Nooit met je rug naar de klas!

Een boekje over ons schoolse schoolsysteem

[p. 113]

10 Aktie, aktie en nog eens aktie

We hebben gezien hoe onze school en ons onderwijssysteem eruit zien, en hoe ze eruit zouden moeten zien. We hebben ook gezien wat leerlingen, leraren en ouders tot nog toe bereikt hebben - en we hebben gezien dat dat veel te weinig is. Om werkelijk iets te bereiken, om een onderwijssysteem te krijgen als dit boekje voorstelt, zullen we nog reeksen van akties moeten voeren. We zullen dat met zijn allen moeten doen: leerlingen, leraren, ouders - dus iedereen. Hervorming van ons onderwijs is een zaak van iedere Nederlander: of hij nu op school zit, gezeten heeft, lesgeeft, of er zijn kinderen naar toebrengt.

Hoe moeten zulke akties eruit zien? Het is bijna onmogelijk om daar algemene richtlijnen voor te geven. De toestand per school, per aktiegroep, per jaar, om maar eens wat te noemen, is steeds weer anders. Je ergens op vastleggen kan dan funest zijn. Toch wil ik proberen om in dit laatste hoofdstuk wat suggesties te doen. Misschien dat u er iets aan hebt.

Allereerst landelijk. Er moeten minstens drie landelijke werkgroepen komen. Een van leerlingen: dat betekent een nieuwe sbo. Een van leraren: die is er dus al, in de vorm van de Landelijke Werkgroep Kritiese Leraren. En een van ouders: iets als een Werkgroep Kritiese Ouders. Deze drie groepen werken heel nauw samen en steunen elkaar. Intern zijn ze ongeorganiseerd: geen bestuur, geen leden, alleen aanhangers en een kerngroep. Hun funktie is in hoofdzaak bundelend: ze zorgen dat alle plaatselijke aktiegroepen in het hele land kontakt met elkaar houden. Dat kan gebeuren door het uit-

[p. 114]

geven van een Nieuwsbrief. Ook het regelmatig beleggen van landelijke kongressen, waar iedereen elkaar eens in levende lijve kan zien, is erg nuttig; bovendien heeft zo'n kongres publiciteitswaarde. Een tweede funktie van de landelijke werkgroepen is het af en toe inzamelen van geld om daarmee de plaatselijke aktiegroepen te steunen. Ook subsidie vragen aan allerlei officiële instanties wil nog wel eens lukken. Ten derde organiseren de landelijke groepen akties die tegen het hele onderwijssysteem zijn gericht: bijvoorbeeld anti-eindexamenakties, anti-cijferfestijnen. Om deze akties theoretisch te ondersteunen houden ze voortdurend kontakt met onderwijskundige centra, pedagogische instituten enzovoort, waar heel nuttige ideeën worden uitgebroed. Het zou bijvoorbeeld aardig zijn dit jaar eens alle krachten te bundelen in een poging om in 1970 het hele mondeling eindexamen lam te leggen! Een vierde funktie van de landelijke groepen kan zijn het informeren van pers, gemeenteraad, kamerleden, voor zover plaatselijke aktiegroepen dat niet zelf al gedaan hebben.

Toch ligt bij die landelijke groepen niet het zwaartepunt. Het belangrijkst zijn de akties per school. Laat ik eens een volstrekt ideale aktie beschrijven op een denkbeeldige school. Op het Jozef Trapjeslyceum, een bijzondere school op neutrale grondslag, is leraar V. ontslagen. Reden: hij heeft in de klas laten diskussiëren over de nato, daarbij ook tegenstanders aan het woord gelaten, en zich zelf ook nog al terughoudend opgesteld. Leraar V. heeft een prettige verstandhouding met zijn leerlingen sinds de driekwart jaar dat hij ze nu les geeft. Hij geeft goed, dat wil zeggen: niet-schools, les.

