)’,¹⁷⁴ heeft Ten Kate de conclusie getrokken dat ‘onze oude Voorvaderen’ en de ‘andere Oud-Duitschen’ zich uitsluitend bediend hebben van het praesens en van het imperfectum. Door het praesens werd niet alleen aangegeven dat de door het werkwoord uitgedrukte ‘handeling‘ zich in het heden afspeelde; deze vorm werd ook gebruikt om te verwijzen naar de toekomst (1723, I: 329).

In de veertiende dialoog tussen N. en L. heeft Ten Kate besproken op welke wijze het Nederlands, al dan niet door middel van hulpwerkwoorden, ‘de Tijden der Verba in de Onderscheidene Modi weet aen te wijzen’ (1723, I: 511). Binnen dat kader is hij op bladzijde 512 ingegaan op het verschil in betekenis tussen het praeteritum imperfectum en het praeteritum perfectum. Deze twee tijden duiden allebei aan dat de ‘Werking’ die door het werkwoord wordt uitgedrukt, is voltooid. Sterker nog,

het zoogenaemde Imperfectum is als eenigermate Ver-volbragt te schatten, vermits het bij uitstek gebruikt word in 't verhalen van gebeurde zaken, waerom ik het hier boven een Verhael-voorleden noem; dog schoon ten dien opzigte ons de Werking als een' wijl voorbij-zijnde te voren komt, nogtans trekt zulk Verhalen onze gedagten te rug op den verstreken tijd zelf, en schildert ons 't Bedrijf af, als nog dadelijk en levendig voor oogen; terwijl het zoogenoemde Perfectum ons de gebeurde Werking, hoe kort zelf geleden, volkomen als voorbij en volbragt te voren brengt.
(1723,I: 512)

De derde werkwoordsvorm die Ten Kate ten aanzien van het praeteritum heeft onderscheiden, is het plusquamperfectum. Deze tijd wordt door hem omschreven als

een zeker Vooruit-Verleden, 't welk in 't Verhalen van Zaken geketent is aen een' nog nader gebeurde zaek.
(1723,I: 514)

Daarna heeft Ten Kate opgemerkt dat het perfectum met het plusquamperfectum kan worden gecombineerd, zoals blijkt uit de voorbeeldzin ‘hij heeft geslagen gehad’. Van deze mengvorm dienen we gebruik te maken ‘wanneer we van een Voorleden en een gevolg van dat Voorleden verhael doen’ (1723, I: 514).

Met betrekking tot het werkwoord heeft Huydecoper in de Proeve voornamelijk gesproken over de tegenwoordige en de verleden tijd van het werkwoord; de toekomende tijd is slechts terloops aan de orde gesteld.

173 Vgl. Ten Kate 1723, I: 512: ‘Praeteritum Simplex & Historiale (of ons Verhael-voorleden, dat gewoonlijk in 't Latijn het Praeteritum Imperfectum genaemt word)’.

174 Vgl. Ten Kate 1723, I: 329: ‘onze Praeterita Composita (als 't Praet: Perfect: & Praet: plusquampref:)’ en Ten Kate 1723, I: 513: ‘het Praeteritum Perfectum dat bij ons [...] een Praeteritum Compositum is’.

[p. 312]

Hoe de verhouding is tussen het moment van spreken en schrijven en de handeling die wordt uitgedrukt door een werkwoord in ‘den Tegenwoordigen Tyd’,¹⁷⁵ heeft Huydecoper niet onder woorden gebracht. Wèl heeft hij erop gewezen dat sommige auteurs in bepaalde gevallen een tegenwoordige tijd gebruiken waar strikt genomen een verleden tijd vereist wordt:

alles wordt hier verhaald in den tegenwoordigen tyd. gelyk niet alleen de Poëeten, maar ook de Historieschryvers, gewoon zyn de zaaken ter neder te stellen, schoon zy jaaren ja eeuwen geleeden zyn. daardoor worden zy ons als vertegenwoordigd, en leevendiger voor het oog afgebeeld.
(1730: 234)

In deze aanhaaling heeft Huydecoper een omschrijving gegeven van een tijd die bij ons bekend staat onder de naam praesens historicum.

Om aan te geven dat de handeling die in een werkwoord ligt opgesloten, zich in het verleden heeft afgespeeld, heeft Huydecoper verschillende termen gebezigd. Daarbij dient opgemerkt te worden dat hij geen aandacht heeft geschonken aan werkwoordsvormen die het voltooid zijn van een handeling weergeven;¹⁷⁶ Huydecoper heeft het alleen gehad over wat wij noemen de onvoltooid verleden tijd. Het veelvuldigst komen hierbij de benamingen ‘de Verleeden tyd’ (1730: 167)¹⁷⁷ en het Latijnse equivalent ‘Imperfectum’ (1730: 207)¹⁷⁸ voor. Daarnaast treffen we in de Proeve tweemaal de term ‘onvolmaakte tyd’¹⁷⁹ en enkele malen de meer specifieke aanduiding ‘de Onvolmaakte verleeden Tyd’ (1730: 136) aan.¹⁸⁰ Een laatste term waarvan Huydecoper zich heeft bediend om deze werkwoordstijd aan te duiden, is ‘de voorleden tyd’ (1730: 123). Hiervan heeft hij tegen het eind van de Proeve de volgende etymologische verklaring geleverd, waarbij hij een parallel heeft getrokken met het Latijn:

Voorleeden, of, gelykmen al zo wel schryft, Verleeden tyd, is letterlyk 't zelfde met het Latynsche Tempus praeteritum, de tyd, die voorbygegaan is. want Lyden, een zeer gemeen woord by de Ouden, was eigelyk, Voorby- Over- of Door-gaan.
(1730: 608)

Zoals gezegd heeft Huydecoper aan de toekomende tijd weinig aandacht geschonken. Hij heeft erover gesproken op pagina 56 van de Proeve. Naar aanleiding van Vondels versregels ‘Ik spelle u tydigh al, Wat komt, en wat genaekt, en noch gebeuren zal’, heeft Huydecoper opgemerkt dat de drie¹⁸¹ woorden ‘Komen, Genaaken, en Zullen gebeuren’ alle naar het

175 Vgl. ‘de Tegenw. Tyd’ (1730: 81), ‘den Tegenw. Tyd’ (1730: 81, 136, 137), ‘den tegenwoordigen tyd’ (1730: 80, 81, 234), ‘den tegenwoordigen [tyd]’ (1730: 80, 103), ‘den Tegenwoordigen tyd’ (1730: 31, 543), ‘den Tegenwoordigen Tyd’ (1730: 219, 506).

176 Wèl heeft hij op bladzijde 36 van de Proeve opgemerkt dat in de verzen 286-287 van het eerste boek van Vondels Herscheppinge - ‘Men zou gelooven dat de menschen zich met vloeken Verzwoeren van het quaet tot erger voort te slaen’ - ‘verzwoeren, diende te zyn, verzworen hebben’. Het is echter niet duidelijk of Huydecoper hier het oog heeft gehad op het onderscheid tussen imperfectum en perfectum, op het metrum van de dichtregel, op de spelling (oe versus o) of op een combinatie hiervan.

177 Vgl. ‘des Verleeden Tyds’ (1730: 557), ‘den verleden tyd’ (1730: 80), ‘de verleeden tyd’ (1730: 103), ‘den Verleeden Tyd’ (1730: 189), ‘den Verleeden tyd’ (1730: 472), ‘den verleeden tyd’ (1730: 552), ‘den Verleeden Tyd’ (1730: 557, 558, 559).

