Nooit met je rug naar de klas!

Een boekje over ons schoolse schoolsysteem

[p. 73]

6 Moeten we de maatschappij hervormen?

In dit hoofdstuk wil ik proberen wat lijnen te trekken tussen onderwijs en maatschappij, en u iets van de samenhang te laten zien.

Als ik ons onderwijssysteem een ‘systeem van vicieuze cirkels’ noem, wil ik daarmee aangeven hoe de zaak steeds maar weer fout doordraait, zonder dat iemand eens probeert er doorheen te breken. Hoe een toestand die vrijwel alle betrokkenen eigenlijk verkeerd vinden, steeds maar weer gehandhaafd blijft, omdat iedereen denkt ‘dat het zo hoort’. Dat een rektor diktatoriaal handelt: het moet wel, want anders ‘marcheert de zaak niet’. Dat leerlingen zich vervelen op school: het is normaal, want ‘het is altijd zo geweest’. Dat ons onderwijssysteem akelig selektief, hiërarchiek enzovoort is: het is nodig, want anders ‘krijg je de beste mensen niet’.

Nu kom ik - of iemand anders - voor de dag met nieuwe voorstellen ter reorganisatie van ons onderwijs. Die voorstellen kan ik niet alleen ideëel verantwoorden, maar ook praktisch. Bijvoorbeeld: als alle bij een school betrokkenen een stem hebben in het schoolbeleid, neemt dat de nu heersende spanningen weg, en zorgt het ervoor dat allen op hun kapaciteit werken. Of: als de leraar op een niet-schoolse wijze les geeft, zit de leerling zich niet te vervelen en heeft de les meer rendement. Of: als ons onderwijssysteem iedereen kansen biedt, kweekt het een heel volk van goed geïnformeerde, redelijk denkende Nederlanders, terwijl de extra begaafden dankzij interne en externe differentiatie evengoed hun weg wel vinden. Het is allemaal nogal helder, al zeg ik het zelf. En toch zal de kritiek die ik krijg wel weer voor een heel groot deel er uit

[p. 74]

bestaan dat ‘wat ik wil toch een utopie is’, dat dat ‘toch nooit kan’, en dat het ‘niet voor niets al zo lang zo is áls het is’.

Daarmee raken we volgens mij meteen de hoofdkwaal van onze maatschappij. Ik sluit me dan ook volledig aan bij de ideologie van Leopold de Buch, die het in De verbeelding aan de macht als volgt onder woorden heeft gebracht: ‘Bestaande mogelijkheden die niet tot verwezenlijking kunnen komen, geblokkeerde potentiële werkelijkheden.’ Kenmerkend voor onze maatschappij is volgens hem de afstand tussen wat we konkreet zouden kunnen verwezenlijken, en wat we uiteindelijk doen. De Buch: ‘Wat is de situatie? Dat wij kennelijk de middelen hebben om de wereld aangenaam in te richten, en dat nochtans niet doen.’ En de reden dát het niet gebeurt is het kollektieve bijgeloof in onze maatschappij, de angst om tot veranderingen te komen, de onwil om iets nieuws te proberen, het ongegronde pessimisme. Efficiency, niveau, orde, rust, historische groei - vult u ze zelf maar aan: het zijn even zoveel rationalisaties, drogredenen gebruikt voor éen doel: alles houden zoals het is.

In onze hele maatschappij worden zaken als oorlogsinspanning, grote inkomensverschillen, onvrede met het funktioneren van de bestaande staatsvormen, steeds weer afgedaan met dooddoeners als: ‘Het moet nu eenmaal’, ‘Niets is volmaakt’ enz. Oorlogen zijn er altijd geweest. De mensen zijn nu eenmaal niet gelijk. Geen enkele staatsvorm is volmaakt. En wie iets veranderen wil, of hij nu met een praktisch - dat wil zeggen: in de praktijk toetsbaar en verifieerbaar - voorstel komt of niet, hij heet altijd een ‘utopist’.

Méer dan tegen welbewuste machtswellust, onderdrukking of kwade trouw moet in onze westerse maatschappij de strijd gaan tegen domheid, bekrompenheid, bijgeloof, achterlijkheid, ongeïnformeerdheid.