De leerlingen zetten een aktie op. Ze stencillen een pamflet waarin ze eerst uiteenzetten wat er gebeurd is. Als hun kommentaar geven ze ongeveer dit: ‘1. Politiek en maatschappij worden uit de klas geweerd van hogerhand; we worden dom gehouden. 2. Wat er dan nog wél van in de klas komt, moet stroken met de mening van de autoriteiten: we hebben geen

[p. 115]

vrijheid van meningsuiting. 3. Een leraar die wíj unaniem waarderen wordt om een futiliteit ontslagen zonder dat wij daar iets tegen kunnen doen: wij hebben niets te vertellen.’ ‘Vraag: waaruit komt al deze ellende voort? Antwoord: uit het feit dat deze school autoritair, over ons hoofd heen, bestuurd wordt. Hoe kunnen we aan die toestand een einde maken? Door te veroveren waar we recht op hebben: een stem in het beleid van de school!’ Daarna volgt een voorgestelde struktuur, en wordt onmiddellijk een gesprek met de schoolleiding geëist.

Vlak na dit pamflet wordt onder de leraren nog een extra pamflet verspreid. Daarin wordt gewezen op het volgende: Wat V. gebeurd is kan iedere andere leraar op het Jozef Trapjeslyceum ook overkomen, al geeft hij nog zo prettig en goed les. Dit alles is te wijten aan de autoritaire struktuur van de school: in die struktuur hebben leraren al net zo weinig te vertellen als leerlingen. Daarom moeten de leraren samen met de leerlingen proberen een stem in het beleid te veroveren. Daarna wordt weer de voorgestelde demokratische schoolstruktuur uiteengezet, de eis voor een gesprek met de schoolleiding herhaald.

Tenslotte gaat er een bulletin naar de ouders. De zaak wordt weer uit de doeken gedaan en de nadruk wordt gelegd op het volgende: Leraar V. is ontslagen om een futiliteit, terwijl ú in grote meerderheid tevreden over hem was omdat hij ons prettig en goed les gaf. Maar daar wordt niet op gelet: de school zégt wel dat ze de belangen van de ouders dient, maar dat is helemaal niet waar. Als het erop aankomt doet de leiding precies wat ze goeddunkt. U hebt recht op een wérkelijke stem in het schoolbeleid! Weer wordt de voorgestelde demokratische struktuur genoemd enzovoort.

De zaak is nu hopelijk flink geaktiveerd. Naast een leerlingengroep is het Jozef Trapjeslyceum nu ook een lerarenaktiegroep en een oudergroep rijk. Er zijn handtekeningenakties gevoerd onder leerlingen, leraren en ouders, waarbij in alle

[p. 116]

groepen een meerderheid zich tegen het ontslag van V. uitsprak. De pers is over de zaak ingelicht en zit er bovenop. Nu zijn er drie mogelijkheden. Ten eerste: de rektor weigert een gesprek, en neemt de handtekeningen niet aan. Alle hierna genoemde akties spelen zich dan eerder en in een sneller tempo af. Ten tweede: de rektor staat een gesprek toe en willigt alle eisen van de aktiegroepen in. V. mag blijven, alle groeperingen krijgen een stem in het schoolbeleid, de rektor zegt toe alle steun te zullen verlenen bij alle vormen van demokratisch experiment. Mocht dit ooit voorkomen, dan kunnen de akties afgelopen zijn. Er is niets tegen een konfliktloze verandering; het hele schema van akties hoeft helemaal niet afgewerkt te worden als het niet nodig is.

Maar de rektor van het Trapjeslyceum kiest - zoals vrijwel alle rektoren vroeger of later - dríe: hij staat het gesprek toe, neemt de handtekeningen aan, en gaat nu pogingen doen de aktie te ontkrachten. Hij doet wat vage toezeggingen op nietprincipiële punten. Zo zal er bijvoorbeeld meer openheid en inspraak komen. De leerlingen krijgen misschien wel de gelegenheid hun mening te zeggen over zaken als schoolfeestjes, en roken op het schoolplein. Maar V. blijft ontslagen, omdat ‘er nog wel meer aan de hand is’ of ‘de zaak nog in beraad is’. En over een wijziging in de struktuur van de schoolleiding praat de rektor steeds heen.

