"Vlaandren, o welig huis". Zooals Vlaamsche schrijvers hun land zien

[p. 92]

Aan Schelde en Durme, het Soete Land van Waas
door Filip de Pillecijn

Als ge, staande op den steenweg naar Elversele toe, aan uw linkerzijde opkijkt naar de zachte glooiing die wat verder verloren loopt in de sparrebosschen, dan hebt ge rechts van u de Durmevallei.

Zacht glanzend liggen de weiden daar in de stilte, heel de Durme langs en dan verder door, nadat de Schelde de Durme in zich heeft opgenomen, uren zonder onderbreking; stilte van water en weiden, geur van den stroom en van den zwaren grond der meerschen.

En tusschen stroom en rivier liggen de dorpen; dicht opeengedrukt met de ruimte van vele akkers, tusschen elkaar. Veel zijn er niet, want het is een kleine hoek; en eens was er in den uitersten hoek, in de diepte tusschen vele dijken die tegen elkaar oploopen, de verlorene, wilde schoonheid van den Bunt. Vijvers en bosch, en kreupelhout in de zompige hovingen. Daar heeten de herbergen ‘In 't Aardsch Paradijs’, in ‘Adam en Eva’. En de menschen die er woonden, in huisjes die niet boven de dijken uitstaken, waren schraal in woorden.

Nu heeft men de zompen dienstbaar gemaakt; aard-

[p. 93]

appelen en ajuin verheugen het oog van hen die van de aarde best genieten als ze opbrengt. Maar schoon is het er nog, beklemmend schoon, in dit land waar het geluid wegsterft in het zware groen.

Van dien hoek loopt ge langs den dijk met het gezicht naar de Schelde die bij ebbe u te gemoet vaart. Daar, aan de beide oevers hebt gij 't Scheldeland, hèt Scheldeland. Maar aan de overzijde is het Antwerpsch; daar spreken ze de scherpe i's en de scherpe u's met onverzwakte oud-Brabantsche kracht. Maar dat gaat ons niet aan; wij zijn Oost-Vlamingen en hoe de mannen van over 't water hun tong draaien moeten ze maar weten.

Over den vloed dan zien we de kerk van Mariekerke. Als ze daar niet te veel voort gaan met verbouwen kunt ge er nog de atmosfeer van een visschersdorp vinden; lage huizen en straatjes die gebouwd schijnen door menschen die hoeken en kanten als bescherming tegen den Scheldewind hebben gezocht. En een eindje verder Sint Amands waar Verhaeren begraven ligt, tegen den stroom aan: de overweldigende Schelde, de beklemmende zware stroom die u somber maakt en meerukt, waarachter de wildernis van moeras en kreupelhout, deelachtig van den bitteren zouten geur van het water.

Onder den notelaar van Drij Goten gaat ge zitten en ge eet er paling. In 't groen, gebakken of gestoofd. Het is een langzame bezigheid van langzame menschen. Het moet gegeten worden met aandacht; terwijl roeit de veerman in breeden boog tegen den stroom op en hij is dikwijls de eenige die met zijn riemslag de groote eenzaamheid breekt.

Tusschen slooten en weilandjes liggen de huizen. Vroeger liepen daar, op een hard getreden pad, de zeeldraaiers achteruit; de paden zijn overgroeid. In het seizoen zitten er nu vrouwen en kinderen om de wissen te stroopen die in de moerassige laagten onder de dijken groeien. Dit was materiaal voor de mandenmakers die

[p. 94]

met platgezeten zak onder zich en de mand tusschen de beenen hun geduldige stiel uitoefenden. De zeeldraaiers zijn verdwenen, de mandenmakers bijna. Fabriek en machine hebben van zooveel kleurig bedrijf de eenvormige, vreugdelooze arbeidende massa gemaakt.

Daar ligt Hamme. Het heeft zijn windmolens verloren en fabriekschouwen bijgewonnen; in de smalle straten werden gevels gemoderniseerd; zij schreeuwen tegen de armtierige kasseien en de smalle voetpaden. Hamme ligt opeen gedrongen; alleen rond de kerk is ruimte, want daar houdt het complex op van de gemeente. Maar verder, naar de Durme toe, is het een gekronkel van straatjes.

