De Aristarch van 't Y

4.3 Huydecoper: normen voor goed taalgebruik

Bij het opstellen van taalregels en -adviezen heeft Huydecoper zich door vier principes laten leiden: de ‘gronden’ van het Nederlands' het dagelijkse taalgebruik, het taalgebruik van gezaghebbende auteurs en het taalgebruik uit het verleden. Aan deze vier taalnormen zal in de komende vier paragrafen aandacht worden geschonken. Dit hoofdstuk wordt besloten met een paragraaf over metaplasmus of dichterlijke vrijheid. Dichters hoeven de regels die grammatici voor het Nederlands hebben opgesteld, namelijk niet strikt in acht te nemen.

4.3.1 De ‘gronden’ van het Nederlands

In de oudste Nederlandse grammatica, de Voorreden van de noodich ende nutticheit der Nederduytscher taelkunste (1568),¹¹⁶ heeft Johan Radermacher de trits natura-ars-exercitatio, die vooral betrokken is op de rhetorica en de poetica, toegepast op taal. De strekking van Radermachers betoog is door Dibbets (1985: 20) als volgt onder woorden gebracht: ‘Deze natura, een ‘grammatika’ die impliciet in de taal aanwezig is en in het taalgebruik tot uitdrukking komt [...], waar echter in de loop van de tijd verandering kan optreden, kan worden geëxpliciteerd in een stelsel van taalregels dat op de natura is gegrond, een

116 Dit handschrift is uitgegeven en van een inleiding voorzien door Bostoen (1985).

[p. 90]

grammatika, waarmee de ars gekreëerd is’.¹¹⁷ Deze opvatting heeft Dibbets (1985: 21) als volgt weergegeven:

In deze figuur stelt natura de taal in haar oorspronkelijke staat voor, een taal die wordt gekenmerkt door analogieën. Pijl a geeft aan dat de usus, het taalgebruik, voortkomt uit deze volmaakte taal, ten opzichte waarvan het enige gebreken vertoont. Pijl b brengt tot uitdrukking dat de ars grammatica een stelsel regels is die hun oorsprong vinden in de natura en om die reden in essentie volmaakt zijn. Pijl c laat zien dat de ars grammatica invloed heeft of zou moeten hebben op de usus. Dit zou dienen te geschieden door middel van de exercitatio, waarbij de regels van de ars grammatica worden betrokken op de usus. Als gevolg van die exercitatio zal de usus geleidelijk aan herstellen: het taalgebruik zal steeds meer overeenkomsten gaan vertonen met de natura, wat wordt uitgedrukt door pijl d.

Een met die van Radermacher overeenstemmende opvatting komen we tegen in De Nederduytsche Spraec-konst (1633) van Christiaen van Heule. Van Heule beklemtoont in deze grammatica dat hij de regels of wetten die hij ten aanzien van het Nederlands ontdekt en vervolgens beschrijft, ziet als natuurlijke wetten, met andere woorden als wetten die in de natuur of ‘aert’ van de taal liggen: ‘Wat de natuur van de taal presenteert als een wet, vindt in de taalbeschrijving zijn neerslag in een regel; wet en regel zijn in dit opzicht pendanten’ (Klifman 1983: 22). Van Heule slaagt er zodoende in het normatieve karakter van zijn grammatica te onderbouwen ‘door de regels via de wetten te objectiveren als een explicitering van de natuur van de taal, om daarna deze regels tot instrument te maken in de beoordeling van de usus’ (Klifman 1983: 22-23).

Verschillende andere zeventiende-eeuwse taalkundigen lieten zich bij het opstellen van grammaticale regels (mede) leiden door de ‘aard’, ‘natuur’, ‘grond’ of ‘eigenschap’ van de taal. Tot hen behoren onder anderen De Hubert, Ampzing en Kók. Wat zij met dat criterium precies bedoelen, is niet geheel duidelijk (Dibbets 1977b: 48-49; Vgl. Hermkens 1973: 20). Zwaan (1939: 258) geeft als omschrijving ervoor het ‘eigen karakter en het (diepere, innerlijke) wezen van de taal’.¹¹⁸

Huydecoper was eveneens bekend met de hierboven genoemde begrippen. Zo geeft hij op pagina 145 van de Proeve te kennen dat ‘elke taal [...] haare eigenschap’ bezit.¹¹⁹ Hij is

117 Vgl. ook Klifman 1983: 20-24.

118 Met de woorden ‘aard ende eijgenschap der tale’ verwijst De Hubert in de Noodige Waarschouwinge naar de woorden, de vormen en de woordvolgorde van het Nederlands die hij kende of beschouwde als de natuurlijke wijze van spreken, aldus Zwaan (1939: 258).

119 Deze uitspraak wordt onder anderen onderschreven door Ten Kate (1723, I: 354): ‘elke Tael heeft haer bijzonder eigen’. Onder taaleigen verstaat Ten Kate volgens Huydecoper (1772a: 17) ‘eene weezenlyke Eigenschap der Taale, die Ten Kate zelf vervolgends noemt den Oudduitschen Grond’.

[p. 91]

van mening dat het taalgebruik en de - wat hij noemt - ‘gronden’ van het Nederlands in de loop der tijden uit elkaar zijn gegroeid. Dat proces heeft zich op zijn laatst aan het begin van de zeventiende eeuw voltrokken, zoals blijkt uit de volgende aanhaling:

Wat hiervan zy, toen dit woord [t.w. het werkwoord boogen] eerst in gebruik kwam, dat, myns oordeels, geweest is in 't begin van de voorgaande eeuw, of weinig vroeger, zekerlyk nadat de taal reeds van veele gronden der oudheid was afgeweeken,¹²⁰ gebruikte men 't ook op eene andere wyze.
(1730: 251)

De ‘zuiverste gronden’ van het Nederlands zijn dan ook te vinden bij de auteurs die Huydecoper aanduidt met de term Ouden, die zich het dichtst bij de oorsprong van de taal bevonden en daardoor het verst van het bedorven taalgebruik. Want zoals we hierboven hebben gezien, stond taalverandering voor Huydecoper gelijk aan taalverbastering, niet aan taalontwikkeling.¹²¹ Anders gezegd: het taalgebruik of de usus van de Ouden toonde in tegenstelling tot de hedendaagse taal weinig tot geen verschillen met de volmaakte staat waarin het Nederlands ooit verkeerde: de natura. Slechts af en toe zondigen de Ouden tegen de zogeheten ‘grondregelen der taale’ (1730: 124).

In zijn Brief wegens de ablativus absolutus, gepubliceerd in 1772 maar reeds enige decennia tevoren geschreven,¹²² zegt Huydecoper dat de ‘gronden’ <eigenschappen> van een taal zijn gegrondvest in ‘'t Natuurlijk verstand, dat bij alle volkeren een, maar niet even zeer beschaafd is; en die ook daarom, in alle beschaafde taalen moeten plaats hebben’ (1772a: 36). Om de natura van een taal met succes te kunnen bestuderen, dient men volgens Huydecoper vertrouwd te zijn met systematiek van de Latijnse grammatica:

Alle beschaafde volkeren hebben naarstige voorgangers gehad, die den aard hunner Moedertaale onderzocht, en der zelver gebruik beschaafd hebben; maar geenen is zulks gelukt, dan die te vooren, eenen goeden tijd, by de Latijnen hadden te school gelegen.¹²³
(1772a: 43)

Wie zich met de bestudering van het Nederlands bezighoudt, dient in de ogen van Huydecoper acht te geven op de voor die taal karakteristieke eigenschappen.¹²⁴ Daarmee en met de taal die de Ouden hadden gebezigd, diende het tegenwoordige Nederlands te worden vergeleken, aldus Huydecoper in de gemelde brief.¹²⁵ Stemt het taalgebruik in de geschriften van de Ouden (usus) overeen met de eigenschappen van het Nederlands (natura), dan ziet Huydecoper geen enkele reden daarvan in het hedendaagse Nederlands af te wijken. In de Proeve brengt hij dit als volgt onder woorden:

zonder nochtans iets te bepaalen, dan uit grondregelen der taale, en het gebruik der ouden: en alswe die beide, gelyk hier, voor ons hebben, dan dunkt my dat 'er niet de minste twyffeling behoorde over te blyven.¹²⁶
(1730: 124)

120 Vgl. 1730: 252: ‘de tyd van des zelfs geboorte [...] is niet zeer voordeelig’.

121 De opvatting dat het Nederlands in het verleden zuiverder, regelmatiger was, vinden we al bij Pels (zie 4.3.4) en bij Verwer (zie 1.7).

122 Zie over de publicatie van deze brief, Komen (1994: 122-124).

123 Vgl. 1772a: 43: ‘Wat gids, wat leidsman, kan iemand [...] vinden, die, ten minsten met zyne uiterste lippen, gelijkmen zegt, de Latijnsche Grammatica niet gesmaakt heeft?’.

124 Die mening was ook Van Lelyveld (1782: 240) toegedaan: ‘Iedere taal heeft hare eigenschappen, buiten welke geen taalopbouwer behoort te gaan’.

125 Vgl. 1772a: 38: ‘Geen mensch ter werreld, hoe schrander van geest en oordeel, kan over Taal of Taaleigen vonnissen, die niet met aandacht heeft onderzocht, niet alleen homen nu spreekt en schrijft, maar hoe de Ouden gewoon waaren te schryven’.

126 Vgl. 1730: 287: ‘want dit eischt de eigenschap der taale, en 't gebruik van Oude en Nieuwe schryvers, welker eersten altyd, en laatsten voor 't meerder gedeelte zo schryven’. Vgl. 1730: 259-260: ‘Ik oordeel dan, dewyl de regelen der taale hier volkomen overeenstemmen met het gebruik der Ouden, dat Jaagde alleen goed is, en Joeg (dat onregelmaatig is) dierhalve volkomen behoorde uitgebannen te worden’. Vgl. 1730: 561: ‘Het ander strydt lynrecht tegen de gezonde reden: want die hier gesteeken wordt, is niet de walg, maar ik, gy, hy; en daarom steek ik de walg niet, maar de walg steekt my. en dit laatste alleen is dikwils, het andere noit, by de Ouden te vinden’.

[p. 92]

In de zojuist vermelde Brief wegens de ablativus absolutus verkondigt Huydecoper dat ‘het oude Taaleigen’ iets geheel anders is dan ‘het nieuwe Gebruik’:

Het eerste blijft altijd en onveranderlijk. Het tweede is eene soort van Mode, die alle jaaren eenige kleine veranderingen invoert, welken wy al mede aanneemen en volgen, zonder dat wy 't gewaar worden: tot dat de oplettendsten onder ons, na verloop van tijd, ziende dat de nieuwigheden der Mode al te verre gaan, uit het Taaleigen, het Gebruik, daar het tot Misbruik vervallen is, trachten te herstellen; en dus eenen weg openen, waarlangs anderen, die wat meer zien dan 't gemeen, hen naarvolgen of voorbystreeven.
(1772a: 17-18)

Vervolgens maak Huydecoper onderscheid tussen drie vormen van gebruik. Allereerst,

een gemeen Gebruik van spreeken, waarvan zekerlijk geen gevolg <conclusie> kan getrokken worden tot het Taaleigen; omdat ook die geenen, die beter weeten, in den dagelijkschen omgang zich weinig bekommeren, om altijd naar de kunst¹²⁷ en regelmaatig te spreeken
(1772a: 18)

Naast deze ‘dagelijksche spreekstijl’ kent Huydecoper twee soorten geschreven taalgebruik:

als dat van de Taalkundigen <zij die kennis hebben ten aanzien van de taal>, die het kleine, en dat van de Kladschryvers, die het groote getal uitmaaken. Deeze laatsten schryven byna gelijk zy spreeken, en bemoeien <bekommeren> zich niet met Taalwetten of Taaleigen; en kan, by gevolge, ook hun Gebruik, daarom niet in aanmerkinge komen:¹²⁸ maar wel dat der eersten. By deezen alleen is te vinden het geen wy eigelijk onder het woord Gebruik te verstaan hebben (1772a: 18)

Om correct Nederlands te schrijven moet men naar de mening van Huydecoper ten aanzien van de woordenschat het gebruik van ‘Taalkundigen’ volgen (1772a: 34).¹²⁹ Houdt men zich daar niet aan en bezigt men verouderde woorden als meskief, harentare, jeeste, staphans, dan maakt men zich volgens Huydecoper belachelijk (1772a: 35).

Het ‘Gebruik’ bepaalt of een woord verouderd is, gangbaar is dan wel gangbaar kan worden.¹³⁰ Ditzelfde geldt voor de betekenis van een woord. Ook deze kan na verloop van tijd een verandering ondergaan.¹³¹ In dit opzicht is Huydecoper het dan ook roerend eens

127 Met ‘de kunst’ bedoelt Huydecoper de ars grammatica.

128 Vgl. 1730: 596-597: ‘Doch zolang ik Verwelken op die wyze by geen Schryvers van meerder gezag [t.w. dan G. Eggericx] vinde, zal ik 't niet goedkeuren, en kan ook dierhalve niet toestaan dat verwelkbaar of onverwelkbaar goed Duitsch zy’.