De aktiegroepen van het Jozef Trapjeslyceum trappen er niet in. Ze roepen een schoolstaking annex -bezetting uit. In de aula van de school diskussiëren leraren, leerlingen en ouders met elkaar.

De schoolleiding en het schoolbestuur kunnen niets beginnen. Je kan moeilijk de meerderheid van je leerlingen van school sturen, vrijwel al je leraren ontslaan, en je ouders uit het schoolgebouw laten zetten. Ook een bevel van het schoolbestuur wordt eenvoudig genegeerd. Er wordt gedreigd als tegenzet de administratie van de school te bezetten. Voortdurend worden stencils rondgedeeld die informatie geven aan

[p. 117]

alle aktievoerenden over nieuwe plannen en gebeurtenissen. Intussen is de affaire een nationaal schandaal geworden. De pers wijdt er iedere dag grote stukken aan. Reeksen protestbrieven stromen bij de schoolleiding binnen; een paar kamerleden stellen vragen. Het Trapjeslyceum wordt overgoten met publiciteit. Nu ook de buitenwereld sympathiseert, houden de aktiegroepen meer dan ooit vol. De aanhouder wint.

En onder druk van binnen en buiten de school geven leiding en bestuur tenslotte toe. V. mag blijven. Er worden konkrete toezeggingen gedaan dat de schoolstruktuur in demokratische zin veranderd zal worden. En als die toezeggingen opeens toch niet zo kronkreet mochten blijken te zijn, staan er weer hele konkrete stakingen voor de deur.

Nou, zult u zeggen, het is een mooi verhaal. Maar er is zelfs nog geen Jozef Trapjes-universiteit te vinden, waar de demokratisering zo voorspoedig verloopt. Dit is toch allemaal wel erg optimistisch.

U hebt gelijk. Het zal wel zó gaan: na herhaalde bedreigingen van het schoolbestuur komt de politie en wordt de school ontruimd. De eisen van de aktiegroepen worden niet, of slechts ten dele, ingewilligd. Maar toch is ook dan terugkeer naar de toestand van vóor de aktie niet meer mogelijk! Schoolleiding en bestuur zijn bang geworden; de aktiegroepen hebben gezien wat ze teweeg kunnen brengen. En bovendien is een voorbeeld aan andere scholen gesteld.

Waar het me in dit verhaal om ging, was om een paar zaken te laten zien die je bij demokratiseringsakties in het oog moet houden. Ik noem ze nog eens op.

- Allereerst kan een aktie het best van onderop beginnen, dus bij de leerlingen. (Daarom zal ik de rest vanuit hun standpunt beschrijven.)

- Je moet een goed aanknopingspunt hebben voor een aktie, dus bijvoorbeeld een ontslagen-leraarkwestie. Maar ook heel

[p. 118]

geschikt zijn het verbod om een bepaald artikel in de schoolkrant te plaatsen, of het verbod om een anti-dienstpamflet als tegenwicht tegen de dienstvoorlichting uit te delen. Of het verbod om op school een diskussie over de nato, seks, de Derde Wereld te organiseren. Of het verbod om je haar te dragen en je te kleden zoals je dat zelf wil. Of het verbod om met je vriendje of vriendinnetje te vrijen op een schoolfeest. Of herhaalde beledigingen van de kant van autoritaire leraren. In het algemeen zijn de beste aanknopingspunten die waar je vrijheid van meningsuiting, vrijheid van handelen, of je persoonlijke waardigheid in het geding komen.

- Zo'n aanknopingspunt moet meteen aan een theorie gekoppeld worden. Je moet duidelijk maken dat dit geen incidenteel geval is, maar onverbrekelijk verbonden aan het systeem. Er is censuur, we mogen niet diskussiëren, we mogen niet vrijen - omdat de school over ons hoofd heen bestuurd wordt door een paar mensen. We eisen dus: opheffing van censuur, van diskussieverbod en van vrijverbod - én een nieuwe struktuur waarbij alle belanghebbenden meebeslissen over het schoolbeleid. In een gesprek met de leiding willen we onze eisen nader uiteenzetten.