178 Vgl. ‘imperf.’ (1730: 123, 215, 231), ‘Imperf.’ (1730: 258, 517) en ‘Imperf.’ (1730: 335, 459, 478, 508, 509, 543).

179 Vgl. ‘den onvolmaakten tyd’ (1730: 80) en ‘den Onvolm. Tyd’ (1730: 81).

180 Vgl. ‘Onv. Verl. Tyd’ (1730: 80), ‘den Onv. verl. Tyd’ (1730: 136), ‘den Onvolm. Verl. tyd’ (1730: 166), ‘de Onvolm. Verl. Tyd’ (1730: 544), ‘de Onvolmaakte verleeden Tyd’ (1730: 136), ‘den Onvolmaakten Verleden tyd’ (1730: 248), ‘De Onvolmaakte Verleeden Tyd’ (1730: 507) en ‘den onvolmaakten verleden tyd’ (1730: 80).

181 Hieruit mogen we afleiden dat Huydecoper de combinatie van zullen en gebeuren als één werkwoord heeft opgevat. Dat in het Latijn het futurum door middel van één werkwoordsvorm weergegeven kan worden, zal daarbij zeker een belangrijke rol gespeeld hebben.

[p. 313]

‘toekomende’ verwijzen. Dat houdt in dat voor hem niet alleen een vorm van zullen met een infinitief maar ook het praesens de toekomende tijd uitdrukt. In de grammatica's van Moonen en Sewel ben ik dit niet tegengekomen. Ten Kate blijkt daarentegen wel vertrouwd te zijn geweest met het gebruik van praesensvormen om een futurum uit te drukken, al komt dit uitsluitend voor bij voorwaardelijke zinnen; hij beschouwt dit als een restant uit de taal van de oude voorvaderen.¹⁸²

182 Ten Kate 1723, I: 514: ‘Wijders, van 't Gebruik onzer Oude Voorvaderen, toen men 't Futurum eveneens als 't Praesens nam, is 'er in Kortgedrongen Klemstijl nog een Overblijfsel, naemlijk dan, wanneer in 't gezeg een Voorwaerde op iet toekomende voorafgaet, als Indien of Schóón Hy vlugt, ligt AGTERHAELT Men Hém, voor ligt zal men hem agterhalen: dus kan, dewijl 't Voorbeding nog aenstaende is, 't gevolg niet anders als Toekomende verstaen worden, schoon 't hier als Tegenwoordig verbeeld word’.

7.5.10 Vervoeging (flexio)

In tegenstelling tot de grammatica's van Moonen en Sewel en Ten Kates Aenleiding heeft Huydecoper geen paradigma's geboden van de vervoeging van werkwoorden. In de aantekeningen die hij naar aanleiding van Vondels Herscheppinge heeft gemaakt, heeft hij voornamelijk werkwoordsvormen behandeld die door schrijvers op verschillende wijzen werden vervoegd en vormvarianten besproken waarover geen eenstemmigheid bestond onder Nederlandse taalkundigen. Op deze vormen zal in het onderstaande worden ingegaan. Zoals gebruikelijk worden Huydecopers opvattingen vergeleken met die van Moonen, Sewel en Ten Kate.

Door Moonen is de gebiedende wijs enkelvoud van ‘Bedryvende of Onzydige’ werkwoorden, die alleen in de tweede persoon voorkomt, bestempeld als het ‘Wortelwoort’, een werkwoordsvorm waarin ‘alle de Wortel- of Stamletters’ besloten liggen. Hiervan kunnen alle vervoegingen van het werkwoord ‘door byvoeging van een of meer letteren’ (1706: 183) worden afgeleid.¹⁸³

Ten Kate heeft bij woorden onderscheid gemaakt tussen ‘elks Wortel- en elks Toevallig-Deel’. Het eerste is door hem als volgt gedefinieerd:

Wortel- of Zakelijk-Deel noem ik dat gene, waer door het eene Woord van het andere, zonder ae[n]merking van Voorvoegsels of Uitgangen, onderscheiden word, en Toevallige Deelen de zulken die Voor- of agter-aengelascht worden, 't zij bij verbuiginge [“vervoeging”, RdB] 't zij bij Afleidinge’.
(1723, II: 34)

Deze ‘Zakelijke Deelen’ zijn ‘Onveranderlijk’ bij werkwoorden van de eerste klasse - de zogenaamde ‘gelykvloeyende verba’ -, omdat ‘zij en alle hare Afgeleide Naemwoorden in 't Conjugeren & Declineren eveneens blijven’ (1723, II: 35). Daarentegen vertonen zij bij ‘ongelykvloeyende verba’ in de vervoeging wèl ‘Verandering van Wortelvocael’.

Voor de vervoeging van de tweede en derde persoon enkelvoud praesens indicatief heeft Huydecoper de eerste persoon daarvan als uitgangspunt genomen. Op bladzijde 31 van de Proeve heeft hij namelijk gesteld dat men dient te schrijven ‘Gy, en Hy, verkeert, bemint, bindt, enz. doch niet bint: omdatmen in den eersten persoon zegt, Ik verkeer, bemin, bind;¹⁸⁴ en in de twee anderen de T daar alleenlyk achter byvoegt’.

183 Tegenwoordig spreken wij van de stam van een werkwoord, ‘een geconstrueerd taalelement dat als hulpmiddel dient voor de bepaling van de vervoeging’ (ANS 1984: 424).

184 Tegenwoordig wordt ik bind uitgesproken alsof er staat ik bint. Het mag niet uitgesloten worden dat Huydecoper bind met een d hoorde, aangezien hij ook beweerde verschil in uitspraak te horen tussen nood en noot.

[p. 314]

7.5.11 Onvoltooid tegenwoordige tijd

7.5.11.1 Aantonende wijs

7.5.11.2 Eerste persoon enkelvoud

Volgens Moonen wordt de eerste persoon enkelvoud van alle werkwoorden, gevormd door achter het ‘wortelwoort’ een e te plaatsen. Zes werkwoorden hebben zich aan die regel onttrokken:

In den Tegenwoordigen Tyt der Aentoonende Wyze van de Bedryvende en Onzydige Werkwoorden wordt de Eerste Persoon, die in alle Werkwoorden met eene E eindigt, uitgezondert in Ik Kan, Magh, Wil, Moet, Ben en Zal, afgeleidt door het aenhechten der gemelde E.¹⁸⁵
(1706: 184)

Uit de voorbeelden op bladzijde 156 van de spraakkunst van Sewel blijkt dat hij de eerste persoon enkelvoud van een werkwoord afleidt van de bijbehorende onbepaalde wijs ‘door 't afsnyden van den uytgang en; als van Deelen, Ik Deel’. Een vorm als deele, die onder anderen door Moonen werd voorgestaan, heeft Sewel met het oog op onwelluidendheid en uit vrees voor homonymie van de hand gewezen:

behalve dat dit een lamme spraak schynt, wat onderscheyd zal men dan maaken, om de Aanvoegende óf Wenschende Wyze uyt te beelden: Immers is het veel beter dat men dat onderscheyd in acht neeme, dewyl onze taal zulks toelaat
(1708: 156)

Het gemelde onderscheid werd al in acht genomen door Melis Stoke, wat Sewel met een drietal fragmenten uit diens rijmkroniek heeft geadstrueerd.

Op bladzijde 550 en 551 van het eerste deel van zijn Aenleiding heeft Ten Kate - aan de hand van stellen, een werkwoord dat ook door zijn leermeester Adriaen Verwer in diens Idea tot voorbeeld werd genomen - vermeld hoe bij ‘gelykvloeyende verba’ verschillen in tijd, wijs, persoon en getal tot uitdrukking konden worden gebracht door achter het ‘Zakelijke Deel der Verba’ onderscheiden uitgangen of ‘Terminatien’ te plaatsen. In de eerste persoon enkelvoud wordt daaraan of ‘Niets, of E’ toegevoegd. Daarbij heeft hij vervolgens aangetekend:

De eerste Persoon van 't Praesens Indicitavi word thans meestal, om van den Subjunctiv: onderscheiden te zijn, zonder iets agter 't Worteldeel, en zelfs met agterlating van eene der verdubbelde Consonanten gebruikt
(1723, I: 551)

Dat door middel van de uitgang -e onderscheid kon worden gemaakt tussen een indicativus en een subjunctivus, had ook Sewel opgemerkt. Maar werd het door hem verplicht gesteld dat verschil in wijs tot uitdrukking te brengen, het discriminerend gebruik van de -e is door Ten Kate slechts geregistreerd.

