Woorden hebben hun betekenis

[p. 37]

4 Hoe saaier de politiek, des te gelukkiger het land?

Deze stelling verkondigde ik in mijn hiervoor afgedrukte toespraak tot de Vereniging ‘Thorbecke’. In het volgende artikel, dat in het blad Esquire van februari 1991 werd afgedrukt, wordt nieuw bewijsmateriaal aangedragen.

In Coming up for air, een roman van George Orwell uit 1939, staat de figuur van George Bowling centraal. De verzekeraar Bowling beleeft weinig genoegen aan zijn werk en nog minder aan zijn huwelijk met de deprimerende Hilda. Vluchtend voor de gruwelijke werkelijkheid van zijn dagelijkse bestaan reist hij af naar Lower Binfield, het plaatsje waar hij zijn jeugd doorbracht. Het bezoek aan zijn geboorteplaats loopt uit op een ontgoocheling, maar tijdens zijn zoektocht naar de verloren tijd haalt Bowling allerlei mooie herinneringen op. Met nostalgie beschrijft hij hoe in Lower Binfield de gemoederen verhit raakten als er verkiezingen voor de deur stonden. Eén keer achtervolgde de bevolking de Conservatieve kandidaat door het dorp om hem vervolgens in een vijver vol eendekroos te gooien. ‘People used to take politics seriously in those days,’ stelt Bowling weemoedig vast. ‘They used to begin storing up rotten eggs weeks before an election.’

Toen namen ze de politiek nog serieus. Het is een verzuchting die we regelmatig uit de monden van inwoners van de moderne liberale democratieën (hebben) kunnen vernemen. Zo sprak de oudere generatie in het Nederland van vlak na de Tweede Wereldoorlog soms met weemoed over het begin van deze eeuw,

[p. 38]

toen de politiek nog werd gedomineerd door grote kwesties en de tegenstellingen tussen de politieke stromingen aanzienlijk waren; de socialistische voorman Troelstra riep zelfs op tot revolutie. Voor sommige vertegenwoordigers van latere generaties vormen de jaren zestig ‘de goede oude tijd’ of roept de periode waarin het kabinet-Den Uyl de Nederlandse maatschappij trachtte te hervormen gevoelens van heimwee op. De levendigheid van de politieke strijd in die tijd, die begrippen als politisering, contestatie en polarisatie als modewoorden kende, zou, zo hoort men wel beweren, zeer gunstig afsteken bij de saaiheid van de consensuspolitiek waarmee we tegenwoordig te maken hebben.

De mening dat de Nederlandse politiek onderhand zo oninteressant is geworden dat zij weldenkende mensen welhaast vanzelf afstoot, is een paar jaar geleden in de Haagse Post fraai onder woorden gebracht door de publicist H.J.A. Hofland. In een essay met de titel ‘Het statische Nederland’ (in de Haagse Post van 14 maart 1987) legde Hofland uit waarom hij had besloten voortaan het stemhokje te mijden. De Nederlandse maatschappij, zo betoogde hij, behoort tot de meest statische ter wereld. De juistheid van deze observatie zou onder meer worden bewezen doordat grote beslissingen hier altijd over betrekkelijk kleine veranderingen gaan. De politiek in Nederland speelt zich af binnen smalle marges en bepaalt zich tot allerlei perfectionismen, die tot het terrein van de deskundigen behoren. Voor de doorsnee burger zijn de finesses van de meestal sterk op sociaal-economische aangelegenheden gerichte debatten praktisch ondoorgrondelijk en zijn begrip wordt er niet groter op door de gewichtige, gecompliceerde en zelfgemaakte variatie van de moedertaal waarin Nederlandse politici zich plegen uit te drukken. ‘Kortom’, concludeerde Hofland, ‘de Nederlandse politiek is statisch, daarbij geweldig vervelend en in die hoedanigheid met toewijding in stand gehouden. Zonder mij gaat het ook op die half verdienstelijke, half zeurderige manier, en dat is mijn “objectieve” reden om van mijn stemrecht geen gebruik te maken.’

Ik heb Hofland zo uitgebreid aan het woord gelaten omdat ik vermoed dat zijn ideeën representatief zijn voor die van een omvangrijke groep landgenoten. De klacht dat onze politiek zo ver-

[p. 39]

velend is hoort men vaak, en het blijkbaar weinig inspirerende karakter van de inspanningen van de Nederlandse bewindslieden en volksvertegenwoordigers vormt voor menigeen een reden om zich niet of nauwelijks bezig te houden met wat wel ‘de publieke zaak’ wordt genoemd. De vraag is natuurlijk of het hier om betreurenswaardige vooroordelen gaat dan wel of de klaagzangen over de saaiheid van de nationale politiek hun basis vinden in een reële kijk op de gang van zaken.

