Overmoed en onverstand. Beschouwingen over politiek

[p. 248]

Vierde brief aan Job Cohen

Amsterdam, 1 april 2008

Beste Job,

Veel dank voor je derde brief waarin je een paar boeiende en belangrijke thema's aansnijdt. Allereerst de integratie van minderheden. Dan het gevoel van onbehagen dat velen volgens jou koesteren. Ten derde de vijf grote maatschappelijke ontwikkelingen die je in navolging van Gabriël van den Brink opsomt en de mogelijke reactie van de overheid daarop. Ten slotte de verhouding tussen de economie en het welzijn. Het zijn formidabele onderwerpen, een Karl Marx waardig. Ik weet niet of het mogelijk is ze alle in een enkele brief te behandelen maar ik doe mijn best.

Je begint je brief met een opsomming van alle onderwerpen die met de integratie van minderheden te maken hebben en die een belangrijk deel van onze briefwisseling in beslag hebben genomen: van criminele Marokkaanse jongeren via de El Tawheed-moskee tot het handen schudden. Misschien vergis ik mij maar ik proef een stil verwijt dat ik zo veel aandacht voor deze onderwerpen vraag. Ik doe dat omdat ik de integratie van islamitische minderheden als het grootste probleem van Nederland en van Europa zie.

Met die integratie gaat het niet goed. Zie de zgn. ‘Integratiekaart 2005’. Dat is een ontnuchterend stuk. Het cbs, dat het heeft gepubliceerd, concludeert als volgt: ‘De verschillen in prestaties tussen autochtone en allochtone leerlingen zijn even groot gebleven. Het aantal uitkeringsontvangers is onder de meeste herkomstgroepen erg hoog. Wat betreft de criminaliteit doet de tweede generatie allochtonen het zeker niet beter

[p. 249]

dan de ouders. Deze tweede generatie zoekt in meerderheid een partner in het land van herkomst. De Nederlandse cultuur wordt vaak als niet passend of zelfs als bedreigend voor de eigen identiteit ervaren.’ Het verschil met eerdere groepen immigranten is frappant.

Het is een onderwerp dat mij al lang bezighoudt. In april 1990 werd ik fractievoorzitter van de vvd. Daarvoor had ik mij hoofdzakelijk met economische en buitenlandse zaken beziggehouden. Plotseling moest ik mij breder oriënteren. In september 1990 ondernamen de voorzitters van de vijf grootste fracties een reis naar de Sovjet-Unie. In Almaty, de hoofdstad van Kazachstan, deelde ik mijn bezorgdheid met Elco Brinkman, Thijs Wöltgens en Hans van Mierlo - mijn collega's van het cda, de PvdA en D66. Ik zei dat de integratie van minderheden een probleem was dat de invloed en reikwijdte van een enkele politieke partij oversteeg. Mijn collega's luisterden vriendelijk en daar bleef het bij.

Een jaar later, in september 1991, heb ik zelf de pen ter hand genomen en een artikel over dit thema in de Volkskrant gepubliceerd. De belangrijkste stelling in mijn artikel was een afwijzing van de ‘politiek correcte’ slagzin: ‘Integratie met behoud van identiteit’. Ieder die ook maar iets van de wereld heeft gezien, weet dat die stelling niet klopt. Maar het kartel der zelfbenoemde experts verkeerde nog in de ban van de multiculturele illusie en meende dat alle culturen gelijkwaardig waren, wat natuurlijk niet zo is. Zoals ik vaker heb geschreven: ideeën beperken het waarnemingsvermogen. Deze experts hadden een bord voor hun kop.

Mijn bezorgdheid is dus niet van vandaag of gisteren. Ik voel haar nog steeds. Robert Putnam, hoogleraar te Harvard, is beroemd geworden door zijn boek Bowling Alone (Simon & Schuster). De ondertitel van dat boek luidt: The Collapse and Revival of American Community. Putnams onderzoek wijst uit dat hoe meer etnische diversiteit er in een gemeenschap is, des te minder onderling vertrouwen er bestaat. Voor mij is dat intuïtief duidelijk. Maar hij schopte er zeel veel Amerikanen mee

[p. 250]

tegen de schenen die van ‘diversiteit’ een sjibbolet hebben gemaakt. Dit is weer hetzelfde sjabloondenken dat zo veel intellectuelen in 1991 woedend op mij maakte. Is diversiteit onder alle omstandigheden goed? Bij alle verhoudingen? Bij alle culturen?

Maar het nieuws is niet geheel somber. Wat mij in het bijzonder verblijdt, is dat theologen van de Universiteit van Ankara met steun van de Diyanet (het departement van Godsdienstige Zaken) bezig zijn de Hadith opnieuw te interpreteren: de verzameling van uitspraken en daden die worden toegeschreven aan de Profeet Mohammed. De Hadith heeft niet de status van de koran. Maar hij is wel de basis van de Sharia.

Ook bij ons is er beweging. Janet Schut van Spirit (jeugdhulpverlening in Amsterdam) zegt tegen recidiverende jongeren: ‘Het ligt niet aan de maatschappij, het ligt aan jou’ (nrc Handelsblad, 7 maart 2008).

Marcel Duyvestijn en twee andere leden van de PvdA vragen aandacht voor de kunstenares Sooreh Hera, die haar kunst wilde inzetten ‘om het debat over homoseksualiteit binnen de Islam aan te zwengelen’ en nu door de bedreigingen moet onderduiken (de Volkskrant, 11 maart 2008). PvdA-fractievoorzitter Martijn de Keizer van het stadsdeel De Baarsjes heeft aangifte gedaan tegen een bestuurslid van de Aya Sofia-moskee wegens poging tot intimidatie van zijn collega Yusel Kaplan. Het zijn tekens van een zich emanciperende PvdA.