Nadat Ten Kate erop gewezen had dat men ‘oulinks’ in de eerste persoon enkelvoud in de aantonende wijs wèl een -e schreef, heeft hij het volgende meegedeeld:

Deze laetste stijl is nog in wezen bij den Koopman, wanneer die, om kortheid-wille, 't Pronomen IK in 't schrijven agterlaet, zettende ZENDE AEN U (mitto tibi), enz.:
(1723, I: 551)

Over de vervoeging van de gebiedende wijs heeft Huydecoper opgemerkt dat de Ouden in het enkelvoud houde en in het meervoud houdet schreven. De achttiende-eeuwse vormen houd en houdt zijn volgens hem ontstaan door uit de eerste twee imperatieven de e ‘weg te nemen’. Dit procédé heeft zich onder andere ook voorgedaan bij de eerste persoon enkelvoud in de aantonende wijs:

185 Vgl. Moonen 1706: 188: ‘De Tegenwoordige Tyt in de Aentoonende Wyze van het Lydende Werkwoort wordt gemaekt van het Deelwoort des Verleedenen Tyts, voor zich aenneemende het Helpwoort Worden in den Tegenwoordigen Tyt der Aentoonende Wyze’.

[p. 315]

gelyk nu vindet, door 't uitwerpen der E, veranderd is in vindt, zo oordeelen wy ook datmen in den Eersten persoon nu beter zegt ik vind, dan, gelyk Moonen leert, vinde.¹⁸⁶
(1730: 288)

186 Eerder al was dit gebleken op pagina 31 van de Proeve: ‘in den eersten persoon zegt [men], Ik verkeer, bemin, bind’.

7.5.11.3 Tweede en derde persoon enkelvoud

Moonen schrijft dat de vorming van de tweede persoon enkelvoud identiek is aan die van de derde persoon enkelvoud en die van de tweede persoon meervoud. Deze werkwoordsvormen worden namelijk alledrie verkregen door achter het ‘Wortelwoort’ een t te plaatsen:

De Tweede en Derde Persoon in het Eenvouwige, en de Tweede Persoon in het Meervouwige Getal des zelven Tegenwoordigen Tyts, die eenen zelven uitgang hebben, worden van het Wortelwoort afgeleidt door het byvoegen der T¹⁸⁷
(1706: 186)

Uitdrukkelijk heeft hij vermeld dat deze regel ook geldt voor werkwoorden waarvan het ‘Wortelwoort’ op een d eindigt: ‘Gy, Hy houdt, wordt, vindt, landt, grondt, &c.’ (1706: 13).

Bij de bespreking van het grammaticaonderdeel spelling heeft Sewel met betrekking tot de letter t gesteld:

zy behoort [...] gebruykt te worden in de tweede en derde persoon der Werkwoorden, als Gy, hy, zy, wordt, bidt, houdt, bindt, vindt, biedt, enz. tót onderscheydinge van Ik word, bid, houd, bind, vind, bied. Ook moet men schryven, Hy geeft, neemt, krygt, valt, vangt:¹⁸⁸ en De brand brandt in.
(1708: 27)

Het lijdt geen twijfel dat Sewel de zes werkwoordsvormen die hij in dit citaat als eerste heeft genoemd, bewust bij elkaar heeft geplaatst. Een gemeenschappelijk kenmerk van deze voorbeelden is namelijk dat er in de infinitivus van die werkwoorden aan het eind van de stam een d wordt gevonden.¹⁸⁹ Doordat achter de wat wij noemen ‘stam’ van een werkwoord een t geplaatst wordt, worden niet alleen de tweede (‘Gy’) en de derde persoon (‘hy, zy’) onderscheiden van de eerste persoon enkelvoud (‘Ik’), maar ontstaan er ook formele verschillen tussen bepaalde zelfstandige naamwoorden (‘brand’) en daaraan verwante werkwoordsvormen (‘brandt’).

Vervolgens heeft Sewel - zo blijkt uit de gegeven voorbeelden - in de derde persoon enkelvoud de letter -d na de ‘stam’ van de hand gewezen:

Want wat naauwkeurigen opmerker komt het niet zeer dwars, voor, als hy geschreeven ziet, Zy derfd haar heul; Hy beschermd haar; De vogel zweefd in de lucht; Zy betreurd haar verlies; Het komd uyt haaren schood¹⁹⁰
(1708: 27)

Wat aan deze voorbeelden opvalt, is dat - met uitzondering van komen in de laatstvermelde zin - de geboden persoonsvormen alle dienen te worden gerekend tot de wat wij noemen zwakke werkwoorden die in de verleden tijd -de hebben.¹⁹¹

187 Vgl. Moonen 1706: 13: ‘De T is ook de merkletter en nootwendigh in het spellen der tweede persoonen van beide Getallen der Aentoonende Wyze, en des derden persoons in het Eenvouwige Getal’.

188 Vgl. het paradigma op pagina 144 van Sewels Nederduytsche spraakkonst: ‘Gy leert, Hy óf zy Leert’.

189 Vgl. Sewel 1708: 11-12: ‘de D [kan] niet gemist, maar behoort echter met eene T getemperd te worden, om de Tweede en derde persoon te betékenen der Werkwoorden, die in de Oneyndigende wyze een D hebben, als Bidden, Myden, Leyden, Lyden, Kleeden, enz. Want men behoort te schryven: Gy bidt: hy mydt haar niet: Die weg leydt ten verderve: Hy leedt veel ongemaks: zy kleedt het kind’.

190 Vgl. Sewel 1708: 12: ‘in [werk]woorden waarin geen D komt, als Beminnen, komen, vermaanen, is het ten hoogste wanschikkelyk eene D te brengen, alhoewel veele zich niet ontzien te schryven, Hy bemind haar niet: Zy komd straks: Gy vermaand uwe kinderen nooit: dóch zulks is een quaade gewoonte’.

191 Voor de derde persoon enkelvoud in de tegenwoordige tijd van werkwoorden die een verleden tijd met -de vormen, heeft Ampzing geen -t maar een -d als uitgang opgegeven (Dibbets 1995: 268).

[p. 316]

Bij Ten Kate worden zowel de tweede als de derde persoon enkelvoud gevormd door aan het ‘zakelijk deel’ van een werkwoord een t toe te voegen; het vormelijk onderscheid dat in het verleden door middel van uitgangen werd aangebracht tussen die twee personen, is hierdoor verdwenen:

(2. Pers:) T, oul: Est;¹⁹² (3. Pers:) T, oul: Et.
(1723, I: 550)

In een aantekening op vers 278 van het eerste boek van Vondels Herscheppinge - ‘Zyn kleet in bont en d'arm verkeert in pooten tuigen’ - heeft Huydecoper uitgebreid stilgestaan bij de ‘Spellinge van D, T, DT’.¹⁹³ In dat verband heeft hij over de vervoeging van werkwoorden het volgende opgemerkt:

Staat dan by my vast, dat de tweede en derde persoon van den Tegenwoordigen tyd der Aantoonende wyze, in het eenvoudig getal, altyd met eene T beslooten wordt;¹⁹⁴ als Gy, en Hy, verkeert, bemint, bindt, enz. doch niet bint: omdatmen in den eersten persoon zegt, Ik verkeer, bemin, bind; en in de twee anderen de T daar alleenlyk achter byvoegt. en heeft in zodanige werkwoorden de Spelling van DT alleen plaats, en noit anders.
(1730: 31)

In de ‘Byvoegsels en verbeteringen’ heeft Huydecoper drie werkwoorden vermeld die zich aan deze regel hebben onttrokken. De derde persoon enkelvoud daarvan luidt:

hy mag,¹⁹⁵ plag,¹⁹⁶ wil, gelykmen nu schryft. de Ouden schreeven ook, hy wilt
(1730: 619)

waaraan Van Lelyveld in de tweede druk van de Proeve nog drie andere uitzonderingen heeft toegevoegd: ‘Hy is, hy zal, hy kan’ (1782: 80).