129 Vgl. 1772a: 35: ‘Omtrent woorden, als woorden, ben ik schuldig my te onderwerpen aan het Gebruik’. Vgl. 1730: 592: ‘hierin [t.w. het verwerpen van woorden op -aard als vrouwelijke eigennaam, RdB] onderwerpen wy ons volkomen aan het Gebruik’. Volgens Huydecoper gaat het (gepersonifieerde) ‘Gebruik’ verstandig te werk wanneer ‘het, door de verandering van eene of van twee letteren, aan een zelfde woord verscheidene gedaanten geeft, om verscheidene zaaken, die op verschillende wyzen eene zelfde hoedaanigheid vertoonen, bescheidelyk aan te duiden. Zo dit in eene taal fraai en aanmerkenswaardig is, zo is het zulks buiten twyffel in de onze’ (1730: 582).

130 Vgl. 1730: 137: ‘Ik vind op dit woord [t.w. vertrekken] niets te zeggen, dan dat het in ongunst van 't Gebruik vervallen is’. Vgl. 1730: 585: ‘Dit alles wel aangemerkt, zoudenwe dan, indien slechts 't Gebruik daaraan wilde zyn zegel steeken, het geen nu Wandelen heet, niet konnen heeten, Ommelen, of Ommeren? [...] Daar is geen reden die zulks verbiedt, dan alleen het Gebruik’.

131 Vgl. 1730: 589: ‘de verschillende betekenissen, waarin deeze woorden gebruikt worden [...] is enkelyk een willekeurige wet van het Gebruik’. Vgl. 1730: 584: ‘deeze betekenis heeft het alleen van 't Gebruik, geenszins uit zich zelf’. Het verschil tussen talrijke woorden die van dezelfde oorsprong zijn, is in de ogen van Huydecoper toe te schrijven aan ‘de willekeurige wetten van het Gebruik, het welk woorden van algemeene betekenissen dikwils aan eene in het byzonder geëigend heeft’ (1730: 591-592).

[p. 93]

met Horatius, wiens beroemde versregels over het gezag van het gebruik¹³² hij in de Brief wegens de ablativus absolutus citeert:

Multa renascentur quae jam cecidere, cadentque
Quae nunc sunt in honore VOCABULA, si volet USUS,
Quem penes arbitrium est & jus & norma Loquendi.¹³³
(1772a: 33)

Anders dan bij de ‘Woorden’ dient men zich ten aanzien van de zogeheten ‘Bewoording’ niet aan te sluiten bij het vigerende gebruik maar moet men ‘uit zijn eigen oogen zien, kennis en oordeel gebruiken’ (1772a: 34). Onder ‘Bewoording’ verstaat Huydecoper ‘niet alleen, uit gebruikelyke Woorden de besten verkiezen,¹³⁴ maar die ook op de beste wyze te samen voegen’.¹³⁵

Om deze stelling kracht bij te zetten zegt Huydecoper dat zijn opvatting overeenstemming vertoont met wat in de aan Cicero toegeschreven ‘Redekonst aan Herennius’ wordt onderwezen. Huydecoper bespreekt kort de termen die in dat werk aan de orde worden gesteld in het twaalfde hoofdstuk van het vierde boek, dat over de ‘Elocutio of Bewoordinge’ handelt. Vervolgens vertaalt hij die begrippen in het Nederlands en past ze toe op het Nederlands.

Een tekst is naar de mening van Cicero stilistisch pas volmaakt wanneer voldaan wordt aan drie eisen: elegantia, compositio en dignitas. Huydecoper weidt alleen uit over de eerste voorwaarde, met betrekking waartoe hij het volgende opmerkt:

De eerste, die ik Keurlijkheid noem, brengt te wege, dat alles zuiver en klaar voortgebragt werde. Hy verdeelt de zelve in Latinitas en Explanatio; dat is, op onze taale toegepast, Duitscheid en Duidelijkheid.
(1772a: 34)

Een spreker of schrijver kan ‘Duidelijkheid’ in een voordracht of tekst bereiken door zich te bedienen van zowel ‘Gebruikelyke’ als ‘Eigelyke’ woorden. De ‘Duitscheid’ - het Nederlandse equivalent van Latinitas - wordt bewerkstelligd door het vermijden van soloecismi <grove taalfouten door gebrekkige taalkennis> en barbarismi <klakkeloos vertaalde uitdrukkingen>. Van een solecisme is bijvoorbeeld sprake ‘als een volgend woord niet te saamen hangt met het voorgaande’, van de tweede ‘als een woord kwaalijk wordt uitgedrukt’ (1772a: 34-35). Schematisch is het bovenstaande als volgt weer te geven:

132 Het hiernavolgende citaat is ook te vinden voorin Christiaen van Heules De Nederduitsche spraec-konst ofte tael-beschrijvinghe uit 1633 (zie Dibbets 1989: 35 en noot 25) en in Verwers Linguae Belgicae idea grammatica, poetica, rhetorica uit 1707.

133 Horatius, Ars Poetica, vv. 70-72. Deze beroemde woorden had de door Huydecoper zeer bewonderde Pels als volgt vertaald: ‘Veel' woorden over lang verworpen, óf verlooren, Zal ééns de vólgende eeuw aanneemen, als hérbooren; Veele and're, nu by ons in achting, én in zwang, Verwérpt heel lichtelijk de vólgende eeuw eerlang, Belieft 'er sléchts 't gebruik zijn zégel aan te steeken, Waar bij het récht, de magt, én régel is van 't spreeken’ (geciteerd naar Schenkeveld-van der Dussen 1973: 61).

134 Deze opvatting wordt gedeeld door Van Lelyveld (1782: 418), die stelt dat er ‘in de spreek- of schrijftaal’ woorden voorkomen die ‘in de Poëtische taal’ niet gebruikt kunnen worden. Als voorbeelden noemt hij de woorden vyanden, opvoeding, inbeelding. Het lijkt hier te gaan om woorden van drie lettergrepen waarvan alleen de eerste een accent draagt.

135 Bij het samenvoegen van woorden dient men onder andere te letten op een juist gebruik van de naamvallen: ‘Maar de magt van 't Gebruik, die ik, ten opzigte der woorden, niet bepaalde , bepaal ik wel degelijk ten opzigte van ons geschil, daar het aankomt op de eigenschap en het recht gebruik der Naamvallen’ (1772a: 35).

[p. 94]

Met zijn Proeve beoogde Huydecoper niet alleen een bijdrage te leveren aan de ‘opbouw van de zuivere taalkunde’, hij hoopte ook dat zijn studie bevorderlijk zou zijn voor de ‘opbouw van de eerlijke dichtkunde’. Taalkunde en dichtkunde waren in die tijd nog nauw met elkaar verweven. Beschouwingen over literaire taal en uitlatingen over literatuur zijn dan ook amper los te zien van elkaar (Vgl. De Man 1992: 105). Die verbondenheid van beide disciplines spreekt duidelijk uit deze woorden van Huydecoper:

't [t.w. het lang uitspreken van het voorvoegsel ge-] strydt volkomen tegen de natuur en eigenschap onzer Taale. want, als dit zo niet was, het zou zekerlyk niet stryden tegen de natuur onzer Vaarzen: omdat, zo wel by ons als by anderen, de natuur der Vaarzen volkomen geschikt is naar die der Taale.
(1730: 188)

Verspreid in de Proeve heeft Huydecoper concrete voorbeelden gegeven van eigenschappen die kenmerkend zijn voor het Nederlands.¹³⁶ Enkele van deze eigenschappen zal ik hier noemen, waarbij aangetekend dient te worden dat het voor de hedendaagse lezer niet altijd duidelijk is waarom Huydecoper ze als zodanig heeft aangeduid.

•	het is in strijd met ‘de eigenschap onzer taale’ om zich met een enkelvoudige werkwoordsvorm tot meerdere personen te richten (1730: 208);
•	‘het is eene eigenschap der Stoffelyke Bynaamwoorden, dat zy altyd eindigen in En’ (1730: 348);
•	het lidwoord de heeft in de derde naamval vrouwelijk ‘volgens de eigenschap der Taale’ aan de of der (1730: 379);
•	dat de ‘Duitsche Taaltakken’ altijd de klemtoon laten vallen op het ‘Zaakelyke deel der woorden’ is een ‘Eigenschap onzer Duitsche Taaltakken’ die Huydecoper ontleent aan Ten Kate (1730: 356);^137
•	een van de ‘gronden’ van het Nederlands is dat de scheidbare voorvoegsels het accent naar zich toe trekken (1730: 611);
•	het onderscheid tussen woorden als trappen en trappelen is ‘zo eigen aan onze taal, dat veelen het waarneemen, schoon 't inderdaad weinigen bekend is’ (1730: 410);
•	het voltooid deelwoord dat behoort bij de verleden-tijdsvorm maalde kan ‘volgens de eigenschap der taale’ alleen gemaald zijn, niet gemalen (1730: 231);
•	het verwisselen van ie in i [bij het vaststellen van de etymologie van livrei] strijdt ‘tegen den aard der taale’ (1730: 318);
•	het IJslandse of Angelsaksische woord laf schijnt ‘volgens de eigenschap onzer taale’ meer overeen te komen met lap dan met Liv- of Lev-’ (1730: 320);
•	de werkwoorden zakken, zinken, rijzen kunnen ‘voor zo verre de eigenschap der Taale aangaat’ alleen ‘in een Lydende betekenis’ worden gebruikt (1730: 471-472);

136 Deze zijn volgens Huydecoper (1772a: 38) alleen te leren door talrijke boeken onderling met elkaar te vergelijken; glossaria, lexica en woordenboeken zijn slechts ‘zeer gebrekkelyke hulpmiddelen’.

137 Vgl. Van Lelyveld (1782: 446): ‘Volgens de fraaije eigenschap onzer tale, om den hoogsten toon te geven aan die Lettergrepen, die 't meest beteekenen, wordt dit onderscheid ook by de uitspraak in acht genomen’.

[p. 95]

•	van het bijvoeglijk naamwoord smal komt ‘volgens een' onwankelbaaren grond onzer taale, het vrouwelyke Smalle, en het Werkwoord Smallen, versmallen’ en als het verbum smalen was afgeleid van smal, zou men ‘volgens eenen anderen grond, die mede vast staat’ moeten zeggen iemand smaalen en niet zoals Vondel op iemand smaalen’ (1730: 539);
•	de dubbele ee in het imperfectum is ‘eene eigenschap van alle Werkwoorden die in den Tegenwoordigen tyd hebben de dubbele IJ: alleen uitgezonderd die gevormd zyn van een Naamwoord’ (1730: 543);
•	de ablativus absolutus is ‘geenszins strydig, maar alleszins overeenkomende [...] met den grond onzer Taale’ (1730: 576), zodat ‘onze Neerduitsche Schryvers, tegen alle gronden, wetten en regelen, niet alleen van hun eige, maar van alle taalen, den Ablativus Absolutus veranderen in eenen Nominativus Absolutus. het welk de Hr. Ten Kate, tot myn groote verwondering, zo zeer verdeedigt, dat hy zelfs oordeelt, dat de Ablativus hier geheel strydig is tegen ons Taal-eygen’ (1730: 573).

4.3.2 Gebruik (consuetudo)

In de Proeve maakt Huydecoper onderscheid tussen ‘het gebruik van spreeken’ en ‘het gebruik van schryven’. Met name de eerste vorm van gebruik staat in bijzonder laag aanzien:

het gebruik (t.w. in 't spreeken)¹³⁸ is by my in kleine achting: want ik weet, datmen, zo hier als elders, wanneermen met regelen en reden voor den dag komt, geen hardnekkiger vyand, dan het gebruik kan aantreffen.¹³⁹
(1730: 71)

Omdat de gesproken taal zich niets aantrekt van taalkundige regels, moet men er zich bij de opbouw van de moedertaal niet op baseren:

Wy zeggen dikwils, en herhaalen hier weder, dat het dagelyksche gebruik van spreeken, een blinde leidsman is in het rechte gebruik der woorden te bepaalen.
(1730: 136)

en

het gebruik van Spreeken is meerendeels voor het laatste: doch zonder daarop weder acht te geeven [...].¹⁴⁰
(1730: 121)

Wie Nederlands spréékt, hoeft zich naar de mening van Huydecoper niet strikt te houden aan taalwetten. Anders ligt dat voor degenen die zich schríftelijk in het Nederlands uitdrukken:

omtrent het schryven dientmen zich aan de zelven [t.w. ‘taalwetten’, RdB] te onderwerpen, tenzy men reden hebbe, haar van onbillykheid te beschuldigen.
(1730: 69)

Twee pagina's verder merkt hij op dat men deze taalwetten kracht moet bijzetten met voorbeelden, niet uit de gesproken taal ‘doch uit het gebruik van schryven, dat alleen bekwaam is, om den regelen gewigt by te zetten’ (1730: 71). Huydecoper kant zich dan ook in niet mis te verstane bewoordingen tegen het mondelinge taalgebruik van ‘'t gemeene volk’¹⁴¹

138 Vgl. 1730: 69: ‘Het gebruik van spreeken, weet ik, bindt zich aan geene wetten’.

139 Vgl. Brief Huydecoper aan Van der Schelling d.d. 10 april 1731 [RAU, inv. 67, inv.nr. 175]: ‘Ik heb nergens getoond een vyand, wel een verachter, van 't Gebruik te weezen; en zeg zelf in die woorden, daar we dit weder op aantekenen, dat enen den regelen uit het Gebruik hunnen klem moet geeven’.