Wat men in ieder geval moet constateren is dat de Nederlandse politiek zich niet kenmerkt door een overdreven grote dynamiek. Dat heeft te maken met het feit dat onze regeringen altijd bestaan uit coalities, die doorgaans na moeizame onderhandelingen tot stand zijn gekomen en die - vooralsnog - steeds gedomineerd worden door het behoudzuchtige cda. Bovendien is onze democratie in hoge mate een overlegdemocratie; bij zowat elke beslissing die politici dienen te nemen wordt de betrokkenen in allerlei raden en commissies de mogelijkheid geboden hun licht op de problematiek te laten schijnen en op te komen voor hun belangen. De genomen besluiten vertonen dientengevolge veelal de kenmerken van een compromis. Het is ondenkbaar dat een Nederlands kabinet de slagvaardigheid van de Thatcher-regering ten toon zou spreiden.

Hoewel ik het Britse stelsel geenszins aan het onze ten voorbeeld wil stellen, geloof ik zeker dat wat meer dynamiek in de Nederlandse politiek niet slecht zou zijn. Te veel schuift men belangrijke beslissingen voor zich uit en ontloopt men zijn verantwoordelijkheid, bij voorbeeld door openbare taken over te hevelen naar organisaties in het maatschappelijke middenveld, wat noch het democratische gehalte noch de duidelijkheid noch het aanzien van de politiek ten goede komt.

Nederlandse bestuurders wekken bovendien soms de indruk hun gebrek aan besluitvaardigheid met betrekking tot gewichtige onderwerpen te willen compenseren door een overdaad aan activiteiten op microniveau. Zo is onlangs tijdens een parlementair milieudebat uitgebreid gesproken over de maximale waterlozing van toiletten. Ondanks de in brede kring gegroeide skepsis aangaande het idee van ‘de maakbare samenleving’ denkt men in

[p. 40]

politiek Den Haag nog vaak dat men allerlei dingen in het land tot in de puntjes kan en moet regelen. Deze regelzucht werkt verstarring in de hand, draagt ertoe bij dat onze economie niet optimaal functioneert en beperkt nodeloos de keuzevrijheid van de burgers.

Degenen die afgeven op het saaie politieke bedrijf hebben overigens enigszins gelijk als zij wijzen op het weinig heldere proza van de doorsneepoliticus. Het hanteren van min of meer technische termen is zo nu en dan noodzakelijk, maar het versluieren van de keuzemogelijkheden en de gemaakte keuzes in wollige en warrige betogen is dat niet.

Al met al meen ik dat het wenselijk en mogelijk is meer duidelijkheid en dynamiek in de Nederlandse politiek te brengen. Maar dit wil niet zeggen dat zij een stuk opwindender zou kunnen worden en een veel grotere aantrekkingskracht op de modale burger zou kunnen gaan uitoefenen. De saaiheid van onze politiek is namelijk voor een groot deel onvermijdelijk en in veel opzichten ook een deugd. De meningsverschillen tussen de verschillende politieke partijen hier zijn wezenlijk, maar het gaat bij ons niet om een verbeten strijd tussen democratie en dictatuur, tussen ‘het goede’ en ‘het kwade’, zoals helaas in veel andere landen het geval is. Ik ben er bij voorbeeld van overtuigd dat in het bijzonder het sociaal-economische beleid dat de pvda voorstaat niet deugt en (zeer) nadelig kan uitpakken voor ons land, maar er is geen sprake van een ‘rood gevaar’ dat de Nederlandse bevolking de weg naar de slavernij op dwingt. Het hanteren van een Nederlandse variatie op de leus ‘Freiheit statt Sozialismus’ waarmee de Duitse christen-democraten in het recente verleden de spd meenden te moeten bestrijden zou tegenwoordig dan ook wat raar aandoen, alleen al omdat praktisch niemand meer in de waarde van het socialisme gelooft.

Nederland is een beschaafde, liberale democratie, waarin over veel belangrijke zaken een hoge mate van consensus bestaat. Daarom zien we hier ook niet dat vertegenwoordigers van diametraal tegenover elkaar staande maatschappijbeschouwingen elkaar in de politieke arena naar het leven staan. Nee, onze politiek wordt bepaald door over het geheel genomen vrij nuchtere

[p. 41]

politici. De parlementaire discussies gaan bij ons niet over spectaculaire onderwerpen als de overgang van plan naar markt of de opbouw van een politiek bestel, maar over een ov-jaarkaart en een extraatje voor de bejaarden. Dit geeft onze politiek iets saais, maar het is een benijdenswaardige saaiheid.