Wat de vervoeging betreft van werkwoorden waarvan de stam uitgaat op een d, kan ‘de uitspraak’ naar de mening van Huydecoper bewijzen dat in de derde persoon enkelvoud achter die stam een t dient te worden geschreven.

wat den Eersten en Derden persoon belangt, daarin beweer ik datmen behoort te schryven, by voorbeeld, ik vind 'er geen, en hy vindt 'er geen: en dat leert ook de uitspraak, dewyl dit uitgesproken wordt, alsof 'er stondt, ik vinder geen, en hy vinter geen. wederom schryftmen, ik vind dat niet, en hy vindt dat niet: maar hoe spreektmen dat uit? aldus, ik vin dat niet, en hy vint dat niet. uit zulke gevolgen blykt de zachtheid der D, en de scherpheid der T, oogschynelyk; want daardoor wordt de

192 Vgl. Ten Kate 1723, I: 472: ‘eertijds, toen DU nog in zwang ging, was ST de terminatie van de 2. Pers: in Singul:’.

193 Van Lelyveld heeft in een noot bij de tweede druk van de Proeve laten weten dat in het latere werk van Vondel ‘nooit de D; maar altijd de T tot een sluitletter gebezigd [is], en somtijds met de D daarvoor in den tweeden en derden persoon van den praesens indic. en imperf. sing. van zoodanige woorden, welke de D in den infinitivus hebben. Ik zeg somtijds, want nu en dan heeft hy in zulke woorden wel eens de enkele T, omdat die hem zeer gemeenzaam is’ (1782: 78). Volgens Van Lelyveld is de d als ‘sluitletter’ aan het eind van de vijftiende eeuw in zwang geraakt, maar heeft die spelling pas na de verschijning van de Twe-spraack uit 1584 algemeen ingang gevonden: ‘by onze oudste Schryvers vinden wy, genoegzaam altijd, de T, en nooit de D. [...] en nimmer DT aan het eind der woorden’ (1782: 78).

194 Enige bladzijden verderop in de Proeve heeft Huydecoper het advies gegeven om (verleden) deelwoorden als verkeerd en bemind met een d te schrijven. Een van de redenen daarvoor is dat men ‘dit doende, noit [zal] behoeven te twyffelen, of het een deelwoord, of de derde persoon der aantoonende wyze is. men schryve dan, hy verkeert, maar, hy is verkeerd: zy bemint, maar, zy wordt bemind, enz.’ (1730: 36). Dit argument is niet bijzonder sterk. Door het gebruik van de hulpwerkwoorden zijn en worden is het deelwoord immers duidelijk van de derde persoon enkelvoud onderscheiden. Bovendien bestaat er bij werkwoorden met een onscheidbaar voorvoegsel waarvan de stam eindigt op een t - denk bijvoorbeeld aan verachten - ook geen formeel verschil tussen het deelwoord en de derde persoon enkelvoud.

195 Vgl. Van Lelyveld 1782: 93: ‘Zonderling is het met ons hulpwoord mogen, dat in den derden persoon van het praes. sing. zonder, en in den derden persoon van het imperf. sing. met een T geschreven wordt’.

196 Volgens Van Lelyveld (1782: 93) is deze vorm ‘analogice’ correct, ‘maar men zegt wy plachten, zy plachten; en dus blijft dit woord in de daad een uitzondering op den algemeenen regel; omdat men behoort te schryven, ik placht, gy placht, hy placht, gelijk door verscheiden Schryvers gedaan wordt’.

[p. 317]

eerste aan 't eind der woorden somtyds geheel uitgelaaten, de tweede noit. zo zegtmen ik Ry (voor ryd) te paard; maar, ik Ryt dat van een. Ik Laa (voor laad) den wagen met hout; maar, ik Laat den wagen voorby. Ik Wy (voor wyd) dit aan u; maar, ik Wyt dit aan u. en hieruit blykt ook dat 'er, alsmen wil, wel onderscheid van klank te bemerken is in hy Rydt, en hy Ryt; hy Laadt, en hy Laat; hy Wydt, en hy Wyt; en wat dies meer is.
(1730: 33)

Overeenkomstig zijn gewoonte heeft Huydecoper na dit betoog de daarin verkondigde opvattingen met voorbeelden uit het gebruik van zowel Nieuwen als Ouden kracht proberen bij te zetten. Tot de nieuwe auteurs die het onderscheid tussen d, dt en t - zowel met betrekking tot naam- als werkwoorden - doorgaans op de door Huydecoper voorgestane wijze hebben waargenomen, behoren naast Jan Six van Chandelier, Daniel Jonktys, Constantijn Huygens en Laurens Bake. De oude schrijvers zijn slechts door een persoon vertegenwoordigd: ‘den ongenoemden Vlaamschen Vertaaler van Boëtius’ (1730: 35; zie 3.8.2.3).

In de vorige paragraaf hebben we gezien dat Huydecoper in afwijking van de Ouden niet ik vinde maar ik vind voorschreef. Dit ‘uitwerpen der E’ bleef niet beperkt tot de eerste persoon enkelvoud, het verschijnsel deed zich ook voor in de tweede en derde persoon van dat getal:

de ouden zeiden, ik vinde, du vindes of vinds,¹⁹⁷ hy vindet. de S in den tweeden persoon is al voorlang afgeschaft, en daarvoor de T aangenomen.¹⁹⁸
(1730: 288)

197 Hierboven hebben we gezien dat volgens Ten Kate (1723, I: 550) de tweede persoon enkelvoud eindigde op -est in plaats van de door Huydecoper geattesteerde uitgangen -es en -s.

198 Vgl. 1730: 288: ‘Overal dan, daar wy nu de spelling van DT behouden, moet men denken dat de Ouden geschreeven zouden hebben DET’.

7.5.11.4 Gebiedende wijs

We hebben hierboven (7.5.10) gezien dat volgens Moonen het ‘Wortelwoort’ van een werkwoord bestond uit de gebiedende wijs enkelvoud. Deze vorm ligt ten grondslag aan alle vervoegingen van het werkwoord. Zo wordt de imperativus pluralis van zowel ‘bedryvende’ als ‘onzydige’ werkwoorden van dat ‘wortelwoort’ afgeleid door er een t achter te plaatsen:

Het Meervouwige Getal der Gebiedende Wyze wordt in die beide [t.w. in ‘Bedryvende’ en ‘Onzydige’ werkwoorden, RdB] van het Eenvouwige Getal of Wortelwoort gemaekt door het byvoegen eener T die by de Nederduitschen, zoo wel, als by de Grieken en Latynen, het merkteken des Meervouwigen Getals in de Gebiedende Wyze is¹⁹⁹
(1706: 183)

Anders dan de gebiedende wijs van ‘bedryvende’ en ‘onzydige’ werkwoorden wordt de imperativus van ‘Lydende Werkwoorden’ niet afgeleid van het ‘Wortelwoort’:

In het Lydende Werkwoort wordt de Gebiedende Wyze in beide Getallen gemaekt van het Deelwoort des Verleedenen Tyts, voor zich aenneemende het Helpwoort Word en Wordt; als in, Word Gehoort, Wordt Gehoort, Word Geleezen, Wordt Geleezen.
(1706: 184)

Dat in deze aanhaling de vormen met ‘Word’ in het enkelvoud en die met ‘Wordt’ in het meervoud staan, wordt bevestigd door het paradigma van het ‘Helpwoort Worden’ op bladzijde 148 van Moonens spraakkunst en die van het ‘Lydend Werkwoort Gehoort Worden’ op pagina 173.