Wat waren dit straatjes om haagschool te spelen; de school stond dicht bij de rivier en de weiden; water heeft een wilde bekoring en in den zomer onderbroken wij het genot van baden en zeeroover spelen om tot onder de vensters van de school te sluipen en naar de slaperige stem van den meester te luisteren.

Wie eens in de Hamsche meerschen haagschool heeft gespeeld, vergeet ze niet: ruimte en horizon, galoppeerende koeien en van op den dijk, de schepen op de luie rivier. En vlak daarbij een gemeente waar het in smalle straatjes rook naar armoede en naar teer van de touwslagerijen. En dit beeld van de kindsheid, dat niet weggroeide in de langzame verandering van het uitzicht, wordt niet teruggevonden in de gemeente waarnaast de rivier thans vloeit als nutteloos en verloren. Want de visschers zijn weg, de rivieren zijn verpest en de menschen loopen lusteloos door elkaar.

En over de Durme, daar zijn we weg van de meerschen; daar is de vallei, zoo glanzend en zacht in de Lente, zoo ruim en sierlijk in de nauw merkbare glooiing.

Deze ruimte is niet die van het Scheldeland. Daar rukt alles mêe met den stroom; het landschap, de dijken en de hemel; daar wordt ge geschud in uw gemoed; daar is geweld en kracht en de tragiek van het onafwend-

[p. 95]

bare, van de hulpeloosheid van den mensch tegenover alles wat rondom hem is.

Hier gaat het door de meerschen naar Sombeke: huizen met een kerk en iets wat ze 't kasteel noemen. Maar bestaat er wel iets stiller dan Sombeke? Daar houden de weiden op en daar stijgt het stilaan omhoog naar braambessen, heide en sparrebosschen. En van op den steenweg ligt een stuk wereld voor u waar de mensch niet merkbaar is.

En ook de heide daarboven lag in gelukkige eenzaamheid. Daar kwam een schilder zich vestigen in den zomer; hij huurde daar een stal en was gelukkig; toen kondt ge nog verloren loopen in de heide. En als er een school door den zandweg zich verder werkte, zegde de meester dat die weg eens de groote baan was geweest van Antwerpen naar Gent en dat Napoleon er met zijn troepen was langs getrokken.

Nu staat er, in een cafétje, een klein bed te zien waar Napoleon moet in geslapen hebben, want de heide van Waasmunster is gecommercialiseerd.

Hoe stond ze daar vroeger in schoone eenzaamheid, de heikapel met een Lieve Vrouwke van Zeven Weeën. Een huis en een schuur stonden er als eenige geburen, en een eind verder, verdoken in de bosschen, enkele villa's, de eerste. Nu staat de heikapel in een walm van wafelbak en patat friet. Het is het verzameloord geworden van menschen die er met hun huisgezin of met hun lief komen eten en drinken. Welke geheimzinnige wet van de afwijkingen heeft de menschen uit de dorpen naar de hei gedreven? Waarom vallen de sprinkhanen op dièn akker en laten zij de rest ongemoeid? En waarom hebben ze na den oorlog in de omstreken van Waasmunster gevonden dat er rechtover de heikapel vermakelijkheden, Luna Park, schoone meiskens en wafelbak moest komen?

De heide is schandelijk geruineerd; de menschen zoeken er de eenzaamheid op met honderden tegelijk. En

[p. 96]

alleen in den herfst en den winter vindt de minnaar van de heide er zijn liefde terug als de menschen uit de café's weer naar het boerenleven zijn afgezakt en de vermakelijkheden er liggen als resten van een faljiet.

Als we dan uit het zand weg zijn en op één van die vele steenwegen staan waarvan de noodelooze bochten den voetganger wanhopig maken, dan zijn we in het Land van Waas.

Het land tusschen Durme en Schelde is geen land van Dendermonde. Er bestaat om zoo te zeggen geen land van Dendermonde. Er is een land van Aalst en een land van Waas; er bestaan troostelooze gemeenten als Wetteren en Zele. Maar waar ligt het land van Dendermonde, elders dan in den grootheidswaanzin van het stadje zelf?