140 Vgl. 1730: 348: ‘Want men zegt (schryft hy [t.w. Moonen]) [...]. maar wy zeggen, dat hier weder het zeggen niet geldt’. Vgl. 1730: 84: ‘ik weet wel, dat dit zo aanstootelyk voor de ooren niet is: maar wy vraagen hier weder noch het gebruik van spreeken, noch uiterlyke zinnen, doch alleen de kracht en eigelyke betekenis der woorden, om raad’. Vgl. 1730: 356: ‘het tegenwoordige bedorven gebruik van spreeken [is] niet magtig [...], het gezag van welgestelde Regelen te doen wankelen: vooral, wanneer het verschilt van het gebruik onzer beste Schryveren’ en 1730: 357: ‘een kwaade uitspraak vernietigt geen goede regelen’.

141 Vgl. 1730: 33: ‘'t ongeletterde graauw’.

[p. 96]

't welk doorgaans het ongeluk heeft recht anders te spreeken dan behoort; ja dikwils de beest speelt zonder naar voorbeelden of redenen eenigszins te luisteren.¹⁴²
(1730: 296)

De uitspraak in bepaalde steden kan volgens Huydecoper evenmin normgevend zijn:

Laat ons niet twisten over de uitspraak van een woord, die in verscheide Steden verscheidelyk gehoord wordt,¹⁴³ waardoor niet dan verwarring ontstaan kan: maar de gronden der taalkunde volgen, die klaar en eenvoudig zyn.
(1730: 36)

Overigens bestaan er niet alleen verschillen in uitspraak tussen steden. Zelfs binnen één stad wordt men met een grote variatie in gesproken Nederlands geconfronteerd.¹⁴⁴ Voor Huydecoper was dit een reden te meer om bij de opbouw van het Nederlands aan het mondeling taalgebruik in het algemeen geen aandacht te schenken:

zo ieder zyne uitspraak blyft volgen, [moet men] noodzaakelyk altyd met zyne buuren [...] overhoop leggen; dat met den geest van edelmoedigheid, die vooral in Poëeten behoort uit te blinken, geenszins kan overeen komen.
(1730: 33)

De stelling dat ‘het gebruik van spreeken’ onder geen enkel beding kan dienen als norm voor goed Nederlands, verdient enige nuancering. Huydecoper geeft zelf te kennen dat hij dit gebruik ‘tot getuigen van myn gevoelen’ (1730: 33) durft aan te halen. Dat hij daarbij niet denkt aan het ‘spreekgebruik’ van een bepaalde stad of van ongeletterden, zal na het bovenstaande duidelijk zijn. Het enige gesproken Nederlands waarop Huydecoper in zijn taalbeschouwing acht wil geven, is de taal die te vinden is ‘in de Vergadering van fyne Tongen, en gezuiverde Ooren’ (1730: 33).¹⁴⁵

In tegenstelling tot het gesproken Nederlands neemt de geschreven vorm ervan wèl een belangrijke plaats in binnen Huydecopers taalbeschouwing. Wanneer hij in de Proeve spreekt over ‘Gebruik’, dus zonder een nadere bepaling, bedoelt hij doorgaans ‘het gebruik van schryven’.

Een belangrijk kenmerk van het ‘Gebruik’ is, dat het voortdurend aan verandering onderhevig is.¹⁴⁶ Om die reden wijkt het taalgebruik van de Ouden dan ook op bepaalde punten sterk af van de taal die wordt gebezigd door de Nieuwen. Deze veranderingen leveren soms een minder juiste vorm op. Om verschillende redenen streeft Huydecoper er

142 Vgl. 1730: 534: ‘De gemeene man zegt wel, van eeten of drinken, Ik lust dat wel; of, Ik lust dat niet. doch dit strydt met de beschaafdheid der zeden doorgaands, met die der taale altyd’; vgl. 1730: 569: ‘zo spreekt de gemeene man: doch wy behooren zo niet te schryven’.

143 Vgl. Brief Huydecoper aan Van der Schelling d.d. 10 april 1731 [RAU, inv. 67, inv.nr. 175]: ‘dit is dan alleen een verschil van dialect, of van byzondere uitspraake in byzondere plaatsen; waarover ik meermaalen verklaard heb noit te willen twisten’. Vgl. Ten Kate 1723, I: 109: ‘Meest ijder discht zijne eigene uitspraek, of die van zijne Geboorte-stad, als het beste rigtsnoer voor, zonder acht te geven op de verschillige Uitspraken (Dialecten) der gelijk-regt-hebbende steden, of op de onderscheidene klanken, die tot de Gemeene-lands Dialect behooren’.

144 Vgl. 1730: 33 waar Huydecoper zegt dat ‘het zeker is dat ieder stad een byzondere uitspraak heeft, ja dat de burgers der zelfde stad het dikwils niet eens zyn’. Vgl. Ten Kate 1723: II, 18: ‘ook in groote Steden, vind men eenig onderscheid in dat stuk [“Wijze van Uitspraek”, RdB] tusschen Hooge, Middelbare, en Lage Gemeente’. Een soortgelijke opmerking vinden we in Ten Kate 1723: I, 147.

145 Een dusdanig standpunt ten aanzien van de beschaafde spreektaal is ook al aanwezig bij Ten Kate (1723: I, 155), volgens wie de beschaving van de taal opgemaakt moet worden uit ‘de Schijftaele, voor zo verre die genoegsaem eenstemmig bij de beroemste Schrijvers in gebruik gebragt is, of voor zo verre die op de tonge zou vallen van ijmand van opmerking, die van zijne jonge jaren af in de voornaemste Steden van verschillige Dialect, nu hier dan daer zig hadde onthouden, en steeds met de deftigste Lieden omgang gehad’. Vgl. 1730: 192: ‘eene tederhartige moeder mag op die wyze, met haare kinderen stamelende, spreeken: maar uit die schoole moeten wy onze regels niet haalen’.

146 Vgl. 1730: 207: ‘zo veranderlyk is het gebruik’.

[p. 97]

echter niet altijd naar oude woordvormen opnieuw te introduceren,¹⁴⁷ bijvoorbeeld omdat ‘de ooren daartoe [lachte i.p.v. loeg, RdB] nu volkomelyk gewend zyn’ (1730: 625) of omdat bepaalde woorden zo vaak worden aangetroffen ‘dat het zeer bezwaarelyk zou zyn, die geheel te willen uitbannen’ (1730: 176).¹⁴⁸

147 Vgl. 1730: 138: ‘Doch wy willen hier 't Gebruik wel wat toegeeven, in hoope, dat het zich elders ook tegen ons wat gemakkelyk zal gedraagen’.

148 Vgl. Brief Huydecoper aan Van der Schelling d.d. 10 april 1731 [RAU, inv. 67, inv.nr. 175]: ‘Daar de nieuwen het eens zyn, onderzoek ik naauwelyks of de Ouden beter schreeven. [...] daar 't Gebruik algemeen is, volg ik het met de rest’.

4.3.3. Achtbaar gebruik (auctoritas): Vondel en Hooft

Aan degenen die ernaar streven een grammaticaal goed en zuiver gebruik van de moedertaal te maken, stelden Van Hoogstraten en Moonen met name het taalgebruik van Joost van den Vondel ten voorbeeld.¹⁴⁹ Evenals deze twee taalkundigen was Huydecoper van mening dat het Nederlands van Vondel van hoog gehalte was, al beging die auteur af en toe fouten tegen het Nederlands. Zijn taalgebruik mocht dan ook niet zonder meer tot norm verheven worden, zoals volgens Huydecoper Van Hoogstraten¹⁵⁰ en Moonen¹⁵¹ hadden gedaan.¹⁵² Overigens geeft Van Hoogstraten zelf in zijn Nederlandse vertaling van de Ezopische fabelen van Fedrus (1704) te kennen dat Hooft en Vondel niet altijd nagevolgd dienen te worden ‘als of ik van gevoelen was datze nergens in gedoolt hadden’.¹⁵³

Dat Vondel een groot schrijver is, wordt door Huydecoper in het geheel niet in twijfel getrokken. Integendeel, hij erkent het gezag van Vondel. Dat heeft hem er - in eerste instantie althans - van weerhouden de dichtkunst van Horatius in het Nederlands te vertalen. Huydecoper achtte het raadzaam

myne pen niet te meeten tegen die van Vader Vondel: opdat ik niet schynen mogte, hem de kroon, waarmede hy met eerepronkt, van 't hoofd te willen rukken, zo het wel gelukte; noch den naam van lichtvaardig en onbezonnen te verdienen, zo ik by geval kwaalyk naardeed, dat my wel was voorgedaan
(1726: 31)

Huydecoper noemt Vondel een ‘groote Taalmeester’ (1730: 255), in wiens oeuvre men dan ook geregeld ‘een uitmuntend blyk zyner Taalkunde <taalinzicht> en keure van woorden’

149 Andere auteurs wier gebruik van het Nederlands in die tijd navolging vond, waren Pieter Corneliszoon Hooft, Joannes Vollenhove en Geeraert Brant.

150 Vgl. 1730: 191: ‘ik [...] verwondere [my] over die liefde voor Vondel, die den Hr. D. van Hoogstraten zo zeer hadt ingenomen, dat hy ook zynen mistastingen of naarvolgt, of te verbergen tracht’; vgl. Nolen 1886: 13. Vgl. 1730: 349: ‘'t geen hier berispt wordt in Jan Vos, is de zelfde misslag, dien Vondel overal begaan heeft; in wien echter Hoogstraten dien liever verbergen dan berispen wilde’. Vgl. Huydecoper 1720a: a8^v: ‘Dit voeg ik hier alleen by, om de werreld te doen zien, dat ik zo zeer met Corneille niet ingenomen ben, dat ik in hem iets voor zoude willen spreeken, 't geene ik in anderen misprys; veel minder beweeren, dat hy geene misslagen gehad heeft’.

151 Vgl. 1730: 159: ‘zodat wy zeggen mogen, dat hier 't gezag van Vondel niet geldt: hoewel Moonen zich daarnaar geschikt hebbe’; 1730: 273: ‘dat wy hier kortelyk aantekenen, opdat anderen, met den Heer Moonen, hierin niet van Vondel, die dit overal wel waarneemt, zouden afwyken’; 1730: 264: ‘hy [t.w. Moonen, RdB] volgde Vondel’.

152 Pels verzet zich tegen het klakkeloos navolgen van fouten die gemaakt worden door de Ouden, dat zijn voor hem auteurs uit de Klassieke Oudheid: ‘Wanneer men de Ouden blind in hunne wérken pryst, en mist hunn' régels, dat men eeuwen lang blyft steeken In dikke onweetenheid; én alzowél gebreéken, Als deugden voortplant - wyl maar ééne wég, én wét, Niet min aan ons, als de Oude, is op- én voorgezét’ (geciteerd naar Schenkeveld-van der Dussen 1973: 80). Schenkeveld-van der Dussen (1973: 80) wijst erop dat het mogelijk is kritiek te leveren op voorgangers omdat de klassieken aan dezelfde regels zijn onderworpen als de modernen.

