Poldergeest

[p. 48]

Het Nederlandse maatschappelijk weefsel

De vrijheid die liberalen voorstaan, zo merkt de commissie ‘Liberalisme 21ste eeuw’ in haar discussienota Vrij en verantwoordelijk op, mag niet worden verward met ongebondenheid. In normatieve zin kiest het liberalisme partij voor het individu. Tegelijk is het doordrongen van het belang van sociale verbanden. ‘Alle liberalen erkennen dat het individu een sociaal wezen is dat zijn verlangens probeert te verwezenlijken door relaties met anderen aan te gaan en door te participeren in groepen. Individuen vinden baat bij allerlei relaties in groepsverband, van het gezin tot sportvereniging en kerk. Zulke groeperingen bieden geborgenheid en stabiliteit en dragen bij tot de ontwikkeling van gemeenschapsgevoel. Ook vormen ze een waardevolle buffer tegen een te opdringerige staat.’

Beter kan ik het niet zeggen. Banden die mensen vrijwillig aangaan, zijn sterker dan de anonieme solidariteitsrelaties die de staat afdwingt. Mensen hebben een natuurlijke neiging tot het aangaan van dat soort banden. Anders dan Wöltgens in zijn bijdrage aan deze bundel beweert, is het ‘liberale archetype’ alles behalve de eenling die niets aan anderen te danken heeft. De liberaal is meer overtuigd van de sociale aanleg van het individu dan de christen-democraat, die, ondanks het beginsel van de soevereiniteit in eigen kring, voortdurend om staatsinterventie roept om de boel bij elkaar te houden. Het van overheidswege beschermen van particuliere organisaties is meestal niet de aangewezen weg om het maatschappelijk middenveld te versterken. Protectie ondermijnt de maatschappelijke dynamiek en verzwakt op den duur het middenveld. In beginsel moet het particulier initiatief op eigen benen staan. Daardoor wint het aan kracht.

Liberalen keren zich, anders dan christen-democraten, ook tegen een ‘verstatelijking’ van het maatschappelijk middenveld in die zin dat particuliere verbanden zonder democratische controle staatstaken vervullen en publieke, verordenende bevoegdheden krijgen. Er behoort nu eenmaal een heldere taak-

[p. 49]

verdeling en scheiding tussen de publieke sfeer en het particuliere domein te zijn. Als overheidstaken worden overgelaten aan organisaties van het maatschappelijk middenveld, dreigt het gevaar van machtsposities ten aanzien van diegenen die niet tot de initiatiefnemers behoren, maar wel op de diensten zijn aangewezen. De overheid moet daarom een delegatie van bevoegdheden kunnen aanpassen en intrekken. Zij blijft bovendien verantwoordelijk voor kwaliteitsbewaking en toezicht op doelmatig beheer.

Het uiten van waardering voor bepaalde maatschappelijke verschijnselen betekent niet automatisch een pleidooi voor overheidssteun. Veel zaken lopen in Nederland vanzelf vrij goed, zodat er weinig reden bestaat voor bemoeienis van de kant van de overheid. ‘Laat duizend bloemen bloeien’ is het liberale motto ten aanzien van de intermediaire structuren in de maatschappij. Dan ontwikkelt de civil society zich op een spontane wijze, zeker in een land als Nederland, waar het particulier initiatief van oudsher vrij sterk is.

Opvoeding

De opvoeding is een zaak van de ouders. De opvatting dat de opvoeding een taak van de staat is die de staat aan de ouders delegeert - een opvatting die Hedy d'Ancona, in haar hoedanigheid als lid van het Europees Parlement, een paar jaar geleden verkondigde - is liberalen een gruwel. Ouders moeten kinderen opvoeden met het besef van de normen die overal ter wereld gelden om een samenleving goed te laten functioneren. De school kan en moet de opvoedende taak van ouders ondersteunen en eveneens de nadruk leggen op algemeen beschaafde normen. Dat hoeft overigens niet in een apart vak ‘normen en waarden’ te gebeuren. Het lesgeven moet er als het ware van doordrongen zijn. Natuurlijk moet de school zich in zekere zin aan de maatschappelijke werkelijkheid aanpassen. Maar ze hoeft daarvan geen afspiegeling te zijn. Kinderen zijn gebaat bij vaste patronen. Scholen moeten een rustpunt vormen voor leerlingen en een kader voor het leren van burger-

[p. 50]

schapsvaardigheden. Zowel ouders als scholen moeten dus moraliseren.

Media

De media spelen een belangrijke rol als bewakers van de democratie. Ze zijn dragers van informatie en stellen de burgers daardoor in staat een mening te vormen. Zo leveren ze een bijdrage aan de politieke besluitvorming. De verhouding tussen media en politiek kan op twee manieren worden verstoord. In de eerste plaats wanneer de invloed van de overheid op de media te groot is. Ze kunnen dan als spreekbuis van de overheid worden gebruikt en onder censuur komen te staan. Dat hindert de democratische besluitvorming.

De tweede verstoring - en dat is een probleem waar minder vaak op wordt gewezen - heeft plaats wanneer de media over een te grote macht beschikken. In West-Europa en Noord-Amerika heerst hier en daar het gevoel dat de macht van de media te ver is doorgeschoten en dat hun vrijheid te weinig gekoppeld is aan verantwoordelijkheidsgevoel. Checks and balances, zo werd hierboven al opgemerkt, hebben altijd een essentieel onderdeel van de liberale filosofie gevormd. Ook machtige instellingen buiten de politiek zouden hieraan onderworpen moeten zijn. Burgers, ondernemingen en organisaties moeten kunnen klagen bij een officiële instantie wanneer ze menen dat ze slachtoffer van onjuiste berichtgeving zijn. Voorts behoren journalisten een gedegen opleiding te krijgen, zodat ze op een verantwoorde manier het nieuws kunnen verslaan. Daarnaast zou het goed zijn als mensen van jongs af kritisch leren te zijn bij het beoordelen van nieuws.