199 Vgl. Moonen 1706: 13: ‘Met de T spelt men, als met de Merkletter, in de Werkwoorden den tweeden persoon in het Meervouwige Getal der Gebiedende Wyze; als, Neemt, geeft, leeft, hoort, zingt &c. als afgeleidt van de Wortelwoorden, de tweede persoonen in het Eenvouwige Getal, Neem, geef, lees, hoor, zing &c.’. Vgl. Moonen 1706: 165.

[p. 318]

Had Moonen opgemerkt dat de gebiedende wijs alleen voorkwam in de tweede persoon, Sewel heeft ook aparte vormen onderscheiden voor de derde persoon enkelvoud en meervoud, en met betrekking tot het activum ook een bijzondere vorm voor de eerste persoon meervoud (vgl. Sewel 1708: 145 en 150). De tweede en derde kolom van het onderstaande schema bevatten de gebiedende wijzen van respectievelijk het actieve werkwoord leeren en het passieve werkwoord geleerd worden:

	Enkelvoud
persoon	actief	passief
1.	-	-
2.	Leer (Gy)	Word Geleerd
3.	Hy Leere	Dat hy Geleerd worde
	Meervoud
persoon	actief	passief
1.	Leeren we	-
2.	Leert (Gylieden)	Wordt [Gylieden] geleerd
3.	Dat zy Leeren	Dat zy Geleerd worden

Wanneer we deze vervoeging van het passieve werkwoord geleerd worden vergelijken met die van het hulpwerkwoord worden in de gebiedende wijs (1708: 139),²⁰⁰ dan is het opmerkelijk dat Sewel naast ‘Word Geleerd’ (tweede persoon enkelvoud passief) en ‘Wordt [Gylieden] geleerd’ (tweede persoon meervoud passief) de vormen werd geleerd respectievelijk werdt (Gylieden) geleerd niet als alternatief heeft vermeld. Daarnaast is het opmerkelijk dat hij in de gebiedende wijs meervoud in het activum wel een vorm maar in het passivum geen vorm voor de eerste persoon meervoud heeft onderkend.

Anders dan Sewel heeft Ten Kate alleen voor de tweede persoon enkel- en meervoud vormen van de gebiedende wijs vermeld, waarin hij met Moonen overeenstemt. Maar Ten Kate wijkt van de laatste af door naast een gebiedende wijs voor de tegenwoordige er ook een voor de toekomende tijd te geven:

in 't Praesens in Sing: GAE, in Plur: GAET. en in 't Futurum GY ZULT GAEN.
(1723, I: 521)

Hierbij heeft Ten Kate aangetekend dat dit zogenaamde ‘Futurum Imperativi’ morfologisch gezien niet afwijkt van het ‘Futurum Indicativi’. De twee futurumvormen kunnen van elkaar onderscheiden worden door middel van het ‘accent’. Bij de eerste ligt het accent hoofdzakelijk op het werkwoord zullen, bij de tweede krijgt gaen de nadruk. Aan de gebiedende wijs van passieve werkwoorden heeft Ten Kate weinig woorden gewijd. Naar zijn mening leverde dat slechts gekunstelde vormen op:

Het Gebieden heeft weinig voeg in den staet van Lijding, vermits het bedrijf door een ander geschied; zo dat het zeggen van Word Bemint, of Zyt Bemint meer gemaekte als eigene wijzen van spreken zijn.
(1723, I: 532)

In de Proeve heeft Huydecoper op diverse plaatsen de vervoeging van de imperativus aan de orde gesteld. In de verzen 517 en 518 van het vierde boek van Vondels Herscheppinge - ‘En sprak: o vader, en o moeder, slaet uwe oogen Toch neder, en beschenk uw' zoon, nu man en vrou’ - heeft hij in zijn hoedanigheid als editeur beschenk laten vervangen door beschenkt, omdat de eerstgenoemde vorm volgens hem niet in overeenstemming is met het gebruik van Vondel:²⁰¹

200 De gebiedende wijs van worden luidt in het enkelvoud: ‘Word óf werd Gy’, ‘Hy worde’ en in het meervoud: ‘Worden we’, ‘Wordt óf werdt Gylieden’, ‘Dat zy worden’.

201 Van Helten heeft opgemerkt dat het niet opmerkelijk is dat Vondel in zinnen met twee of meer verbonden imperatieven de ene gebiedende wijs met en de ander zonder een t schrijft. Af en toe heeft Vondel zelfs een enkelvoudige vorm gebruikt om meerdere personen aan te spreken (Van Helten 1883: 51-52). Vgl. Michels 1934: 531.

[p. 319]

in den Eersten druk staat kwaalyk beschenk: dat recht tegen de zinnelykheid, hierin overal van onzen Dichter in acht genomen, aanloopt: want hy spreekt in 't meervoudige, ô vader, en ô moeder! en dat hier de T by verzuim afgelaaten is, blykt uit het voorgaande, slaet.²⁰²
(1730: 229)

Op pagina 288 van de Proeve heeft Huydecoper opgemerkt dat ‘onze beste Dichters’ ten aanzien van de gebiedende wijs zorgvuldig onderscheid maken tussen het enkelvoudig en het meervoudig getal, maar dat ‘de grootste hoop’ daarop geen acht slaat. Dat de imperativus in het meervoud moet eindigen op een t, vindt zijn oorsprong in het taalgebruik van de Ouden:

Is iemand begeerig de reden te weeten, waarom de T noodzaakelyk vereischt wordt in 't Meerv., dien antwoorden wy, dat de Ouden in 't Eenv. schreeven houde, in 't Meerv. houdet: neem uit beide deeze woorden de E weg, zo blyft 'er houd en houdt.
(1730: 288)

Huydecoper heeft zijn lezers verzekerd dat het ‘geene nieuwigheid, maar al veele eeuwen oud is’ om in de vervoeging onderscheid aan te brengen tussen de gebiedende wijs enkelvoud en meervoud. Om die bewering te staven heeft hij over deze kwestie een omvangrijk fragment geciteerd uit de voorrede die Marnix van St.-Aldegonde aan de tweede druk van zijn Psalmen (1591) heeft doen voorafgaan (1730: 288-289).²⁰³ Aanvankelijk wilde Huydecoper van het onderhavige onderscheid voorbeelden bijeenbrengen uit geschriften van de Ouden, maar dat heeft hij uiteindelijk niet gedaan. Wèl heeft hij met voorbeelden uit het werk van Willeramus en Otfridus aangetoond ‘dat het lang te vooren onverbreekelyk waargenomen is’ (1730: 289).

Van Lelyveld heeft in een voetnoot bij de tweede druk van de Proeve te kennen gegeven dat hij het volledig eens is met Huydecopers opmerking dat bij de Ouden de gebiedende wijs in het meervoud wel een t heeft maar dat die letter in het enkelvoud ontbreekt, want:

In alle tyden en wyzen onzer Werkwoorden wordt de tweede persoon van het meervoud altijd met de T, als derzelver littera characteristica gesloten.
(1784: 206)

Maar het gebruik van de tweede persoon enkelvoud is volgens Van Lelyveld in onbruik geraakt toen ‘het eenvoudig Du’ het veld heeft moeten ruimen voor ‘het meervoudig Gy’. Buiten zinsverband is niet vast te stellen of ‘gy geeft, gy neemt, gy doet’ op één dan wel op meerdere personen betrekking heeft. Anders gezegd, morfologisch gezien bestond er vanaf het moment dat du was verdwenen, geen verschil meer tussen enkel- en meervoud. Deze algemene uitspraak is door Van Lelyveld vervolgens betrokken op de gebiedende wijs. In zijn ogen spreekt het vanzelf

dat het, in den grond niet anders dan regelmatig te noemen is, wanneer men, in de gebiedende wyze, het onderscheid van het enkel en meervoud niet in acht genomen, maar, zoo wel tot één als tot meer sprekende, geschreven vindt hoort, geeft, neemt, doet enz.
(1784: 207)

Van Lelyveld distantieert zich hiermee dus van Huydecopers regel om in het enkelvoud geen t te schrijven maar dit in het meervoud wel te doen.