Het vervelende is dat die houding van ‘er is toch allemaal niets aan te doen’ vaak ook nog als het toppunt van nuchter-

[p. 75]

heid en realisme wordt voorgesteld, tegenover die brave utopisten die weer eens iets willen veranderen. En dat terwijl het in werkelijkheid een geborneerde en uiterst onwetenschappelijke houding is. Of iets nieuws te realiseren is, kan men alleen weten na lang en grondig onderzoek, en bij voorkeur praktijkexperimenten. Dat iets ‘al zo lang zo is’ vormt geen enkel bewijs voor de stelling dat het zo zou moeten blijven. En bovendien gaat, zo analyseert De Buch op uitstekende wijze, in laatste instantie deze gedachtengang altijd terug op de stelling: ‘De mens ís nu eenmaal slecht/lui/dom enz.’ Dat is een volstrekt loze stelling, even loos trouwens als zijn tegendeel zou zijn. De mens is noch ‘goed’ noch ‘slecht’, hij is gewoon een wezen dat onder bepaalde specifieke omstandigheden op bepaalde specifieke wijze reageert. Die omstandigheden en die wijze kunnen onderzoeksobjekt zijn voor de wetenschap, en alleen op die manier valt er veel zinnigs over te zeggen.

Onderwijs en maatschappij lijden aan hetzelfde euvel. Geen wonder. Want ons huidige onderwijs levert de bekrompen mensen van morgen. De schoolse leraar leert je goed af om je hersens te gebruiken, al was het alleen al door zijn voorbeeld. De manier waarop je school bestuurd wordt, leert je om er alvast genoegen mee te nemen dat de dingen over je hoofd heen gebeuren en dat je ‘daar toch allemaal geen verstand van hebt’. En ons selekterende onderwijssysteem leert je om je voor een beloning zonder veel nadenken aan het geldende systeem aan te passen.

Ons onderwijs is zelfs zo volstrekt irrationeel en achterlijk, dat het op de huidige maatschappij nog achterligt, gezien bijvoorbeeld het feit dat de gemiddelde Nederlander zich over de ontslagen leraarkwesties echt wel pleegt te verbazen. Of gezien het feit dat er op onze scholen, anders dan in onze maatschappij, nog niet eens aan formele eisen van demokratie is voldaan.

[p. 76]

We moeten naar een nieuwe verlichting, een Aufklärung, in onderwijs en maatschappij.

Hoe? Daarover niet meer dan twee opmerkingen.

Ten eerste: de vraag: ‘Moeten we niet eerst de maatschappij hervormen voor we het onderwijs hervormen?’ is zinloos. Onderwijshervorming ís maatschappijhervorming. Door in ons eigen deelgebied te vechten voor demokratie, en aansluiting te zoeken bij mensen die in hun deelgebied hetzelfde doen, zijn we de maatschappij al aan het veranderen! Om verschillende redenen. Bijvoorbeeld omdat we die maatschappij een flinke injektie geven van anti-bijgeloof, rationaliteit en demokratie. En omdat we een sterk groeiende pressiegroep zijn, die vindingrijk is, vrij veel intellekt vertegenwoordigt, en waar deze maatschappij op straffe van lamlegging dus wel rekening mee zal móeten houden. Of omdat een beter onderwijssysteem vanzelf betere mensen zou gaan afleveren, die de strijd tegen de maatschappij van binnenuit aanpakken.

Bij onze akties kunnen we dus rustig onderwijshervorming centraal stellen, als we het verband met het totaal van de maatschappij maar niet uit het oog verliezen.

Ten tweede: de groep waarmee we werken moet veel aktieve sympathisanten hebben. Daartoe is iedereen welkom, die in de eerste plaats onze visie op het onderwijs deelt en voelt voor onze voorstellen tot verandering. In de tweede plaats moet hij de maatschappelijke konsekwenties onder ogen zien, en het in grote lijnen met onze maatschappijvisie eens zijn. In grote lijnen: dat wil zeggen dat de niet al te irrationele revolutionair in onze onderwijsaktiegroep naast de niet al te gevestigde d 66'er of Christenradikaal kan zitten. Onderwijs staat op het eerste, maatschappelijke tegenstellingen op het tweede plan.

Tenslotte nog dit: ik hoop dat het u niet teleurstelt dat dit hoofdstuk geen uitvoeriger ideologie of maatschappijanalyse biedt. Drie dingen brachten me ertoe: de opzet van dit boekje

[p. 77]

(het mocht niet te dik worden); mijn eigen woorden in dit hoofdstuk dat ‘in onze akties onderwijshervorming centraal moet staan’; en het eenvoudige feit dat ik me wél bevoegd voel om een boek over het Nederlandse onderwijs te schrijven, en niet over onze maatschappij.