Maar het Land van Waas bestaat: het heeft zijn uitzicht en zijn menschen, zijn soort kwezels en Jan-mijnvoeten; en van als ge uit de heide zijt, maar niet eerder, stapt ge door het land van Waas.

Daar hebben de klompenmakers een bondgenoot gevonden in de duitenklieverij van de boeren; daar zijn geen kanten rondom de akkers met een grachtje waaruit het kreupelhout zijn frischheid haalt zooals ge zien kunt in het Lokersche, daar staan de Canadeesche populieren, armtierige boomen, los van hout en onnoozel van blad, die met hun groei geen weg weten. Dat is de prooi van den klompenmaker. Daaruit haalt hij de goedkoope, lompe holleblokken die klinken alsof er een barst in zat en zonder voorziene reden plots in twee gaan.

Ze zijn zonder begin en zonder einde, die Canadeesche populieren van het Waasland en van de miserabele herinneringen die ik uit dit land heb bewaard, behooren de wintersche rapenvelden, omzoomd met Canada's, in de halve mist van een namiddag zonder zon, toen wij in de rangen van de school anderhalve uur verplicht natuurschoon moesten aanschouwen.

[p. 97]

Zoo loopen de wegen vanuit de Waasmunstersche heide naar Sint-Niklaas. Steenwegen afgeboord met Canada's, slingerend door akkers waarrond steeds de obsessie van de Canada's. Hoeven van kleine boerkens en een paar ruime dorpen waar soberheid tot welstand heeft gebracht en waar de secretaris en pastoor den vreemdeling bekijken met een gezicht van ‘Wat komt die hier doen?’

Hoe dikwijls ben ik niet gegaan, langs de baan die van Antwerpen naar Gent, over Sint-Niklaas naar Lokeren loopt. Daar komen al die veldbanen op aangeloopen als de beken naar de rivier. Wij liepen er in elk seizoen, in losse rangen, en moesten ‘en français’ aan elkaar de schoonheid van het landschap trachten wijs te maken.

En de miserie van die herfst- en winternamiddagen doet mij nog griezelen; niets is naakter en eentoniger dan die baan, en de klamheid van die ontelbare karakterlooze boomen sloeg over op ons. Het kloppen van de schoenen tegen de straatsteenen van Sint-Niklaas, onder het eerste licht van de winkelvensters, bracht warmte.

Is Dendermonde een stad zonder land, Sint-Niklaas is een hoofdstad, de stad van het Land van Waas. Ze weten het daar. Ze kunnen met plechtigheid en zelf-ingenomenheid over ‘den toestand’ zitten praten met een zeer eigen, typisch accent, dat iets met den Marseilleeschen neusklank gemeens heeft. Dat doen ze ook als ze Fransch spreken, want er zijn sommige dingen die ze alleen in het Fransch kunnen zeggen omdat het zoo in hun gazet staat. Sint-Niklaas is een van die steden waar de garde-civique een ernstige rol kon spelen.

Op de Groote Markt, van waaruit de aders vertrekken naar vele gemeenten, komt heel het Waasland en een deel van het Hollandsch grensgebied samen in profijt en koopmansschap. Een dag duurt het. Dan is het weer de ruime stad met doode straten en vrome dames die achter het gordijn loeren.

[p. 98]

En naar het Noorden loopt de steenweg voort, staan de Canada's voort naar de groote poldervlakte, waar de teruggeweken zee iets van haar ruimte en haar adem heeft achtergelaten.

Keer dan maar terug naar den notelaar van Drij Goten, want ook bij herfstdag is het er schoon.

Dan hebt ge links en rechts van u de Schelde en achter u een innigheid van huisjes achter dijken, tusschen sloot en weide. Daar is nog een stuk van het oude land dat aan de onverwoestbaarheid van den stroom deelachtig is gebleven. In dien hoek tusschen Durme en Schelde, in het land dat noch van Waas noch van Dendermonde is, waar de eenzaamheid grootsch is en de menschen de rust kennen die zich in zeer weinige woorden uitspreekt.