202 Aangezien de imperativus in het meervoud een t vereist, is genaektme in vers 834 van het eerste boek van Vondels Herscheppinge ‘een drukfeil’. In plaats daarvan moet men volgens Huydecoper lezen genaekme ‘gelyk ook in den ouden druk geleezen wordt’ (1730: 74).

203 Gedeelten uit dit voorwoord zijn uitgegeven door Zwaan (1939: 397-399).

[p. 320]

7.5.12 Onvoltooid verleden tijd

7.5.12.1 Aantonende wijs

Naar aanleiding van vers 586 van het derde boek van Vondels Herscheppinge - ‘Naerdienge menige eeu dus vrolyk bloeide en groeide’ - heeft Huydecoper ten aanzien van de gebezigde werkwoordsvormen het volgende opgemerkt:

Van alles, wat onze laatste Taalverbeteraars behandeld hebben, kanmen verzekeren, dat 'er tegenwoordig niets zo onzeker is, als dit [t.w. de tweede persoon meervoud onvoltooid verleden tijd in de aantonende wijs]: en wat het Gebruik belangt, daaromtrent kanmen, met den Hr. Ten Kate I. deel p. 551. zeggen, dat het hierin naeulyks scheidsman kan zyn: niet alleen omdat de gevallen zo zeldsaam voorkomen, gelyk die Hr. zegt, maar ook, en voornaamelyk, omdat het gebruik zelf zich noch niet volkomen voor 't een of 't ander verklaard heeft.
(1730: 207)

Huydecoper heeft vastgesteld dat Vondel in de tweede persoon van de onvoltooid verleden tijd geen vormelijk onderscheid heeft gemaakt tussen het enkelvoudig en het meervoudig getal. Ook bij Poot, ‘in wiens werken eene geduurige naarvolging van Vondel uitblinkt’ (1730: 208), en bij Caspar Brandt heeft Huydecoper dit aangetroffen. Hoewel vormen als bloeide en groeide in de tweede persoon meervoud bij schrijvers van naam beslist niet ongebruikelijk waren, heeft Huydecoper deze vervoeging om twee redenen van de hand gewezen:

Doch dit kan ik in geenen deele goed keuren, want omarmde, hoorde, behoede, enz. behooren tot het eenvoudig getal: en het strydt tegen de eigenschap onzer taale, op die wyze tot veelen te spreeken. Ook maakt de Hr. Ten Kate van deeze schryfwyze, in De, als behoede, hoorde, enz. gansch geen gewag.
(1730: 208)

Om in de tweede persoon imperfectum een morfologisch verschil aan te brengen tussen het enkelvoud en het meervoud, hebben enkele auteurs, onder wie Jan Six en Jacob Zeeus, ervoor gekozen achter de tweede persoon meervoud een -n te plaatsen. Van de ‘laatste Taalverbeteraars’ die Huydecoper in de onderhavige aantekening heeft genoemd, is Moonen de enige geweest die deze vervoeging in zijn Nederduitsche spraekkunst heeft voorgeschreven, zoals valt op te maken uit de paradigmata van de werkwoorden hooren en woonen (1706: 165 en 179), en uit het vijfentwintigste hoofdstuk van zijn grammatica waarin hij de vorming van de werkwoordstijden heeft besproken.²⁰⁴ Hoewel door het toevoegen van een n de tweede persoon in het meervoud formeel onderscheiden was van die in het enkelvoud, konden pluralisvormen als gy hoorden en gy woonden Huydecoper evenmin bekoren als het hierboven besproken gebruik van Vondel. Daarbij speelde in het bijzonder de welluidendheid een rol:

Het zou my eenigszins beter behaagen dan het voorgaande, doch om de waarheid te zeggen, niet veel: ja die ooren aan 't hoofd, en eenige taalkennis heeft, zal moeten belyden, dat en het een en het ander hard en zeer aanstootelyk is.
(1730: 208)

Wat de vervoeging van de tweede persoon meervoud imperfectum betreft, heeft Huydecoper zich noch door het taalgebruik van Vondel noch door de grammatica van Moonen laten leiden. Hij heeft kenbaar gemaakt dezelfde mening toegedaan te zijn als Adriaen Verwer of, zoals Huydecoper hem heeft aangeduid,

204 Vgl. Moonen 1706: 188: ‘De Onvolmaekte Verleeden Tyt der Aentoonende Wyze wordt in het Bedryvende en Onzydige Werkwoort van het Wortelwoort afgeleidt door het byvoegen der Merkletteren DE in alle de Persoonen des Eenvouwigen, en van DEN in alle de Persoonen des Meervouwigen Getals’. Van Lelyveld (1782: 468) heeft erop gewezen dat Adriaen Verwer de regel van Moonen van de hand had gewezen.

[p. 321]

den Schryver van de Idea Linguae Belgicae, die oordeelde, dat wy hier den schryftrant der Ouden behoorden te volgen, en den uitgang in Et te houden, als gylieden Hoordet, Hooptet:²⁰⁵ waarvoor Sewel zich mede verklaard heeft, schryvende, gyl. leerdet, Spraakk. p. 144.
(1730: 208)

Vervolgens heeft Huydecoper aangetekend dat niet alleen de Ouden maar ook ‘alle onze Taalverwanten’ in de tweede persoon meervoud imperfectum altijd -et als uitgang hadden. Alleen de ‘Angel-Saxen’ vormen op die regel een uitzondering (1730: 208-209). Als bron voor deze gegevens heeft Huydecoper Ten Kates Aenleiding opgegeven.²⁰⁶

Voor Van Lelyveld stond het vast dat de letter t - onder meer - beschouwd moest worden als ‘kenletter’ van de tweede persoon meervoud in de verleden tijd. Bij de ‘ongelijkvloeijende Werkwoorden’ is deze t volgens hem ‘volstandig’ in gebruik gebleven, zoals blijkt uit de door hem geleverde voorbeelden: ‘gy naamt, gy zaagt, gy gaaft, gy streedt, gy hadt’ (1782: 467). Hierna heeft Van Lelyveld meegedeeld dat de meeste Ouden - en later de Statenvertalers - ervoor hebben gekozen het imperfectum van de ‘gelijkvloeijenden’ te laten uitgaan op een t. Enkele Ouden hebben zich daar niet aan gehouden. Bij hen treffen we in de tweede persoon meervoud niet de uitgang -t maar -en aan (1782: 468). Hiervan heeft Van Lelyveld een aantal voorbeelden gegeven die Huydecoper op zijn eigen exemplaar van de Proeve had aangetekend.

In de laatste alinea van de voetnoot waaruit de bovenstaande gegevens afkomstig zijn, heeft Van Lelyveld te kennen gegeven dat in de tweede persoon meervoud imperfectum zijn voorkeur niet uitging naar door Vondel gebezigde vormen als groeide en bloeide en evenmin naar de varianten groeiden en bloeiden

echter dient men altijd in 't oog te houden, dat de uitgang in Et regelmatig, in deftigen stijl zeer voeglijk, en in Poëtische en andere stukken, ook nu nog, niet geheel buiten gebruik is, en onzes oordeels in gebruik behoore te blyven, overeenkomstig met het gene in de ongelijkvloeijende Werkwoorden plaats heeft.
(1782: 470)

Naar de mening van Van Lelyveld is het vormelijk onderscheid tussen het enkelvoud en het meervoud verdwenen, nadat aan het einde van de zestiende eeuw het voornaamwoord du van het toneel verdween. Om die reden dienen we volgens hem in het enkel- en het meervoud van ongelijkvloeiende werkwoorden te schrijven ‘Gy gaaft, Gy naamt, Gy stondt, Gy hadt, Gy zoudt, Gy badt’ en in die van gelijkvloeiende werkwoorden ‘Gy hoordet, Gy leefdet’ (1782: 470).

