De Aristarch van 't Y

3.2 Nederlandse vertalingen van de Metamorphosen (1532-1700)

Uit tweehonderdvijftig verhalen vanaf de Chaos, het begin der wereld, tot aan de regeerperiodes van de Romeinse keizers Caesar en Augustus bestaat de Metamorphoseon libri XV, een werk dat de Romeinse dichter Publius Ovidius Naso (43 v.C. - 17/18 n.C.) omstreeks het jaar 8 n.C. voltooide.¹

In de eerste eeuwen van onze jaartelling heerste er binnen het christendom een afwijzende houding jegens Ovidius, omdat zijn werk in tegenstelling tot bijvoorbeeld dat van Vergilius veel moeilijker te verzoenen scheen met de christelijke filosofie en theologie (Seznec 1972: 91). Gedurende de middeleeuwen is er van lieverlede een kentering in de waardering voor de Latijnse dichter zichtbaar. Een duidelijk bewijs hiervan vormt de verschijning van Ovide moralisé aan het begin van de veertiende eeuw. De auteur van dit werk zag in Ovidius' Metamorphosen niet alleen de christelijke moraliteit, maar zelfs de bijbel weerspiegeld (Seznec 1972: 92). Het boek werd meer en meer beschouwd als ‘ein Handbuch alles menschlichen und göttlichen Wissens’ (Stroh 1969: 1) en sedert de middeleeuwen behoorde Ovidius' Metamorphosen dan ook tot de meest gelezen werken van de Klassieke Oudheid. Geen enkel profaan boek werd in de loop der eeuwen zo vele malen herdrukt en geen enkel ander werk is zo vaak en in zo veel verschillende talen vertaald (Henkel 1921: 149). Toen de belangstelling voor de Metamorphosen als bron van kennis voor menselijke en goddelijke kennis afnam, bleef het boek een grote invloed uitoefenen op de beeldende kunst als verzameling van materiaal (Stroh 1969: 1). Henkel (1921: 149) zegt dat de Metamorphosen voor Nederlandse kunstenaars lange tijd een onuitputtelijke bron is geweest. Het boek werd dan ook niet voor niets de ‘schildersbijbel’ genoemd.

Vanaf de zestiende eeuw genoot Ovidius' Metamorphosen hier te lande een grote populariteit. Dit blijkt onder meer uit verschillende vertalingen van deze tekst - zowel in proza als in verzen - en de herdrukken die zij kenden. De eerste complete Nederlandse vertaling van Ovidius' Metamorphosen was een prozabewerking van de hand van de geleerde Antwerpenaar Johannes Florianus (1522-1588). De titel van dit boek, dat in 1552 het licht zag, luidde: Metamorphosis dat is, Die Herscheppinghe oft veranderinghe, bescreuen int Latijn

1 MEW VII: 11.

[p. 32]

van [...] Ouidius (Geerebaert 1924: nr. 1). Deze vertaling viel zeer in de smaak bij het lezerspubliek en zij beleefde tot aan 1650 dan ook vele herdrukken.² Huydecoper heeft de vertaling van Florianus zeker onder ogen gehad, want op pagina 8, 22, 621 en 634 van de Proeve maakt hij er melding van. De enige keer dat Huydecoper expliciet vermeldt welke druk van deze vertaling hij heeft geraadpleegd, is op bladzijde 634, waar hij spreekt van de druk van 1619.

Van Florianus' prozabewerking van de Metamorphosen zijn na 1650 geen herdrukken meer verschenen. Willems (1922: 1215) is van mening dat dit onder meer samenhangt met de vertaling in verzen die Vondel in het jaar 1671 van de tekst liet publiceren: Publius Ovidius Nazoos Herscheppinge.³ Door de zorg van David van Hoogstraten verscheen in 1703 een tweede druk van Vondels vertaling, die Huydecoper tot zijn beschikking heeft gehad.⁴

Nadat in 1671 de eerste druk van Vondels vertaling in verzen was gepubliceerd, werd in 1678 een prozavertaling van Abraham Valentyn in het licht gegeven. Deze tekst was opgenomen in deel twee van Valentyns Al de werken. In 1697 volgde een herdruk van deze driedelige uitgave, terwijl de derde druk ervan - met aantekeningen van Ludolf Smids - het licht zag in de jaren 1700-1701.⁵ Op verschillende plaatsen in de Proeve blijkt dat Huydecoper goed bekend was met Valentyns prozavertaling van Ovidius' Metamorphosen,⁶ waarvan hij - zeker in vergelijking met de overzetting van Vondel - geen hoge dunk had.

2 Van deze vertaling zagen heruitgaven het licht in de jaren 1566, 1588, 1595, 1599, 1608, 1609, 1615, 1619, 1631, 1637, 1650 (Geerebaert 1924: 797-798, nrs. 1a-1l; vgl. Willems 1922: 1213-1215).

3 Geerebaert 1924: 804, nr. 24. Arens (1963: 221) merkt over deze vertaling van Vondel op dat ‘de slankgeleeste muze van Ovidius tot een matrone met overrijpe heupen uitgedijd’ is. Voor literatuur over de verhouding Vondel-Ovidius, zie Van Dijck 1958: 89, n. 50.

4 Zie onder andere Huydecoper 1730: 9, 38, 250. In het vervolg van dit boek zal ik bij verwijzingen naar de Proeve de naam Huydecoper vóór het jaartal weglaten; ik maak slechts gebruik van een jaartal en een paginanummer (bijvoorbeeld ‘1730: 10’).

5 Geerebaert 1924: 805, nr. 26, 26a, 26b.

6 Zie 1730: 6, 8, 9, 56, 101, 106, 115, 157, 227, 281, 356, 493, 547, 548 en 640. Het staat niet vast of Huydecoper op deze bladzijden steeds verwijst naar de derde druk met aantekeningen van Ludolf Smids, waarvan hij gewag maakt op bladzijde 9, 56, 157, 281, 356 en 493 van de Proeve.