In een vraaggesprek met De Volkskrant van 22 september 1990 merkte de Hongaarse schrijver György Konrád onlangs op dat het vandaag de dag moeilijk is om in Oost-Europa niet in politiek geïnteresseerd te zijn. Er zijn schandalen in het parlement, heftige discussies op de televisie. Het is goed theater, politiek theater, zeker ook voor een intellectueel boeiend vanwege het fundamentele karakter van de gevoerde discussies. In Nederland echter, stelt Konrád, is het parlement een gezelschap pragmatici die zich bezighouden met bepaalde welomschreven vragen en problemen en die, door het bestaan van een waardevolle traditie, niet gedwongen zijn de elementaire wetten van politiek en economie te scheppen. De politieke ontwikkelingen in Oost-Europa zijn veel enerverender dan die in West-Europa, meent Konrád, maar die opwinding is hopelijk van tijdelijke aard: ‘Ik zou graag de saaiheid hebben waarin straten hun namen houden en niet telkens omgedoopt worden. Ik zou graag in een maatschappij leven waar de traditie van de ouders of de grootouders niet iets overbodigs is, oninteressant of zelfs grotesk. Ik geef de voorkeur aan een soort continuïteit of respect.’

In de film The Third Man bracht Orson Welles ook zeer beeldend de gedachte onder woorden dat politieke beschaving niet per se goed is voor de bloei van de cultuur: ‘In Italy for thirty years under the Borgias they had warfare, terror, murder, bloodshed - they produced Michelangelo, Leonardo da Vinci, and the Renaissance. In Switzerland they had brotherly love, five hundred years of democracy and peace, and what did that produce? The cuckoo clock.’ Inderdaad is het zo dat de burgerlijke democratie zoals we die kennen in Zwitserland - en Nederland - niet diegenen aanspreekt die de politiek willen zien als een groots en meeslepend avontuur en als een belangrijke inspiratiebron voor grootse kunstwerken.

Maar de meeste burgers in een samenleving verlangen slechts

[p. 42]

dat ze niet nodeloos worden lastiggevallen door autoriteiten, dat zij beschermd worden tegen agressie, dat zij de mogelijkheid krijgen hun eigen positie te verbeteren en dat die mensen die om de een of andere reden uit de boot dreigen te vallen op hulp kunnen rekenen. Een sociale rechtsstaat als de Nederlandse, met al zijn compromissen en voorspelbaarheid, blijkt vrij goed in staat aan dergelijke verlangens tegemoet te komen.

Wie met mij de indruk heeft dat het gebrek aan opwinding in de Nederlandse politiek voor een groot deel voortvloeit uit tevredenheid van de staatsburgers, kan de stelling ‘hoe saaier de politiek, des te gelukkiger het land’ voor zijn rekening nemen. Niettemin passen bij deze stelling ten minste twee kanttekeningen.

In de eerste plaats is ‘geluk’ een lastig begrip. Of iemand gelukkig is hangt vooral af van persoonlijke factoren als gezondheid, arbeidsvreugde, liefdesleven en meer van dergelijke zaken waarop de politiek weinig invloed kan uitoefenen. Bovendien is het mogelijk dat een persoon er ‘objectief’ op vooruit gaat (zijn inkomen stijgt of zijn rechtspositie verbetert) en zich toch niet prettiger voelt. Men denke aan mensen die met nostalgie spreken over de oorlog en de solidariteit in benarde tijden in positieve zin vergelijken met de kille vrijheid van de moderne welvaartsstaat.

Het is overigens mijn stellige overtuiging dat politici niet moeten proberen het ‘geluk’ van mensen te bevorderen; zij dienen zich bescheidener op te stellen en zich een vergroting van welvaart, vrijheid en veiligheid ten doel te stellen. Dat de zogenaamd saaie landen bij de verwezenlijking van deze doelstelling voorop lopen is geen toeval.

In de tweede plaats moet duidelijk worden gemaakt dat de stelling ‘hoe saaier de politiek, des te gelukkiger (of beter: des te welvarender, vrijer en veiliger) het land’ slechts opgaat voor open, democratische systemen. In totalitair geregeerde landen was de politiek meestal buitengewoon vervelend en voorspelbaar, maar dat vond zijn oorzaak in het feit dat een ieder die veranderingen propageerde in een concentratiekamp belandde. Saaiheid van een politieke cultuur valt slechts te rechtvaardigen als mensen de vrijheid hebben om leven in de brouwerij te brengen. In Nederland wordt iemand die publiekelijk een omwenteling bepleit ge-

[p. 43]

lukkig getolereerd; naar hem geluisterd wordt er - evenzo gelukkig - echter nauwelijks. Bij meer spektakel en rumoer in de politiek heeft de modale Nederlander nu eenmaal weinig te winnen.

Het nuchtere, zakelijke en technische karakter van onze politiek maakt het onwaarschijnlijk dat mensen ooit met tranen van ontroering in de ogen over de verworvenheden van ons systeem zullen spreken en de alledaagsheid van de Nederlandse politici staat gevoelens van grote geestdrift bij hun aanhangers in de weg. Bovendien zullen er in onze liberale democratie steeds mensen zijn die, net als Hofland, niet de moeite willen nemen zich te verdiepen in de allesbehalve wereldschokkende praktische kwesties waarmee saaie politici als ik hun tijd vullen. Dat zij dan zo.