205 Verwer (1707: 44) heeft bij het paradigma van het werkwoord stellen ‘gyl. steldet’ vermeld bij de tweede persoon meervoud imperfectum.

206 Vgl. Ten Kate 1723, I: 551: ‘onze Oudheid is gantschelijk voor 't eerste [t.w. een uitgang op -det of -tet, RdB]; en niet alleen Onze, maer 't M-Gottisch, Frank-Duitsch, Alamannisch en Hoogduitsch pleit daer voor: alleenlijk het Angel-Saxisch neemt in dit geval de 2. Perf: Plur: mede op Odon of Don of Ton, even gelijk zijn 1. & 3. Pers:’.

7.5.13 Wederkerende werkwoorden

Tot de ‘Onzydige’ werkwoorden (zie 7.5.4) heeft Moonen ook ‘eenige²⁰⁷ Wederkeerende Werkwoorden’²⁰⁸ gerekend. Dit zijn volgens hem werkwoorden ‘in welke de daet tot den werker wederkeert; als, Zich Verwonderen, Zich Schaemen, Zich Verheugen, &c.’ (1706:

207 Het is niet duidelijk of Moonen met dit woord heeft willen aanduiden dat slechts een gedeelte van de wederkerende werkwoorden onzijdig is of dat de groep werkwoorden die wederkerend wordt genoemd, maar enkele leden telt.

208 Vgl. Moonen 1706: **6^r: ‘Wederkeerende Werkwoorden, Verba Reciproca’.

[p. 322]

164). Bepaalde werkwoorden kunnen ‘Wederkeerende’ worden gemaakt ‘door het voortzetten [sic] der Voornaemwoorden My, U, Zich’ (1706: 240).

Hoewel Sewel de term wederkerende werkwoorden niet heeft gebruikt, heeft hij in het grammaticaonderdeel syntaxis het wel over dergelijke werkwoorden gehad:

Etlyke Werkwoorden vereyschen de Voornaamwoorden My, U, Ons Zich, als, Ik verwonder my. Gy verwondert u t'onrecht. Ik schaam my [...]
(1708: 195)

Ten Kate heeft gezegd dat een werkwoord ‘Wederkeerig’ - en niet zoals Moonen ‘Wederkeerend’ - wordt genoemd ‘wanneer de werking tot de Persoon zelf wederom straelt’, waarvan hij als voorbeeld ‘Zig Bedienen’ heeft gegeven.²⁰⁹ Het is op basis van de door Ten Kate op pagina 322 van het eerste deel van de Aenleiding gekozen formulering niet uit te maken of hij zulke werkwoorden evenals Moonen tot de ‘Onzijdige’ heeft gerekend of niet.

De zinsnede ‘zy legt 'er op de doôn’, te vinden in vers 378 van het zesde boek van Vondels Herscheppinge, heeft Huydecoper tot het volgende commentaar aanleiding gegeven:

'er is haer:²¹⁰ maar haer moest hier zyn zich.
(1730: 276)

Van Helten (1883: 123) heeft erop gewezen dat Vondel in de regel zich als wederkerend voornaamwoord heeft gebruikt. Het gebruik van hem, haer, hen is volgens hem weliswaar niet ongebruikelijk in het oudere werk van de dichter, maar hoogst zeldzaam in diens jongere periode. Huydecoper beschouwde het gebruik van haer als wederkerend voornaamwoord bij vrouwelijke personen, waarvan hij uit de Herscheppinge drie voorbeelden heeft aangehaald, als een ‘misslag’.²¹¹ Om die reden heeft hij de onderhavige aantekening besloten met de woorden:

ik beken dat Vondel, aan deeze vaarzen van Vondel, kwaalyk te kennen is.
(1730: 276)

Op bladzijde 461 van de Proeve heeft Huydecoper naar aanleiding van het niet-reflexieve gebruik van het werkwoord eigenen - ‘Vondel zegt anders, Zich iets eigenen’ - opgemerkt dat hij dit ‘by meer goede Schryvers’ heeft aangetroffen. Hij is van oordeel dat het gebruik van eigenen in plaats van zich eigenen ‘onverbeeterlyk goed’ is. Daarentegen heeft Huydecoper het wederkerend voornaamwoord bij het werkwoord schamen wel verplicht gesteld, zoals blijkt uit de aantekening bij vers 26 van het veertiende boek van Vondels Herscheppinge - ‘Ik schaeme u myn gebeên, belofte, en vleiery’-:

hier is my vergeeten [...] want men zegt niet alleen schaamen; maar, zich schaamen.
(1730: 538)

209 In margine lezen we daarvoor de Latijnse benaming ‘Verbum Reciprocum’.

210 Vgl. Michels 1934: 598-599, waar staat dat ‘'er’ op deze plaats een verkorting is van ‘daer’.

211 Vgl. Sewel 1708: 192: ‘Het is [...] quaalyk gezegd, Ik vrees dat zy haar zullen vergissen: want men moet zeggen, dat zy zich vergissen zullen. Insgelyks is 't niet goed dat men zegt. Hy heeft hem bezeerd, zo men door hem den persoon zelven verstaat, want dan moet het zich zyn; dóch is 't een ander, dan moet het hem weezen’.

7.5.14 Frequentatieven

Op pagina 410 van de Proeve heeft Huydecoper erop gewezen dat de betekenis van trappen niet geheel identiek is aan die van trappelen. Het onderscheid tussen deze en dergelijke werkwoorden heeft hij nader toegelicht aan de hand van het voorbeeld blikken dat

[p. 323]

verlengd zynde tot Blikkeren,²¹² [...] de betekenis van het woord verlengt, of een geduurige herhaaling der zelve te kennen geeft. dit laatste is vooral eigen aan die Werkwoorden, die den gemeenen uitgang EN verlengen tot ELEN,
de welke volkomen overeenkomt met den Latynsche ITARE;²¹³ den gewoonsten uitgang dier Werkwoorden, die eene of meerder herhaalingen van hunne betekenis te kennen geeven, in 't Latyn Frequentativa, of Iterativa, geheeten.²¹⁴
(1730: 410)

Vervolgens heeft Huydecoper een groot aantal voorbeelden gegeven van werkwoorden die bestaan uit een stam en de uitgang -elen en daardoor ‘een geduurig’ X-en betekenen. De betekenis van tokkelen bijvoorbeeld luidt ‘een geduurig Tokken, d.i. aanraaken’, terwijl trappelen niets anders is dan ‘een geduurig Trappen’ (1730: 411).²¹⁵

Werkwoorden die eindigen op de uitgang -elen, worden volgens Huydecoper doorgaans gebruikt ‘om een geluid, dat lang achtereen, en als met geduurige herhaalingen, gehoord wordt, uittedrukken’, waarna hij ter illustratie enkele werkwoorden heeft opgesomd die aan deze omschrijving voldoen: ‘Ratelen, Reutelen, Kakelen, Mompelen, Stommelen, Schommelen, Bobbelen, Trommelen, Schuffelen, Rammelen, Babbelen’ (1730: 412).