153 Geciteerd naar Knol 1977: 74.

[p. 98]

kan aantreffen (1730: 595). Over het algemeen raadt hij zijn lezers aan ‘het helder licht van onzen grooten Agrippyner’ (1730: 91) te volgen.¹⁵⁴

De bewondering die men toentertijd voor het werk van Vondel had, mocht naar de mening van Huydecoper echter niet leiden tot een slaafse navolging van diens taal:¹⁵⁵

Laat ons dit tot een algemeenen regel stellen: niet te zeggen, dat en dat is goed, want Vondel is ons zo voorgegaan: maar Vondel zelven te toetsen aan de Ouden, zyne Schriften met bescheidenheid te leezen, en te denken, dat Vondel begon te schryven in een duisteren tyd, dat hy de taal wel uit die duisterheid in een helder licht gesteld hebbe; maar dat het hem, een mensch zynde, onmogelyk geweest zy, zich, in zynen ouderdom geheel te ontdoen van alle vlekken en misstallen, die hem, nevens anderen, in zyne jeugd ingeprent waaren.
(1730: 61)

Ook Pels stelde in zijn vertaling van Horatius' Ars poetica de juiste principes boven het blindelings navolgen van grote voorbeelden:

Neemt myn' vrymoedigheid, ô groote Létterhélden,
My, bid ik, gunstig af, dat ik in dit geval
Myn' meening rondlyk uitte. Een ieder kan 't niet al.
Want overal, uit zucht, der bésten wérk te pryzen,
En geen' gebréken, schoon ze'er schuilen, aan te wyzen,
Vermeêrt hun lóf sléchts by de zótten, én bedérft
De kunst in korten, dat ze alléngskens kwynt, én stérft.
Dewyl de vólgers, meest een slaafsch gebroed van aapen,
Niet létten op de grond der kunst; maar zich vergaapen
Aan 's meesters voorbeeld, goed én kwaad gelyk ontzag
Toedraagende, éven óf de kunst in vólgen lag.¹⁵⁶

Huydecoper drukt zijn lezers op het hart dat er een groot verschil bestaat tussen de teksten die Vondel in de kracht van zijn leven heeft geschreven, en de werken die hij op hoge leeftijd heeft vervaardigd, zoals de vertaling van Ovidius' Metamorphosen. Het niveau van zijn vroege werk - ‘waarin Vondel zich getoond heeft Vondel, dat is, onnaarvolgelyk, te zyn’ (1730: 491) - lag volgens Huydecoper namelijk hoger dan dat van de latere geschriften van Vondel:

Die alleen deeze zyne vertaaling van Ovidius leest, en een weinig oordeel heeft, zal buiten twyffel zyn zegel aan dit myn zeggen hangen.¹⁵⁷
(1730: 61)

Ook al heeft Vondel in deze vertaling enkele steken laten vallen, zijn gezag wordt hierdoor nauwelijks aangetast. Met een variant op een uitspraak van Longinus uit diens Verhevenheid des Styls schrijft Huydecoper:

Wij ontmoeten hem hier in zijnen ouderdom: doch ook die ouderdom is te kennen voor den ouderdom van Vondel.
(1730: **1^v)

Wie zich erop toelegde ‘zynen styl zuiver en eenvoudig te doen voorkomen’, mocht zich volgns Huydecoper niet uitsluitend verlaten op ‘wat beroemde mannen hebben voorge-

154 Vgl. b.v. 1730: 39: ‘ik zou 't met Vondel houden’.

155 Huydecoper was zich terdege bewust van de invloed die van Vondels taalgebruik uitging: ‘ik wenschte wel, dat hy [t.w. Vondel] 't [t.w. aa spellen] gedaan hadt; en ben verzekerd, dat veelen, die naderhand voor Ae gepleit hebben, het mede gedaan zouden hebben’ (1730: 154).

156 Geciteerd naar Schenkeveld-van der Dussen 1973: 94.

157 Vgl. 1730: 276: ‘ik beken dat Vondel, aan deeze vaarzen van Vondel, kwaalyk te kennen is’. Van Lelyveld (1782: 242) merkt op ‘dat Vondel, als Dichter, waarlijk groot, als Vertaler in verzen, geen Vondel is’. Deze uitspraken zijn zeer subjectief en worden noch door Huydecoper noch door Van Lelyveld onderbouwd.

[p. 99]

daan’ (1730: 387), aangezien dezen niet onfeilbaar zijn.¹⁵⁸ In zijn Brief wegens de Ablativus Absolutus laat hij weten dat men zich in principe alleen kan beroepen op het ‘Gezag van achtbaare Schryvers’:

wanneer blijkt, dat zy eene zaak onderzocht, en 'er hun oordeel over geuit hebben.¹⁵⁹ Alleen te zeggen, zy schreeven zo, kan wel tot een bewijs dienen, zo dikwils zy afwyken van het gemeene gebruik hunner Tijdgenooten: maar geenszins wanneer zy schryven of spreeken even als anderen. In zulke gevallen kan geen ander Gezag plaats hebben, dan dat van de Meerderheid.¹⁶⁰
(1772a: 9)

Hoewel sommigen de geschriften van Hooft ‘wat hard en gedrongen’ (1730: 560) vonden, was Hooft volgens Huydecoper net als Vondel een schrijver die het Nederlands goed beheerste. Maar ook op het taalgebruik van Hooft bleek het een en ander aan te merken. Zo merkte Huydecoper met betrekking tot het genus van zelfstandige naamwoorden op:

Daarenboven oordeel ik, dat een bewys omtrent de Geslachten, genomen uit de gedichten, voornaamelyk minnedichten, van Hooft, van geen gezag ter werreld is, dewyl hy zich daarin honderdmaalen vergeet [...].
(1730: 89)

Op de geschriften van Hooft kon men naar het opvatting van Huydecoper niet altijd staat maken.¹⁶¹ Dat geldt in het bijzonder voor zijn vroegere werk, want vanaf zijn drieëntwintigste heeft ‘die Schryver zynen styl wonderlyk veranderd en beschaafd’ (1730: 279). In het algemeen acht Huydecoper het volkomen juist om een uitspraak te staven ‘met het gezag van dien voornaamen schryver’ (1730: 96).

158 Vgl. Hinlópen 1788: 64: ‘Ondertusschen dienen de voorbeelden uit Hooft alleen [...] tot een bake voor jonge Schryvers, om niet enkel op het voorbeeld van groote mannen aantegaan’. Vgl. 1730: 453: ‘die dit mogelyk deeden in naarvolging van onzen Dichter [t.w. Vondel], die hier kwaalyk voorging’.

159 Vgl. 1730: 159: ‘Opdat ik niet schyne nieuwe wetten na deeze meesters te willen invoeren, zal ik mynen Leezer wyzen naar de LXXII. Waarneeming van den Drost Hooft, ouder dan deeze allen, zo die ons medegedeeld is van den Hr. Ten Kate I. p.735.’

160 Vgl. 1730: 446: ‘gemerkt al onze beste Dichters thans in dit stuk Vondel volgen; en ik, in onverschillige zaaken, gelyk deeze is, my liever niet wil uitzonderen; maar ook zelf doen dat geene, het welk, niet kwaad zynde, van de meesten gedaan wordt’.

161 Vgl. 1730: 96: ‘en ik oordeel, datmen Hooft ook niet behoore te volgen, in deeze by hem zo zeer gebruikelyke uitdrukking’. Vgl. 1730: 295: ‘Vooraf zeggen wy, datwe die [t.w. de uitdrukking op de loop] zo weinig goedkeuren als Hoogstraten, hoewel Hooft en Vondel zo geschreeven hebben’.

4.3.4. Ouden (vetustas)

De idee dat het Nederlands in verval raakte na de inval van de Spanjaarden treffen we onder andere aan bij Andries Pels. In zijn Gebruik én Misbruik des Tooneels (1681) brengt hij dit als volgt onder woorden:

Maar sint 's Lands hoofdgezag aan buitenlandsche Heeren
Verviel, én 't meeste vólk straks oversloeg tót leeren
Van 's Vórsten taal, om zich te wikk'len in zyn' gunst
Verviel de Duitsche spraak, de grondsteen dézer kunst.¹⁶²

Vier jaar tevoren had Pels zich in zijn Q. Horatius Flaccus Dichtkunst, op onze tyden, én zéden gepast (1677) beklaagd over de taalverbastering in de Bourgondische tijd. Hij sprak er schande van dat sommigen ‘Verbasterde, én uitheemsche’ woorden prefereren boven ‘ingeboor'ne woorden’. Pels sloot zich hiermee aan bij een opvatting die ook al in de Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584) werd verkondigd.¹⁶³

162 Geciteerd naar Schenkeveld-van der Dussen 1978: 50.

163 Schenkeveld-van der Dussen 1973: 31 en 91; vgl. Dibbets 1985: 69-71.

[p. 100]

Ook Huydecoper was de mening toegedaan dat het Nederlands ernstig te lijden had gehad onder de Spaanse overheersing: het was in deze tijd dat de verbastering zijn intrede had gedaan in de moedertaal. Uit dit alles volgt naar de mening van Huydecoper dat de zuiverste vorm van het Nederlands wordt aangetroffen bij de Ouden, in het bijzonder bij de ‘Oude Vlaamsche Schryvers’ (1730: 396),¹⁶⁴ want:

Hoe nader aan den oorsprong, hoe verder van het bederf.
(1730: **1^r)

De auteurs die aangeduid worden met de term Ouden, zijn door Huydecoper als volgt gedefinieerd:

Onder den naam van Ouden begrijpen wij geene anderen, dan die voor, of ten uitersten in het begin der Spaansche beroerten geleefd hebben.¹⁶⁵
(1730: **1^r)

Hij heeft er bewust voor gekozen dáár de grens tussen Ouden en Nieuwen te trekken:

De reden, waarom wij de scheiding tusschen Ouden en Nieuwen in dat tijdstip plaatsen,¹⁶⁶ is, omdatwe dikwils bevonden hebben, dat veele misbruiken en verbasteringen ingevoerd zijn terstond na dien tijd, van de welken te vooren nergens eenige voetstappen te vinden zijn.¹⁶⁷
(1730: **1^r)

Het laatst gedrukte werk waarin volgens Huydecoper nog zuiver Nederlands gevonden kon worden, was de uitgave van de teksten die ten tonele waren gevoerd tijdens het landjuweel van Antwerpen uit 1561.¹⁶⁸ Daarna zette ‘het verval der kunsten’ in:

om die reden houd ik 't gemelde Landjuweel voor het laatste dier Boeken, die ik met den Naam van Ouden noem; te weeten zulke Ouden, welker getuigenis by my kracht en klem heeft¹⁶⁹
(1730: 131)

De rederijkers die in Antwerpen bijeen waren gekomen, heeft Huydecoper elders aangeduid als ‘de nieuwsten der Ouden’ (1730: 584) en ‘de Jongsten onder de Ouden’ (1730: 630).¹⁷⁰ Overigens heeft hij niet bijzonder strikt aan het jaar 1561 vastgehouden, want hij blijkt

164 Vgl. Brief Huydecoper aan Van der Schelling d.d. 10 april 1731 [RAU, inv. 67, inv.nr. 175]: ‘die nu my bestraft dat ik de vlaamsche dialect volge, wyze my een beter: zo niet; hy doe als ik; die noit de Vlaamsche schryfwyze geleid heb tot een' grondslag van algemeene Taalregelen; maar de zelve zeer dikwils heb uitgekooren en naargevolgd, alleen omdat ik bevond dat de Besluiten eener afgetrokken overweeginge zeer dikwils saamenstemden met de voorbeelden, van my uit de vlaamsche schryveren aangetekend. En ik mag wel zeggen dat de vlamingen vroeger begonnen hebben de taal te beschaaven, en met naauwkeurigheid te schryven, dan de Hollanders’.

165 De Ouden worden eenmaal aangeduid met de term Oorsprongkelyken (1730: 129).

166 Vgl. 1730: 399 waar Huydecoper zich aansluit bij Horatius - Epistulae II,76-78 - die degenen berispt ‘die, gelyk veelen noch onder ons doen, alles verachtten, wat nieuw, alles verhieven, wat oud was’ en die aantoont ‘dat het onmogelyk is, juist te bepaalen, wat Oud, of wat Nieuw zy’.

167 Vgl. 1730: 130: ‘wy [maaken] somtyds gewag [...] van deezen tyd, dien wy stellen als een deur, door de welke eene halssterrige en byna onoverwinnelyke verwarring in de Regelen der Taale is ingesloopen, waarvan zich onze beste Taalzuiveraars tot noch toe niet geheel hebben konnen ontdoen’; vgl. 1730: 353: ‘De tyd waarin, en de reden waarom, deeze verandering [t.w. van eys naar ys, RdB] eerst gemaakt zy, zouden wy mogelyk, by gissinge, konnen bepaalen. de Tyd is de zelfde, dien wy meermaalen, als een saamenvloeying van verwarringen en verkeerde veranderingen, aangetoond hebben, naaml. die van de Spaansche beroerten. want Plantyn 1573. heeft noch alleen Eysselick. maar Kiliaen, omtrent 25 jaaren jonger, heeft het beide’. Vgl. 1730: 69: ‘ook zynze [t.w. waarvandaan, hiervandaan, daarvandaan], gelyk reeds gemeld is, in dien tyd, toen onze taal meest verward was, in gebruik gekomen’.