- Je moet zo snel mogelijk ook leraren en ouders bij je aktie betrekken, en ze laten zien dat ze net als jij ook niets te vertellen hebben. Als leraren of ouders de aktie starten, geldt hetzelfde natuurlijk omgekeerd.

- In het begin van de aktie moet je handtekeningen verzamelen, bijvoorbeeld voor opheffing censuur, ontslagen leraar terug, opheffing vrijverbod. Probeer bij alle groepen een absolute meerderheid van handtekeningen te krijgen, helft plus éen. Dan kan er nooit meer gezegd worden: ‘Het is maar een klein groepje herrieschoppers.’ In dit stadium heb je voor je aktie nodig: een eventueel kleine aktiegroep, maar de sympathie van de rest van de schoolbevolking.

- Als er een gesprek met de leiding volgt, laat je dan niet omkletsen. Je hebt er recht op al je eisen verwezenlijkt te

[p. 119]

zien: het zijn redelijke eisen, dat wil zeggen dat je ze met argumenten kan omkleden, wat een schoolleiding ten aanzien van de huidige toestand meestal niet kan. Doorgaan met akties is beter dan toezeggingen accepteren, die ook maar in enig opzicht vaag zijn.

- Wanneer je inderdaad doorgaat, denk dan aan het volgende: voor stakingen en bezettingen is wél een grote groep vereist. Wil je geen persoonlijke risiko's lopen, dan is onderlinge solidariteit hier heel belangrijk. De leiding is niet in staat leerlingen van school te sturen of leraren te ontslaan, als het er te veel zijn.

- Tijdens de hele aktie moet de buitenwereld op de hoogte worden gehouden. Dus grote stukken in de pers, opporren van gemeenteraads- en kamerleden om vragen te stellen over de affaire.

- Als een schoolstaking of -bezetting eenmaal is begonnen, en aan alle vorige eisen is voldaan: laat je niet bangmaken. Schoolleiding en bestuur staan nu machteloos. Ga nu door totdat ze óf toegeven, óf grover geschut gaan gebruiken als het inroepen van politiehulp enzovoort.

- Gebeurt het laatste, en word je op deze manier gedwongen je aktie te stoppen zonder dat je je doel hebt bereikt: wees dan niet ontmoedigd. Want er is toch wel íets bereikt. Ten eerste is het de hele schoolbevolking duidelijk geworden dat er werkelijk iets mis is, en hebben ze ervaring opgedaan in het daartegen vechten. Ten tweede beseffen schoolleiding en bestuur nu ook zélf dat ze rekening met je moeten gaan houden. Al zijn je eisen niet ingewilligd, de toestand kan nooit meer zo worden als voorheen.

De zaak is in beweging gebracht.

Tenslotte nog dit: akties zijn niet nobel, heldhaftig of mooi, maar gewoon erg noodzakelijk. Noch vanuit de lerarenorganisaties, noch vanuit het parlement, en al evenmin vanuit het departement of zelfs de onderwijskundige centra, vallen initia-

[p. 120]

tieven te verwachten, die sterk genoeg zijn om aan de huidige situatie van ons onderwijs een einde te kunnen maken. Dat zullen wíj, pressiegroepen van leerlingen, leraren en ouders, moeten doen.

Want aan de huidige toestand van ons onderwijs móet een einde komen. Het is niet normaal, het kan best anders, het hoort niet zo. We zijn geen oermensen, we blijven niet uit pure bijgelovigheid met een fout systeem doorsukkelen, omdat het al zo lang fout is.

Op school hoort iedere Nederlander de kans te krijgen zich tot een zelfstandige, demokratisch denkende persoonlijkheid te ontwikkelen.

Een heel voor de hand liggend ideaal, en toch is het nu nog zo ver weg. Het hangt ook van u af hoe snel het dichtbij komt. Of u dit boekje nu alleen maar weglegt, of dat u ook iets gaat doen.