Overigens ga ik binnenkort naar de voorstelling Is. man van Adelheid Roosen over eerwraak door islamitische mannen. Die voorstelling is in het Podium Mozaïek in de voormalige Pniëlkerk in Amsterdam-West. Het gebouw wordt nu als theater gebruikt. In tegenstelling tot het Amsterdams Marionettentheater waar ik de dag daarna naartoe ga, kampt het niet met de dreiging van huurverhoging die een paar uitmuntende culturele instellingen van de gemeente opgelegd hebben gekregen.

Ik vind dat er veel te veel is gezegd en geschreven over de film van Geert Wilders en zou er het liefst het zwijgen toe blijven

[p. 251]

doen. Maar ik kan er in deze brief toch ook weer niet aan voorbijgaan. Ik beperk mij tot het allernodigste. Het is een knullige en deels achterbakse film die het uit creatief oogpunt niet haalt bij Ayaan Hirsi Ali's Submission. Nuchter beschouwd wordt er weinig aanstootgevends getoond waaruit blijkt dat de grote openbare druk op Geert Wilders effect heeft gehad. Ten derde is nu duidelijk dat minister-president Balkenende volstrekt voorbarig en overdreven heeft gehandeld door ‘Wolf’ te roepen voordat hij de film had gezien, daarmee het internationale protest oproepend dat hij zei te willen bezweren. Oud-minister van Buitenlandse Zaken Hans van den Broek maakte het nog bonter door het kabinet te vragen naar de rechter te stappen in een poging de film te verbieden. Alles overbodige kippendrift.

Ondertussen kleven er voor mij drie bezwaren aan de film. Ten eerste leidt hij de aandacht af van de echte problemen, zoals Mark Rutte ook heeft betoogd. Ten tweede geeft de film een slecht beeld van de kwaliteit van Nederlandse filmmakers. Ten derde frustreert de film een debat over de vraag wat nu precies het verband is tussen de Islam en de terreurdaden die zijn gepleegd. Want dat verband is er. Alle daders zijn moslim en bovendien zeggen ze te handelen uit naam van de Islam. Moslims worden door sommige imams tegen niet-moslims (en homofielen) opgehitst. Het is iets te gemakkelijk te zeggen dat de terreurdaden niets met de Islam te maken hebben, zoals sommigen doen.

In mijn vorige brief heb ik geschreven over het gebrek aan zelfvertrouwen dat ik meen in West-Europa te zien. Je schrijft daar meer over te willen weten. Dat het bestaat, is voor mij zonneklaar. Neem de Europese Commissie. Zij wordt gekenmerkt door beduchtheid: vrees voor het Europarlement, voor de Lidstaten, voor de Russen, de Amerikanen, de Turken en wat niet al. Neem de cartooncrisis. Wie nam het voor de Denen op? Alleen Nederland en Bulgarije en zeker niet onze ‘Hoge Vertegenwoordiger’ Xavier Solana. Wie nam het op voor de paus toen die een volstrekt verdedigbare toespraak

[p. 252]

over een van zijn voorgangers hield? Niet de ec. Last but not least het cultuurrelativisme dat soms ontaardde in een ‘weg met ons’-beweging. De scherpste critici thuis waren gedweeë volgelingen in de tropen. Edward Said, die een slecht onderbouwde aanval op de Europese oriëntalistiek deed, werd door zeer veel intellectuelen vereerd.

Het verschijnsel is van wereldwijde betekenis maar de oorsprong is niet duidelijk. Zelf kijk ik vaak naar de Eerste Wereldoorlog, die de grote burgerlijke cultuur fataal heeft verwond en communisme, fascisme en nationaalsocialisme heeft ingeluid. Op de verwarring van het interbellum volgde de Shoah. De eenwording van Europa leek voor een tijd de zinnen te concentreren maar de culturele revolutie van 1968 en de jaren daarna - Rousseau redivivus - sloeg een ontluikend zelfbewustzijn de bodem in. Dit terwijl de Europese Unie een doorslaand succes is en de na-ijver van vele andere gebieden en landen opwekt. (Ik ben uitgenodigd om in de oude hoofdstad van China, Xi'an, daar in het najaar over te spreken.) Zoals de Amerikaanse cartoonist Walt Kelly's Pogo zei: ‘We have seen the enemy and he is us.’

Zijn de Nederlanders - althans voor een groot deel - angstig, zoals je schrijft? Ik weet het zo net nog niet. Wat mij opvalt in internationale vergelijkingen is dat de Nederlanders daar steevast als het meest gelukkige volk uitspringen. Geluk verhoudt zich slecht met angst. Zij zijn misschien geërgerd om niet te zeggen boos. Maar de economie draait goed, de inflatie is laag en de werkloosheid ook.

Ik moet het belangrijke thema van de verhouding tussen economie en welzijn verder laten liggen, evenals de vraag waarom zo veel intellectuelen zich afzetten tegen het kapitalisme. Deze brief mag immers niet te lang worden. Het is overigens mijn laatste. Ik heb het kwartet volgeschreven. Jij zult dat met je antwoord doen. Het was mij een genoegen met je te corresponderen. Ik weet hoe druk je het hebt. Dat je voor deze brieven tijd hebt vrijgemaakt, was voor mij een grote eer.

Met hartelijke groeten, Frits Bolkestein