168 Over dit landjuweel, zie Kruyskamp 1962.

169 Vgl. 1730: 35: ‘of zyn deeze [t.w. “Schryvers van de voorgaande eeuw”, RdB] noch niet oudgenoeg om te bewyzen? het zy zo: doch laat dan een Schryver, die voor meer dan 250. Jaaren geleefd heeft, die zekerlyk onder de Ouden geteld moet worden, de nieuwheid en zwakheid van deeze ondersteunen’.

170 Jacobus Revius, Daniel Jonktys, Jeremias de Decker, Samuel van Hoogstraten, Andries Duircant en Barent Fonteyn zijn daarentegen dichters, ‘die onder de Nieuwen Oud zyn’ (1730: 547).

[p. 101]

ook De Byencorf der H. Roomsche Kercke van Marnix van St.-Aldegonde tot de Ouden te rekenen, hoewel dat boek pas werd voltooid in 1569.¹⁷¹

De fouten die men in de tweede helft van de zestiende eeuw ging maken tegen het Nederlands, hingen volgens Huydecoper nauw samen met de komst van de Spanjaarden naar de Nederlanden. Dezen waren onder leiding van de hertog van Alva kort na de beeldenstorm van 1566 door koning Philips II van Spanje naar het Noorden gezonden met de opdracht de opstandige beweging de kop in te drukken. Alva, ‘de Spaansche geessel der Nederlanden’, was in de ogen van Huydecoper degene die ‘niet alleen de land- en Kerk-, maar ook ('t welk een noodzaakelyk gevolg was) de taal-wetten 't onderste boven smeet en verwarde’ (1730: 130).¹⁷² Huydecoper betreurt dit ten zeerste, want juist in het midden van de zestiende eeuw hadden de rederijkers ‘den hoogen trap van luister beklommen’ (1730: 131). Als zij ongestoord op de door hen ingeslagen weg hadden kunnen doorgaan, dan zou de taal op dat moment volgens hem veel zuiverder en beschaafder zijn geweest.¹⁷³ Doordat het Nederlands aan het eind van de zestiende eeuw in verval geraakt en verbasterd is, zijn het volgens Huydecoper alleen de Ouden ‘die ons konnen leeren wat Duitsch zy, en hoe wy behooren te spreeken en te schryven’ (1730: 576).¹⁷⁴ Zonder geldige reden¹⁷⁵ kon een schrijver het taalgebruik van de Ouden niet naast zich neerleggen.¹⁷⁶ Voor hem stond het taalgebruik van de Ouden gelijk aan ‘het oude en wettige’ en niet aan ‘het nieuwe en verbasterde’ (zie 1730: 259).¹⁷⁷ Bij het zuiveren en opbouwen van het Nederlands was het dus belangrijk om te laten zien hoe de Ouden schreven, want hun taal stelde immers de norm.

171 Zie 1730: 325: ‘en by Ouden, als blykt uit Aldegonde, Byenc.’. Vgl. echter 1730: 503 waar Aldegonde samen met Jan de Hemelaer behoort tot de vaag omschreven categorie ‘Dichters van Ouder tyd’.

172 Vgl. 1730: 61: ‘Maar, toen kort na dien tyd [t.w. na 1561] alles hier te lande in rep en roer raakte, moest ook noodzaakelyk de taal haar deel krygen in de algemeene verwarringe’. Vgl. 1730: 151: ‘het [is] met de Regelen van de Kunst eveneens gesteld [...] als met die van den Staat: want Byzondere tyden en plaatsen maaken niet zelden verandering in Algemeene wetten’. Vgl. Van Lelyveld 1788: 46: ‘Verandering in zeden brengt verandering in taal’. Vgl. Van Alkemade 1699: 2*2^r: ‘De tijden veranderen de Talen niet min dan de Zeden’.

173 Volgens Schenkeveld-van der Dussen (1972: 469) is met Huydecoper de wetenschappelijke bestudering van de rederijkers, althans wat het taalkundige aspect betreft, op gang gekomen.

174 Vgl. 1730: 297-298: ‘die de spreekwys [t.w. de beest spelen] wilde veranderen, zou moeten zeggen, Het beest speelen: doch dit zoude ik niemand raaden. wy houden ons hierin (dewyl 't gebruik zulks gewild heeft) aan 't voorschrift der ouden, die niet verpligt waaren te weeten, dat De beeste, gelyk ook Plantyn en Kiliaen spreeken, naderhand in Het beest zoude veranderd worden’. Vgl. 1730: 407: ‘By onze beste en zuiverste Schryvers zal 't [t.w. zwakke vervoeging van treffen] zelden of noit gevonden worden. ook strydt het met het voorschrift der Ouden’. Uit andere geschriften van Huydecoper blijkt dat aan deze stelling niet al te strikt vastgehouden moet worden: ‘men doet my geen recht, alsmen deeze woorden neemt zo algemeen, alsof ik wilde, datmen nu zyne schrijfwyze, in alle deelen, naar die der Ouden behoorde te schikken’ (Huydecoper 1772a: 2).

175 Huydecoper geeft niet aan wie uitmaakt of een reden geldig is of niet.

176 Vgl. 1730: 255: ‘En ik weet niet, waarom wy hiervan [t.w. lenden enkelvoud, lendenen meervoud, RdB] zouden afgaan’; vgl. 1730: 123: ‘dewyl dan de ouden ook hierin [t.w. vervoeging weegen, RdB] overeenkomen; waarom zouden wy hen niet volgen?’; vgl. 1730: 341: ‘De Ouden gebruikten dit woord altyd onregelmaatig, Durven, Dorst, Gedorst. [...]. Ik zie niet dat 'er eenige reden is, waarom wy hier van het oude gebruik zouden afwyken’.

177 Vgl. 1730: 517: ‘Woey is verbasterd en nieuw, gelyk Joeg en Vroeg; Waeide alleen by de Ouden bekend’; vgl. 1730: 264: ‘Maar de Ouden zeiden ook altyd vraagde, gevraagd; ja ook de meeste laater Schryvers. alleen by eenige weinigen vind ik 't verbasterde vroeg’. Vgl. Van Alkemade 1699: 2 *2^r: ‘Waaragtig is het zeggen van den geleerden Engelsman John Davies in zijn Voor-reden voor de Letter-konst van de oude Brittoense taale, “Omnes fere Linguae, singulis paene annorum sae culis, tantam patiuntur mutationem, ut easdem vix esse credas.” De groote Lipsius in zijn boek van de Uitspraak der Latijnse Taale zegt zeer wel, “Genuina & recta vocum prolatio vetus est, nova notha.” Het ruwe dan, en ongeschaafde in de Taalen dan, naar 't getuigenis van den Hoog-leeraar Boxhorn, is het eerste en oudste, het geschaafdste 't laatste.’

[p. 102]

Hiervan vinden we in de Proeve talrijke voorbeelden.¹⁷⁸

Als iemand Huydecoper met betrekking tot een taalkundige kwestie wil laten zien dat die het bij het verkeerde eind heeft, dan kan hij de achttiende-eeuwse taalgeleerde alleen tot andere gedachten brengen door voorbeelden te geven uit het taalgebruik van de Ouden:

Die lust heeft om my hier tegen te spreeken, dient my aantewyzen, dat de Ouden het woord vacht ook van andere dieren gebruikt hebben: zonder dat zal hy my niet overreeden.¹⁷⁹
(1730: 333)

Op voorhand gaat Huydecoper er namelijk van uit dat iets wat bij de Ouden niet te vinden is, ‘nieuw’ en ‘verbasterd’ zal zijn.¹⁸⁰

Van het taalgebruik der Ouden mocht men slechts afwijken om er verbeteringen in aan te brengen (1730: 209). De taal der Ouden was namelijk zeker niet geheel vrij van fouten¹⁸¹ en het is dan ook een verdienste geweest van Vondel dat hij, ‘toen zyn oordeel op het scherpste was’, vele ‘misstallen’ in het taalgebruik der Ouden ontdekt heeft en ‘door zijn voorbeeld’ geheel en al uitgebannen heeft (1730: 154).¹⁸² Elders spreekt Huydecoper de wens uit dat de huidige generatie dichters ervoor zal zorgen dat de buigings-e aan het eind van bezittelijke voornaamwoorden wordt verworpen wanneer ze voorafgaan aan deelwoorden en bijvoeglijke naamwoorden:

Hoe ouder de schryvers zyn, hoe dit gemeener is. Wy wenschen dat die Dichters, die nu noch leeven, en naderhand onder de Besten van deezen tyd zullen geteld worden, hierop acht geeven, en ook deeze overblyfsels der boersche <onbeschaafde> oudheid geheel ten lande uitdryven.
(1730: 194)

Huydecoper spreekt in het gegeven citaat van de ‘boersche oudheid’; hiermee duidt hij het tijdvak aan dat wij tegenwoordig de middeleeuwen noemen. De beschouwing van de middeleeuwen als een periode van verval komen we al tegen in de zestiende en zeventiende eeuw; men beschouwde deze tijd als een duistere en ruwe periode, waarin de geestelijkheid een slechte rol had gespeeld (Schenkeveld-van der Dussen 1973: 30). Hoewel men tot ver in de achttiende eeuw in navolging van de humanisten de middeleeuwse cultuur verachtte, bestond er aan de andere kant een vaderlands gevoel, waarom men niet graag de eigen voorouders afviel (Buijnsters 1984a: 42). In dit licht valt het te begrijpen waarom Huydecoper aan de ene kant laatdunkend spreekt over de middeleeuwen - de ‘boersche oudheid’ - en aan de andere kant vol lof is over het zuivere Nederlands dat werd gesproken

178 Vgl. 1730: 625: ‘Lachte, keuren wy goed, voornaamelyk omdat de ooren daartoe nu volkomelyk gewend zyn. maar Loeg is met meer recht goed te heeten, omdat het doorgaands, zo niet altyd, by de Ouden gevonden wordt’; vgl. 1730: 208: ‘hierom zyn wy 't volkomen eens met den Schryver van de Idea Linguae Belgicae, die oordeelde, dat wy hier den schryftrant der Ouden behoorden te volgen, en den uitgang in Et te houden, als gylieden Hoordet, Hooptet’; vgl. 1730: 545: ‘voor op, zag ik liever aan zyn ankers: vooreerst, omdat de Ouden zo spraken’; vgl. 1730: 340: ‘zo schreeven de Ouden [...] altyd [t.w. dorst]’; vgl. 1730: 532: ‘en zo [t.w. sterke vervoeging heffen] spreeken de Ouden anders altyd’.

179 Vgl. 1730: 252: ‘Doch my zal vriendschap geschieden, zo iemand my aantoont, dat het gebruikt is van eenen dier Schryveren, die wy onder den naam van Ouden begrypen’.

180 Vgl. 1730: 295: ‘dat by geenen der Ouden te vinden is’ en ‘Ten anderen hebben de Ouden zo niet gesproken’.

181 Sommige ‘Nieuwe Schryvers’ gingen daarbij echter een stap te ver en beeldden zich ‘verkeerdelyk’ in de Ouden te verbeteren (1730: 294-295).

182 Vgl. 1730: 460: ‘Hier spreeken wy beter dan de Ouden, die ook noit gebruikten, daar wy 't nu volstrekt niet zouden mogen gebruiken’; vgl. 1730: 268 waar Huydecoper zegt dat het woord kleur niet onzijdig gebruikt moet worden, hoewel dat door de Ouden en Vondel wel gedaan is; vgl. 1730: 369: ‘zo gebruikenze hier integendeel, belag, belegen, en beleide, beleid, geheel onverschillig. het welk ons zeer vreemd voorkomt’; vgl. 1730: 419-420: ‘Dit onderscheid tusschen Zuigen en Zoogen wordt nu genoegsaam altyd in acht genomen [...]. Maar de Ouden hebben hierin gemist’.

[p. 103]

in de middeleeuwen en is overgeleverd in de geschriften van de zogenaamde Ouden: ‘Hoe nader aan den oorsprong, hoe verder van het bederf’.

Bestond er in de middeleeuwen een zuivere vorm van het Nederlands, aan het begin van de zeventiende eeuw was het volgens Huydecoper droevig gesteld met het Nederlands: in die periode zijn de misbruiken die in de loop van de zestiende eeuw, met name in de tweede helft ervan, de kop opstaken, over een groot gebied verspreid; deze misbruiken zijn bij tal van auteurs te vinden.¹⁸³ Na deze periode van ernstig verval brak er een periode aan waarin mensen opstonden ‘die de taal weder begonnen te beschaaven’ (1730: 129), een opvatting die we ook tegenkomen bij Verwer. Deze taalkundige was namelijk de mening toegedaan dat het ‘Verloopene’ tijdvak in de geschiedenis van de Nederlandse taal werd gevolgd door een ‘herstelde Regelmatige’ periode, aanvangend met de de ‘Letterkunstige vergaderinge’ die rond 1624 voor het eerst in Amsterdam is gehouden (Knol 1977: 102). Een belangrijk verschil tussen Verwer en Huydecoper wordt gevormd door het moment waarop volgens hen het verval in de taal zijn intrede doet. Plaatst Verwer - en in navolging van hem Van Hoogstraten en Ten Kate (Vanderheyden 1957: 633-634) - dit verloop rond het jaar 1477, Huydecoper laat het bijna een eeuw later aanvangen.