Het is Huydecoper gebleken dat in de uitgang -elen de l dikwijls met de r wordt verwisseld. Zo komt naast stamelen het werkwoord stameren voor en spraken de Ouden behalve van wandelen ook van wanderen (1730: 412).²¹⁶

Aan het slot van deze aantekening heeft Huydecoper gewezen op de overeenkomst die er naar zijn mening bestond tussen werkwoorden op -elen en -eren enerzijds en de zelfstan-

212 Vgl. 1730: 377: ‘welk geduurig beweegen en verschieten, noch uitgedrukt wordt door den verlengden uitgang Blikkeren voor Blikken’. Een ander voorbeeld van de vorming van een frequentativum op -eren treffen we aan op bladzijde 625 van de Proeve: ‘van Klaauw komt klaauwen, en het frequentativum, Klauweren, doch om de welluidendheid, klaveren: dat het rechte woord, en naderhand, gelyk meer anderen, onnoodiglyk met een T vermeerderd, en in Klauteren veranderd is’.

213 Vgl. echter 1730: 590: ‘'t Geen wy hier zeggen van Exulare, bevestigt ook het reeds gezeide van Ambulare, t.w. datmen hier ulare niet anders moet aanzien dan als een' Uitgang. En hoe die verder overeenkome met onzen Duitschen Uitgang elen, blykt zonneklaar uit meer andere woorden, die in beide deeze taalen byna de zelfden zyn’.

214 Daarop aansluitend heeft Huydecoper uit een taalkundig geschrift van Sosipater Charisius de volgende omschrijving van dergelijke werkwoorden aangehaald: ‘Sunt quaedam verba quae frequentativa sive iterativa appellantur, quibus significatur id quod saepius futurum est, ut dico, Dictito, id est saepius dico, mitto, Mittito; facio, Factito, & similia’ (1730: 410).

215 Op andere plaatsen in de Proeve heeft Huydecoper voorbeelden gegeven van frequentatieven die zijn afgeleid van verba eindigend op ‘den gemeenen uitgang EN’. Vgl. 1730: 373: ‘'t is waar, volgens de Analogia maaktmen eenvoudiglyk van Nest, nesten, gelyk van Huis, huizen, van Hof, hooven, enz. maar wederom maakt van Nesten, nestelen; gelyk van Druppen, druppelen; van Trappen, trappelen; van Wikken, wichelen:’; 1730: 503: ‘Sneevelen, is het frequentativum van Sneeven, volgens 't gezeide boven IX. 279. en betekent eigelyk, of, dat één persoon dikwils valt, of, dat veelen, teffens vallen’; 1730: 539: ‘Onze eige Aantek. B.IX. v.279. leert ons, dat het Frequentativum van Smaaden, is Smaadelen. En eindelyk de verkorting van Smaadelyk tot Smaalyk, of Smalik, gelyk ook by Plantyn te vinden is, overtuigt ons, dat Smaalen, eene verkorting is van Smaadelen. Al het welke bevestigd wordt zelfs door de gewoone betekenis van Smaalen, zynde een geduurig smaaden’; 1730: 581: ‘Wy telden het [t.w. wandelen, RdB] B.IX. v.279. onder de Frequentativa, of Iterativa, afkomstig van 't eenvoudige Wenden’; 1730: 590: ‘Het Frequentativum hiervan [t.w. wenden, RdB] is Wendelen; 't welk echter in zo ruim een betekenis niet gebruikt wordt; zynde eigelyk een dikwils wenden, een herhaald keeren’.

216 Op de pagina's 410-413 van de Proeve heeft Huydecoper gewag gemaakt van de volgende frequentatieven (de lijst is alfabetisch gerangschikt): babbelen, babelen, bedelen, blikkeren, bobbelen, bobberen, broddelen, brokkelen, daveren, drentelen, druppelen, flikkeren, hakkelen, huiveren, huppelen, kakelen, kosteren, mompelen, nestelen, pratelen, rammelen, ratelen, reutelen, reyeren, schemelen, schemeren, schitteren, schoffelen, schommelen, schuiffelen, slobberen, snippelen, snipperen, sprengkelen, stamelen, stameren, stommelen, stotteren, tegenpruttelen, tikkelen, tokkelen, trantselen, trappelen, trippelen, trommelen, vertrappelen, wandelen, wanderen, wendelen, wentelen, wichelen, wikkelen, windelen, zeggelen, zwindelen.

[p. 324]

dige naamwoorden op -sel respectievelijk -er anderzijds.

7.5.15 Tot besluit

Als we een vergelijking maken tussen de grammaticale geschriften van Moonen, Sewel en Ten Kate aan de ene kant en de Proeve aan de andere kant, dan valt het op dat de gegevens die Huydecoper over het werkwoord heeft verstrekt schamel afsteken tegenover die van zijn voorgangers. Over eigenschappen die de als eerste genoemde taalkundigen meer of minder uitgebreid aan de orde hebben gesteld, komen we na lezing van de Proeve beduidend minder te weten. Bij Huydecoper treffen we geen gestructureerde behandeling van de accidentia van het werkwoord aan, maar over het gehele boek verspreide en (af en toe) in het voorbijgaan gemaakte opmerkingen over deze woordsoort.

In diverse opmerkingen heeft Huydecoper stilgestaan bij de zogeheten onpersoonlijke werkwoorden. Opvallend is het dat hij zich ten aanzien van deze subcategorie niet heeft beperkt tot het verstrekken van praktische taaladviezen maar er ook een theoretische beschouwing aan heeft gewijd, waarbij hij duidelijk zijn standpunt heeft bepaald ten opzichte van andere taalkundigen.

Wat het geslacht van werkwoorden betreft, blijkt dat Huydecoper drie geslachten heeft onderscheiden: werkend, lydend en onzydig. Aan het laatste werkwoordelijk geslacht heeft hij de minste aandacht geschonken. Huydecoper heeft ten aanzien van dit accidens van het werkwoord voornamelijk gewezen op het van de normale taal afwijkende gebruik van dichters. Dezen gebruikten bijvoorbeeld de passieve of ‘lydende’ werkwoorden zinken, ryzen, zakken in een actieve zin, een dichterlijke vrijheid die Huydecoper goedkeurde wanneer het gebruik meerwaarde verleende aan een geschrift.

De opmerkingen die in de Proeve te vinden zijn over de accidentia ‘persoon’, ‘getal’, ‘wijze’ en ‘tijd’ hebben weinig om het lijf. Anders ligt dit bij het accidens ‘vervoeging’, dat zowel betrekking heeft op de indeling van werkwoorden naar klassen (conjugatio) als op de vormveranderingen die worden veroorzaakt door de eigenschappen persona, numerus, modus en tempus (flexio).

Aan de conjugatio was naar de mening van Huydecoper tot op dat moment te weinig aandacht geschonken. De misbruiken die als gevolg daarvan in de vervoeging van werkwoorden waren geslopen, wilde hij zoveel mogelijk uitbannen. Huydecoper streefde daarbij naar een regelmatige vervoeging. Hij ging in dat streven zelfs zover dat hij de regelmaat liet prevaleren boven het taalgebruik. Zo wees Huydecoper de vervoeging van werkwoorden die Ten Kate in zijn uit 1723 daterende Aenleiding had bestempeld als de zesde klasse, waartoe werkwoorden van het type lachen - lachte - gelachen behoren, van de hand. Een zwakke verleden tijd en een sterk voltooid deelwoord was volgens hem namelijk in strijd met het Nederlandse taaleigen en met het taalgebruik van de Ouden.

Ten aanzien van de flexie van werkwoorden heeft Huydecoper zich slechts over een beperkt aantal vervoegingen omstandig uitgelaten. Hij heeft duidelijke regels opgesteld voor de vervoeging van werkwoorden in de tweede en derde persoon enkelvoud presens indicatief, de imperatief en de tweede persoon meervoud imperfectum indicatief. Over deze vormen heerste onder taalgebruikers veel onzekerheid, die naar de mening van Huydecoper door de onderling verschillende regels uit grammaticale geschriften uit het begin van de achttiende eeuw niet werd weggenomen.