Hoewel Vondel en andere taalzuiveraars veel hebben bijgedragen tot de opbouw van de moedertaal, mogen we onszelf volgens Huydecoper beslist niet op de borst kloppen over het bereikte resultaat. Het Nederlands krioelt namelijk nog steeds van taalfouten:

Wy mogen breed opgeeven van onze hedendaagsche taalkennis: terwylwe, och arm! honderd misslagen begaan, waarvan zelfs geen schaduw in de schriften dier ruwe en thans zo verachte Ouden te vinden is.
(1730: 217)

Kennis van de taal der Ouden achtte Huydecoper onontbeerlijk om bepaalde taaleigenaardigheden in het werk van Vondel - en in dat van Hooft¹⁸⁴ - te kunnen verklaren.¹⁸⁵ Huydecoper was de mening toegedaan dat kennis van de taal der Ouden ten grondslag diende te liggen aan de opbouw van de moedertaal.¹⁸⁶ Hun taalgebruik kon namelijk niet alleen strekken tot voorbeeld, maar ook een verklaring vormen voor hedendaagse gebruiken en - vooral - misbruiken. Zo ligt aan het misbruik ‘dat 'er tegenwoordig weinig zyn, die, zo in spreeken als in hooren, eenig onderscheid tussen D en T konnen merken’ (1730: 48) een verschil in ‘tongslag’ (‘uitspraak’) ten grondslag tussen de taal van de Ouden en die

183 Vgl. 1730: 129: ‘Hoe ouder de schryvers van de verleeden eeuw zyn, hoe menigvuldiger zy Als voor Dan gebruikt hebben’.

184 Vgl. 1730: 294: ‘doch dewyl wy zien dat Hooft met oordeel zo geschreeven heeft, en daarin het eenstemmig gebruik der Ouden voor zich heeft, zou iemand zeer styfhoofdig moeten zyn, om noch staande te houden dat dit alles uit achteloosheid geschied waare’.

185 Vgl. 1730: 296-297: ‘Men zegt dan de beest speelen, en alles wat wy noodig hebben hier by te voegen, om het goed te maaken, is alleen dit, dat de Ouden het woord Beest altyd vrouwelyk gebruikt hebben; het welk in deeze spreekwyze heeft stand gehouden. wat is 'er eenvoudiger dan dit? echter kanmen dat kwaalyk gissen, wanneermen niet anders dan de schriften van Hooft en Vondel leest’; vgl. 1730: 205: ‘'t blykt hier weder, gelyk meermaalen, datmen ook de taal der Ouden verstaan moet, om Vondel overal te verstaan’; vgl. 1730: 638: ‘en bevestigt het geene wy elders zeiden, datmen, om Vondel overal te verstaan, noodzaakelyk de Ouden moet geleezen hebben’; vgl. 1730: 268: ‘Doch Vondel volgde 't oude gebruik’; vgl. 1730: 220: ‘Ik beken dat deeze verklaaring met de hedendaagsche manier van spreeken niet zeer overeenkomt, doch dat is Vondels schuld niet. het blykt echter datze op de Oudheid gegrond is’.

186 Vgl. 1772a: 47: ‘My heeft altijd behaagd het geen Ten Kate, in 't begin van zijn Boeksken wegens de Overeenkomst tusschen het Gottisch en Nederduitsch, zeide; Dat hy het daarvoor hieldt, dat zonder Kennisse van de Oudheid, geen geruste en welverzekerde grondslag tot opbouw van onze Spraake te leggen was’. Vgl. 1730: 637: ‘Dit [t.w. etymologie van toeven] kan, zo niet volkomen beweezen, echter opgehelderd worden, door 't gebruik der Ouden’.

[p. 104]

van de Nieuwen. Kenmerkend voor de taal van de Nieuwen is de ‘scherpheid’ waarmee woorden uitgesproken worden; de ‘tongslag’ van de Ouden is daarentegen ‘veel zachter’. Uit dit onderscheid meende Huydecoper ook te kunnen verklaren waarom vele woorden die met een klinker beginnen, in de achttiende eeuw onzijdig zijn, hoewel de Ouden dusdanige naamwoorden rangschikten onder het vrouwelijk geslacht.¹⁸⁷ Elders in de Proeve worden woorden of woordvormen aan de orde gesteld die Huydecoper uitdrukkelijk heeft aangemerkt als misbruiken.¹⁸⁸

Huydecoper is zich ervan bewust dat het ‘Neerduitsch’ <Nederlands> eerder is gesproken dan geschreven en dat er van de eerste fase van de taal geen geschriften bewaard zijn gebleven.¹⁸⁹ De oudst bekende Nederlandstalige tekst was in Huydecopers tijd de rijmkroniek van Melis Stoke.¹⁹⁰ De eerste editie van deze rijmkroniek zag het licht in 1591; zij was bezorgd door de humanist Janus Dousa, die was gezwicht voor de aandrang van zijn vriend Spiegel. In de berijmde voorrede tot deze tekst velt Dousa een gunstig oordeel over de inhoud en de vorm van de rijmkroniek. Deze tekst was in zijn ogen het uitgeven waard als een eerbetoon aan de taal en als een bron voor kennis van onze oude geschiedenis. Het grootste gedeelte van deze editie ging bij een brand in de drukkerij verloren. Omdat er grote vraag naar de uitgave van Stokes rijmkroniek bestond, besloot een andere drukker een herdruk ervan te vervaardigen, die in 1620 verscheen (De Buck 1930: 6, 10).

In 1699 werd een van prachtige etsen voorziene uitgave van de rijmkroniek van Melis Stoke bezorgd door de Rotterdamse verzamelaar van oudheden Cornelis van Alkemade. Het handschrift van de Egmonder monnik is volgens deze editeur gesteld in ‘de min bezoedelde Tale van die tijden’,¹⁹¹ een taal die voor ongeoefende lezers wellicht ‘eenigzins hard, onaangenaam, ja deels ook onverstaanbaar’ zal zijn (p. 2*2^r). In de commentaar beperkt Van Alkemade zich tot het geven van beknopte tekst- en woordverklaringen. Het blijkt dat naar de door hem opgegeven betekenissen van woorden dikwijls is gegist. Een degelijke kennis van het Middelnederlands bezat hij beslist niet (De Buck 1930: 11-12).

Aan het begin van de achttiende eeuw was de rijmkroniek van Melis Stoke het oudst bekende Middelnederlandse geschrift. In zijn Brief aen den heere Adriaen Reland, professor der Oostersche tale in de Academie tot Utrecht, van den Schryver der Linguae Belgicae Idea Grammatica,¹⁹² noemt Verwer Melis Stoke ‘de alleroutste: voor hem, die tusschen 't jaer 1270 en 1305 na den Zaligmaker schreef, kenne ik in 't geheel geen Nederduits geschrijf’ (p. 19), terwijl Arnold Moonen in zijn ‘Brief van den heere Arnold Moonen aen

187 Vgl. 1730: 243: ‘Alle welke woorden weder bewyzen, dat de tongslag der ouden veel zachter was, dan de onze, die de scherpste letters, waaronder zekerlyk de i mede behoort, zeer vermenigvuldigd hebben’.

188 Vgl. 1730: 584: ‘myn leeve-dagen, dat ik aanzie voor een verbastering van leevens dagen, doch dat by veelen te vinden is’; vgl. 1730: 506 [over het niet in acht nemen van het onderscheid tussen liggen en leggen]: ‘Deeze, zich wyder en wyder uitstrekkende verbysteringen’. Ook het niet in acht nemen van het genus van zelfstandige naamwoorden rekende hij hiertoe: ‘Deeze Rederykers, en allen, die op dat Landjuweel verscheenen, zyn van de laatsten der Ouden geweest, die de geslachten meerendeels hebben in acht genomen’ (1730: 61); vgl. 1730: 89: ‘ja de ouden, die de geslachten wel waarnamen’.

189 Vgl. 1730: 325: ‘Wy zien hieruit, dat dit woord altyd in gebruik geweest is, zo verre wy het Neerduitsch in de schriften der Ouden, ons ter hand gekomen, konnen naargaan’.

190 Vgl. 1730: 293: ‘M. Stoke dan, om met den oudsten te beginnen’; vgl. 1730: 259: ‘En nu zullen wy overgaan tot de geenen, by wie ik Jaagde gevonden heb: en mag hier met recht de eerste plaats bekleeden onze Hollandsche Rymkronykschryver Melis Stoke’.

191 Vgl. Van Alkemade 1699: 2*2^r: ‘Zeker is het echter dat zijne Tale min dan d'onze verbasterd is’.

192 Deze brief verscheen in 1709 voor het eerst; hij is later opgenomen achter David van Hoogstratens Lyst der gebruikelykste zelfstandige naemwoorden, betekent door hunne geslachten (1723).

[p. 105]

den heere David van Hoogstraten’¹⁹³ de rijmkroniek van Melis Stoke ‘het outste geschrift in onze gewesten’ (p. 11) heeft genoemd. En Ten Kate schrijft in zijn Aenleiding dat het ‘in 't Hollandsch [is] dat het Oudste, en voornaemste overblijfsel van ons Belgisch¹⁹⁴ gevonden word, naemlijk Melis Stoke's Rym-Kronijk van de Hollandse Graven, vertoonende de taal van de XII en XIII eeuw’ (1723, I: 58).

Met de ontdekking van de rijmkroniek van Klaas Kolijn aan het begin van de achttiende eeuw meende men de oudste in de volkstaal geschreven kroniek in handen te hebben gekregen. Het manuscript van Kolijn werd in 1719 voor de eerste maal uitgegeven door de Overijsselse geschiedschrijver Gerard Dumbar en in 1745 door Gerard van Loon. Op een enkeling na was iedereen stellig overtuigd van de echtheid ervan. Men hechtte groot belang aan deze vermeende twaalfde-eeuwse geschiedkundige bron, omdat Kolijns getuigenis van de geschiedenis van de eerste graven van Holland ruim honderd jaar ouder was dan de vermaarde rijmkroniek van Melis Stoke. Gedreven door een sterk vaderlands gevoel waren achttiende-eeuwse historici erop gebrand om de middeleeuwen in een beter daglicht te stellen. Deze periode uit de vaderlandse geschiedenis was verfoeid door de humanisten, die een duidelijke voorkeur hadden voor de romeinse voorgeschiedenis van Holland. De achttiende-eeuwse geschiedschrijvers probeerden hun doel te bereiken door gebruik te maken van gegevens uit authentieke middeleeuwse stukken - in het Latijn én in de volkstaal (Tilmans 1989: 68-69). Niet alleen de toenemende belangstelling voor middeleeuwse kronieken maar ook het gebrek aan een kritische instelling ten aanzien van de gebruikte bronnen heeft in belangrijke mate bijgedragen tot het welslagen van de vervalste rijmkroniek van Klaas Kolijn. De geleerden waren het erover eens dat Kolijn niet verantwoordelijk gesteld mocht worden voor de taal- en rekenfouten die in de tekst van de rijmkroniek werden aangetroffen. Zij waren ervan overtuigd dat deze op rekening gezet moesten worden van latere [lees: katholieke] kopiisten.¹⁹⁵ Het was Balthazar Huydecoper die in het eerste deel van zijn driedelige uitgave van de rijmkroniek van Melis Stoke (1772) met zowel taalkundige als historische argumenten aantoonde dat het werk van Klaas Kolijn het werk moest zijn van een bedrieger van later datum.¹⁹⁶

Dat het ruim driekwart eeuw zou duren voordat men algemeen inzag dat de rijmkroniek van Klaas Kolijn een vervalsing moest zijn, heeft alles te maken met de uitermate gebrekkige kennis die men gedurende de achttiende eeuw van het Middelnederlands had.¹⁹⁷ Hoewel achttiende-eeuwse onderzoekers merkten dat de taal van Klaas Kolijn in bepaalde opzichten evident afweek van die van Melis Stoke, vormde die constatering voor hen toch niet de minste aanleiding om daar lang stil bij te blijven staan: taal ondergaat immers in het bestek van ruim een eeuw vanzelfsprekend de nodige veranderingen.

193 Ook deze brief is opgenomen achter de in de vorige noot genoemde geslachtlijst van Van Hoogstraten uit 1723.

194 Vgl. Ten Kate 1723, I: 57: ‘Het Belgisch of Nederlandsch, dat in de Zeventien Provincien gesproken word, en 't welk voor twee eeuwen den naem van Vlaemsch voerde, om dat die Provincie toen bij uitnemendheid bloeide, en door Koophandel wijd vermaerd was, heeft, met het verminderen van Vlaenderen en Braband en 't opkomen van ons Land, nu bij uitstek den naem van Hollandsch gekregen’. In dit citaat wekt Ten Kate de suggestie dat er alleen een naamsverandering heeft plaatsgevonden, dat er van een eenheidstaal sprake was en niet van dialecten.

195 In de Verlichting zag men het katholicisme uit de middeleeuwen ‘voor louter priesterbedrog en volksverdomming’, aldus Brom (1926: 5). Vgl. Kampinga 1917: 41-42, 183, 188-189.

196 Zie over de ontdekking van deze vervalsing, De Bonth 1993. De kroniek van Klaas Kolijn is geschreven door Reinier de Graaf, de minder gefortuneerde zoon van de Delftse medicus met dezelfde naam (zie Van Lieburg 1977).

197 Zie De Buck 1930 en Buijnsters 1984a.

[p. 106]

Bij de verschijning van de Proeve in 1730 was er naast de rijmkroniek van Melis Stoke en de vervalste rijmkroniek van Klaas Kolijn slechts één andere Middelnederlandse tekst uitgegeven: de uit 1727 daterende editie van Lodewijk van Velthems Spiegel Historiael van Isaac le Long. Deze uitgever bezat evenals Van Alkemade een indrukwekkende collectie oude handschriften. Toch heeft hij daar bij de uitgave van de Spiegel Historiael zijn voordeel niet mee gedaan: bij zijn woordverklaringen haalt hij nergens bewijsplaatsen uit andere Middelnederlandse manuscripten uit zijn bezit aan en talloze malen zijn de door hem opgegeven betekenissen onjuist.

De meeste middeleeuwse manuscripten bevonden zich aan het begin van de achttiende eeuw in particuliere bibliotheken van een handjevol (zeer) welgestelde collectioneurs, onder wie Balthazar Huydecoper.¹⁹⁸ Daarom doet de eerder genoemde Isaac le Long in de voorrede tot zijn uitgave van Lodewijk van Velthems Spiegel Historiael een oproep aan degenen die in het bezit zijn van oude boeken en manuscripten, om deze teksten tijdelijk ter beschikking te stellen aan personen die hierover een publicatie wensen te schrijven, want ‘Van 't geene verborgen blyft, heeft niemand voordeel’ (p. *3^r).

De eerder genoemde Verwer was één van de eersten die wees op het belang van de kennis van het Middelnederlands voor de studie van de moedertaal (De Buck 1952: 27). De gaafheid en de zuiverheid van het Middelnederlands wordt door hem tot voorbeeld gesteld, lang voordat er sprake was van een zuiver letterkundige interesse voor deze vorm van het Nederlands.¹⁹⁹

Huydecoper heeft zijn leven lang bouwstoffen verzameld voor de door hem beoogde zuivering van het Nederlands. Al zijn filologische en lexicografische studies stonden in dienst van dit doel. Zijn belangstelling voor middeleeuwse handschriften was niet zuiver taalkundig-lexicografisch; hij toonde eveneens interesse voor de geschiedkundige waarde ervan (Buijnsters 1984a: 48-49). Dit deed hij het duidelijkst in zijn driedelige uitgave van de Rijmkronijk van Melis Stoke met Historie- Oudheid- en Taalkundige Aanmerkingen door Balthazar Huydecoper, die in 1772 bij Johannes le Mair te Leiden verscheen. Deze editie is niet voorzien van een voorrede van Huydecoper zelf. In het ‘Bericht van den uitgever’ wordt medegedeeld dat het Huydecoper vanwege hoge ouderdom en toenemende verzwakking niet mogelijk was haar te voltooien. Wel is er een uitvoerig uitgewerkt ontwerp van de voorrede bewaard gebleven in het Huydecoper-archief, dat door Ett (1948) is uitgegeven.

In de onvoltooide voorrede tot de rijmkroniek van Melis Stoke lezen we dat Huydecoper al geruime tijd belangstelling had voor middeleeuwse kronieken: ‘Het onderzoek van de Historien der Middelste Eeuwen hadt my lang van verre aangelachgen; ook al, toen ik met

198 Aan het eind van zijn leven bezat hij een ongemeen rijke bibliotheek aan Middelnederlandse handschriften. Van zijn collectie maakten onder andere de volgende topstukken deel uit: de roman van Walewein, Heinric en Margriete van Limborch, Ferguut, Floris ende Blanchefloer, Esopet en Maerlants Der Ystorien Bloeme (Buijnsters 1984a: 49). Huydecoper was zijn gehele leven op zoek naar oude handschriften, waaraan hij meer waarde hechtte dan aan drukken. Gedrukte werken, zo schrijft hij in een ongedateerde brief uit 1768 aan Jacob Visser, hebben namelijk ‘in taal en spelling, de een meer de ander minder geleeden’ (geciteerd naar Buijnsters 1984a: 50). Het merendeel van de Middelnederlandse manuscripten die Huydecoper in zijn bezit had, zijn uiteindelijk terecht gekomen in de bibliotheek van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden. Deze bibliotheek berust tegenwoordig in de Leidse universiteitsbibliotheek.

199 Vgl. Vanderheyden 1957: 642: ‘Men streelde, men koesterde het oude instrument lang voor men één klank had opgevangen van de muziek die hiervoor geschreven werd’. Vgl. Buijnsters 1984a: 43: ‘Het onderzoek naar [...] middeleeuwse documenten werd enkel gelegitimeerd door antiquarische of taalhistorische liefhebberij, niet door eigenlijk waardebesef’.

[p. 107]

myne Proeve van Taal- en Dichtkunde onledig was’.²⁰⁰ Uit dat ontwerp komen we ook te weten dat het in Huydecopers bedoeling lag een wetenschappelijke uitgave van Melis Stoke te bezorgen. Het ging hem er daarbij niet om de tekst te verbeteren of aan te vullen, maar om een zo nauwkeurig mogelijke uitgave te maken van het oudst bekende manuscript van deze kroniek en deze te voorzien van uitgebreide aantekeningen, waarvoor hij gebruik maakte van de twee andere handschriften van de rijmkroniek en van andere middeleeuwse manuscripten (Van Schaik 1962: 133-134).

Huydecoper blijkt alleen oog te hebben voor de inhoudelijke betekenis van een manuscript, niet voor de esthetische waarde (kapitalen, miniaturen, vergulde letters) ervan (Buijnsters 1984a: 48-49). Versieringen maken een handschrift ‘wel fraai; maar des zelfs Deugd bestaat daarin, dat de Text zuiver, onvervalscht en leesbaar geschreeven zy’, schrijft hij in de onvoltooide voorrede tot de rijmkroniek van Melis Stoke.²⁰¹

Buijnsters (1984a: 48) poneert de stelling dat Huydecoper in bepaald opzicht de pas ontluikende mediëvistiek eerder geremd dan gestimuleerd heeft. Hij doelt daarbij dan met name op de houding die Huydecoper aannam ten opzichte van enkele andere liefhebbers van Oudheden. De achttiende-eeuwse geleerde hecht bijvoorbeeld geen geloof aan de beweringen die Van Loon in zijn wetenschappelijke publicaties over middeleeuwse manuscripten doet.²⁰² Scherpe kritiek heeft Huydecoper op Van Alkemade als uitgever van de rijmkroniek van Melis Stoke.²⁰³ Ook Le Long, die een uitgave had gemaakt van de Spiegel Historiael waarop Huydecoper had ingetekend (zie Buijnsters 1984: afb. 4a), moest het ontgelden. Over de gemelde editie velt Huydecoper in zijn Proeve het volgende oordeel:

Wy hebben een weldaad ontvangen van dien Uitgeever, toen hy ons dat werk mededeelde: doch niet geringer zou die weldaad geweest zyn, indien hy 't ons zonder zyne zogenoemde Verklaaringen of Uitleggingen, hadt gegeeven.²⁰⁴
(1730: 608)

In het onderstaande overzicht zijn de Middelnederlandse manuscripten opgesomd die Huydecoper blijkens de aanhalingen in de Proeve heeft gelezen en geëxcerpeerd. Om te bepalen welke handschriften het betreft, is het persoonsnamenregister doorgenomen dat Huydecoper in de Proeve heeft geplaatst. Bij de letter s zijn onder het kopje ‘schrijver van’ de titels te vinden van boeken en handschriften waarvan aan Huydecoper geen auteur bekend was. Achter enkele titels heeft Huydecoper tussen vierkante haken aangegeven in welk jaar het bewuste boek of manuscript is gedrukt dan wel geschreven. Bij sommige titels heeft Huydecoper vóór dit jaartal met de letters ‘MS’ te kennen gegeven dat de titel in kwestie een handschrift is. Het betreft de volgende manuscripten:

200 Geciteerd naar Ett 1948: 164.

201 Geciteerd naar Ett 1948: 186; vgl. Ett 1948: 158-159.

202 Gerard Meerman merkt in een schrijven van 6 december 1754 aan Huydecoper op ‘dat UEWelEdGestr. dikwils en selfs met reden den Hr van Loon berispt, en accuseert van quade trouwe, dat hy de plaetsen van eenige Ouden en wel voornamelyk uytheemsche Schryvers in een verkeerde sin draeit, ja dat meer is, anders voortbrengd, als deselven wesentlyk geschreeven zyn’ (geciteerd naar Ett 1948: 110).

203 Zo schreef Huydecoper in de onvoltooide voorrede tot de rijmkroniek van Melis Stoke ‘dat noit oud Schryver erger mishandeld is, dan MELIS STOKE door Alkemade, die des zelfs taal deerlijk gerabraakt heeft, maakende dat het geene, volgends de gewoone Spellinge van dien tyd, in de voorigen [uitgave van Janus Dousa, RdB] klaar en verstaanbaar is, in de zyne van geen mensch verstaan kan worden’ (geciteerd naar Ett 1948: 158). Andere voorbeelden van Huydecopers kritiek op Van Alkemade zijn te vinden in Vanderheyden 1985: 33.

204 Sommige annotaties van Le Long waren volgens Huydecoper onjuist: ‘daar ik my ten hoogsten moet verwonderen over den Uitlegger, die met behendicheden op den kant verklaart door spoedig: men zou kwaalyk iets konnen bedenken, dat hier minder te pas kwam’ (1730: 171); ‘wat zegt hiervan de Uitlegger van dat Werk? beter hadt hy niets gezeid’ (1730: 470). Le Long sloeg de plank echter niet altijd mis: ‘daar de Uitgeever J. le Long born zeer wel verklaart door water’ (1730: 206); ‘daar Le Long tanger zeer wel verklaart door frisch en kloeck’ (1730: 442).

[p. 108]

•	‘Liedeken [MS.]’^205
•	‘Stichtingbrief [MS. 1416]’^206
•	‘Gemoraliseerd Kaatsspel [MS. 1452.]’^207
•	‘Pachtbrief [MS. 1464]’
•	‘Eenige Psalmen [MS. 1476]’
•	‘ander handschrift van 't zelfde’
•	‘Claes Willemsz [MS. 1486.]’^208
•	‘Der Minnen Loep [MS. 1486.] zie, Claes Willemsz.’
•	‘Ruychrock (Phillips) [MS. 1486.]’^209
•	‘Hist. van Orienten [MS. 1486.] zie, Ruychrock.’

Naast het taalgebruik van de Ouden of - zoals Huydecoper hen elders aanduidt - ‘de alleroudsten’ (1730: 80), vermoedelijk om hen te onderscheiden van auteurs die werkzaam zijn geweest aan het begin van de zeventiende eeuw, heeft Huydecoper ook het taalgebruik van de zogenaamde ‘Aalouden’ bestudeerd. Tot de ‘Aalouden’ rekende Huydecoper auteurs die schreven in het zogenaamde ‘Frank-Teutsch’, zoals Willeramus, Notkerus en Otfridus. Teksten van deze auteurs waren hem onder meer bekend uit de editie die Schilter ervan had bezorgd in zijn monumentale Thesaurus antiquitatum Teutonicarum. Met enige regelmaat probeert Huydecoper uitspraken in de Proeve kracht bij te zetten door te wijzen op parallellen in het taalgebruik van onder anderen Willeramus,²¹⁰ Notkerus en Otfridus.²¹¹ Hun taalgebruik vergelijkt hij met dat van Oude en Nieuwe Nederlandse schrijvers.²¹² Overigens was het aan het begin van de achttiende eeuw niet ongebruikelijk om binnen de studie van het Nederlands andere Germaanse talen te betrekken. Ten Kate toonde bijvoorbeeld aan dat de vervoeging van de ‘Ongelijkvloeyende’ werkwoorden in het Nederlands opvallende overeenkomsten liet zien met de conjugatie van dergelijke werkwoorden in het ‘'t Moeso-Gottisch’, ‘'t Frank-Duitsch’, ‘'t Angel-Saxisch’ en ‘'t Yslandsch’. De taal van de zogenaamde ‘aalouden’ bewees ook grote diensten aan Carolus Tuinman bij het zoeken naar de oorsprong van Nederlandse woorden ten behoeve van de Fakkel der Nederduitsche taale (1722). Voor hem markeert de rijmkroniek van Melis Stoke de grens tussen de ‘aalouden’ en de ‘ouden’:²¹³

Ik melde somtyds aalouden, en zomtyds ouden. Door de eerstgenoemde versta ik, die in langverloopen eeuwen geleeft hebben, en door de laatste die jonger zyn, als Melis Stoke, en die hem gevolgt zyn.
(Tuinman 1722: 4*4^r)

205 Dit lied is afkomstig uit ‘eene geschreeven verzaameling van Liedekens van wier ouderdom de Leezer uit den styl en schryfwyze oordeele’ (1730: 259) [Huydecoper 1779: 122, nr. 122?].

206 Huydecoper bedoelt hiermee ‘een' ouden Brief, geschreeven 1416. waarby Gerrit Meester Willemsz. ordineert een Officium in St. Nicolaas Kerke alhier, van vyf Missen ter Weeke, te doen op St. Andries Outaar’ (1730: 524).

207 Voor nadere gegevens over deze tekst, zie 3.8.2.3.

208 Voor nadere gegevens over dit handschrift, zie 3.8.2.3.

209 Voor nadere gegevens over dit handschrift, zie 3.8.2.3

210 Zie bijvoorbeeld ‘Ja zelfs al by al by Willeramus’ (1730: 265); ‘zo leestmen al by Willeramus’ (1730: 291).

211 Vgl. 1730: 480: ‘in de taal van Otfridus, dat is Frank-Teutsch’.

212 Zie 1730: 132 over het gebruik van dan na een comparativus; 1730: 507-508 over het imperfectum van leggen.

213 Voor een opgave van de door Tuinman bestudeerde ‘aaloude’ geschriften, zie De Bonth 1994: 50, noot 53; vgl. 1994: 30.

[p. 109]

4.3.5 Metaplasmus

Met het citeren van versregels uit het werk van achtbare poëten wilde Huydecoper niet alleen zijn taal- en dichtkundige uitspraken kracht bijzetten maar ook beginnende dichters navolgenswaardige voorbeelden aan de hand doen. De ‘taale der Dichteren’ vereist namelijk ‘zekerlyk een' andren styl [...] dan de dagelyksche spreektrant’ (1730: 170).²¹⁴ Het onderscheid tussen ‘de taal der Dichteren’ (1730: 93)²¹⁵ of de ‘styl der Dichteren’ (1730: 228)²¹⁶ enerzijds en ‘de taal van het gemeen’ (1730: 227)²¹⁷ of ‘dagelyksche styl’ (1730: 302, 315, 463)²¹⁸ anderzijds dient zich volgens Huydecoper onder andere te openbaren op het niveau van de morfologie. Zo is het in zijn ogen ‘veel deftiger’ wanneer dichters de genitivus niet uitdrukken door middel van het voorzetsel van - zoals ‘in den gemeenen styl’ gebruikelijk is - maar in plaats van van de, van myne, van alle de tweede-naamvalsvormen der, myner, aller schrijven (1730: 170). Daarnaast is er tussen de dagelijkse en de poëtische stijl sprake van onderscheid in woordkeus. Spreekt men bijvoorbeeld in normaal taalgebruik over het bed maaken, in een gedicht is daarboven de uitdrukking 't bedde spreiden te verkiezen (1730: 285).²¹⁹ Het komt ook voor dat een woord in dichterlijke taal een andere betekenis heeft dan in het dagelijkse gebruik. Het woord livrei betekent normaliter niets anders dan ‘de geringe kleeding der Dienstknechten’, de dichters gebruiken het ‘in een' verhevener zin, en voor allerhande Kentekenen’ (1730: 302).²²⁰ Door een zorgvuldige woordkeus kunnen dichters ervoor zorgen dat zij in hun ‘vaarzen’ (1730: 46)²²¹ de aandacht van de lezer trekken en vasthouden (1730: 568).²²²

De regels die grammatici voor het Nederlands hebben opgesteld, hoeven door dichters niet altijd in acht genomen te worden. Het strikt naleven ervan zou namelijk moeilijkheden kunnen opleveren bij het voldoen aan de eisen die de dichtkunst stelt aan metrum en rijm. Deze dichterlijke vrijheid of metaplasmus komt al aan de orde in de Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst uit 1584. Er wordt ook aandacht aan geschonken in grammaticale geschriften uit de zeventiende²²³ en de achttiende eeuw. Zo wijst Moonen er in

214 Ten Kate maakt in zijn Aenleiding onderscheid tussen de uit de klassieke retorica afkomstige driedeling in een ‘Hoogdravende of Verhevene’, een ‘Deftige of Statige’ en een ‘Gemeenzame Stijl’ (1723, I: 334). Het te behandelen onderwerp van een tekst bepaalde de keuze voor één van deze drie stijlen (zie Van der Wal 1994).

215 Deze taal wordt ook aangeduid als ‘de taal der Poëeten’ (1730: 163) en ‘de taale der Zanggodinnen’ (1730: 592).

216 Andere benamingen die we in de Proeve voor deze stijl tegenkomen, zijn: de ‘styl der aanminninge [sic] Zanggodinnen’ (1730: 568); de ‘Poëetische styl’ (1730: 18, 315); de ‘Styl der Poëeten’ (1730: 364).

217 Huydecoper spreekt elders van ‘de gemeene taal’ (1730: 285); ‘de dagelyksche taal’ (1730: 344, 482).

218 Om deze stijl aan te duiden spreekt Huydecoper tevens van de ‘gemeene styl’ (1730: 169, 441); de ‘burgerlyke styl’; ‘'t Burgerlyke’ (1730: 322).

219 Vgl. 1730: 227 ‘[rietboort] nu, in de taal van het gemeen, raboorden genoemd’; 1730: 360-361: ‘een hoop zwarte mieren, waarvoor de gemeene man zegt een hoopen mieren’; vgl. 1730: 476: waar Huydecoper opmerkt dat men ‘in den burgerlyken styl’ altijd onderscheid maakt tussen proeven ‘een proef nemen (m.n. van spijs en drank)’ en beproeven ‘proberen’: ‘De Poëzy verkiest altyd de kortste woorden voor de langsten, alsze beide evenveel zeggen, en verwerpt hier keurelyk het Voorvoegsel Be, zonder het woord daardoor van zynen nadruk iets te doen verliezen’.

220 Vgl. 1730: 458: ‘de Dichters hebben dit laatste [t.w. zog, RdB] in een andere en ruimer betekenis gebruikt’.

221 Vgl. ‘gebonden styl’ (1730: 452) of ‘rym’ (1730: 469), dit in tegenstelling met ‘ondicht’ (1730: 238), ‘ongebonden styl’ (1730: 46: 452, 513), ‘onrym’ (1730: 23, 469, 566).

222 Incidenteel wijst Huydecoper in de Proeve op verschillen tussen gesproken en geschreven taal, zoals op bladzijde 526: ‘Wy laaten dan de Voordewinden over aan den onbeschaafden spreekstyl, en oordeelen datmen altyd behoord te schryven een Voorwind, in tegenstellinge van een Tegenwind’.

223 Vgl. Ampzing 1628: 43; Van Heule 1633: 146. Vondel laat in zijn Aenleiding ter Nederduitsche Dichtkunste (1650) weten dat men ‘om het rijm en de maet de tael niet [mag] vervalschen, en gelijck een kint stamelen en struickelen’ (WB V, 485, vv. 49-51).

[p. 110]

de Nederduitsche spraekkunst op dat Nederlanders zich tijdens het schrijven bedienen van vrijheden, ‘waer door zommige letters, tot een woort niet bekoorende, den woorde worden toegevoegt, en wederom andere, die 'er toe behooren, den woorde afgenoomen, en eindelyk letters met letteren verwisselt en omgekeert’ (1706: 350-351). In Sewels Nederduytsche spraakkonst treffen we geen afzonderlijke bespreking aan van mogelijke dichterlijke vrijheden. De spelling kleen in plaats van kleyn keurt hij goed ‘indien 't in Poëzy geschiedt om een rymwoord te vinden [...]; maar ik vind geen reden om het in proze naa te vólgen, zó lang my niet bekend is in welke voornaame stad van Hólland men zo spreekt’ (1708: 34).²²⁴

Bij het bezorgen van de derde druk van de door Vondel vertaalde Metamorphosen van Ovidius stuitte Huydecoper op enkele gevallen van metaplasmus bij de zeventiende-eeuwse dichter. Zo schreef Vondel beschutte in plaats van beschudde om deze werkwoordsvorm te laten rijmen op kudde. En hoewel de vorm beschudde zeker niet onjuist is - het wordt bij de Ouden meermaals aangetroffen - ziet Huydecoper toch met verwondering dat Poot Vondel in dezen heeft nagevolgd (1730: 55-56). Huydecoper kant zich wèl tegen Vondels gebruik van het op vertelde rijmende imperfectum vergelde - de enig juiste verleden-tijdsvorm was volgens Huydecoper vergoldt (1730: 280). De spelling mellen in plaats van melden verdient in de ogen van Huydecoper geen navolging. Hij rekent het ‘onder die vryheden, de welken in Schryveren der voorgaande eeuwen geleeden worden, maar in die der tegenwoordige te bestraffen zouden zyn’ (1730: 419). Hetzelfde geldt voor de werkwoordsvorm vant: ‘dit is verouderd, en nu niet meerder te volgen’ (1730: 542).

224 In 1728 verschenen - lang nadat ze geschreven waren - drie verhandelingen van het kunstgenootschap Nil Volentibus Arduum over taal- en dichtkunde. Deze verhandelingen waren blijkens de voorrede drie hoofdstukken van het eerste boek van een door het genootschap geschreven en nu spoorloos verdwenen Nederduitsche Grammatica. De derde verhandeling is getiteld ‘Van de Metaplasmus, ofte Woordvervórminge’ en bevat de volgende passage: ‘Wat het gebruik van alle déze verwisselingen aangaat, wy oordeelen, datze eenen, die met eene nette styl voor heeft te schryven, alle te myden staan: maar alzo den Dichteren, om hun rym te vinden, eenige vryicheid toegelaaten moet worden, zullen wy, na ons oordeel, eens zeggen hoe ruim hen die te neemen is; alzo zy alle niet even gemakkelyk door den beugel willen’ (Nil Volentibus Arduum 1728: 58).

4.3.6 Tot besluit

De taalbeschouwing van Huydecoper rust op vier pijlers: de ‘gronden’ van het Nederlands, het dagelijks taalgebruik, het taalgebruik van gezaghebbende auteurs en het taalgebruik uit het verleden.

Huydecoper was van mening dat de ‘gronden’ (natura) van het Nederlands aan de ene kant en het taalgebruik aan de andere kant in de loop der tijden uit elkaar zijn gegroeid, een proces dat aan het begin van de zeventiende eeuw zijn beslag heeft gekregen. Als gevolg hiervan wordt het zuiverste Nederlands volgens hem gevonden bij auteurs uit de middeleeuwen; deze zogeheten Ouden bevinden zich het dichtst bij de oorsprong van het Nederlands en het verst van het bedorven taalgebruik.

In gesproken vorm kon de dagelijkse taal naar Huydecopers opvatting beslist geen rol spelen bij de opbouw van de moedertaal omdat zij zich niets aantrekt van grammaticale regels; daar komt bij dat er een grote variatie bestaat aan gesproken taal, zowel tussen gewesten en steden als tussen onderlinge inwoners van een stad. Huydecoper vond dat

[p. 111]

alleen voorbeelden van geschreven taalgebruik in staat zijn om taalkundige regels kracht bij te zetten.

Voor diegenen die ernaar streven op een grammaticaal goede en zuivere wijze gebruik van de moedertaal te maken, stelde Huydecoper in de Proeve voornamelijk Vondel ten voorbeeld. Dat hij grote bewondering had voor het werk van Vondel, met name voor zijn vroege werk, neemt niet weg dat Vondel af en toe fouten maakt tegen het Nederlands. Zijn taalgebruik mocht daarom naar de mening van Huydecoper niet klakkeloos worden nagevolgd.

Huydecoper geloofde dat het Nederlands ernstig te lijden had gehad onder de inval van de Spanjaarden; het was in deze periode dat de verbastering in de moedertaal volgens Huydecoper haar intrede heeft gedaan. Bij de Ouden - zij die vóór of uiterlijk in het begin van de Spaanse overheersing hadden geschreven - was daarom het zuiverste Nederlands te vinden.