Overmoed en onverstand. Beschouwingen over politiek

[p. 243]

Derde brief van Job Cohen

Amsterdam, 25 maart 2008

Beste Frits,

De derde brief alweer. Kijkend naar de onderwerpen die tot nu toe de revue zijn gepasseerd, en die meestal door jou zijn aangezwengeld, zoals de aanpak van criminaliteit, vooral die van criminele Marokkaanse jongeren, de El Tawheed-moskee, het (niet) handen schudden als kwestie waarbij de gelijkheid van de vrouw in botsing komt met de vrijheid van godsdienst, de uitzetting van criminele vreemdelingen met een verblijfsvergunning, de verzuiling als goed of slecht model voor integratie, vroeger (voor katholieken) en nu (voor moslims), de aanpak van recidiverende jongeren en jouw verwijzingen naar opvattingen en gedragingen van Hero Brinkman, Rita Verdonk en Geert Wilders, dan valt me op dat al deze onderwerpen te maken hebben met de aanwezigheid van vreemdelingen of minderheden in de Nederlandse samenleving, en uit allemaal spreekt iets van onbehagen daarmee.

De Nederlandse samenleving is voor velen onherkenbaar veranderd - en dat komt niet alleen door de komst van vreemdelingen; ik kom daarop terug. Maar eerst het onbehagen: als ik dat verder benoem, dan kom ik op het begrip angst. Angst voor het vreemde, angst voor het onbekende en voor zich snel voltrekkende veranderingen, angst voor de vraag hoe het verder moet in het eigen leven - en dat geeft dan weer een reactie van afweer en een groeiende behoefte om zich tegen dat onbekende te beschermen. Dit speelt zowel aan autochtone als aan allochtone zijde. Zie hiervoor ook Paul Scheffers Het land van aankomst. Probleem is dat men niet precies weet hoe men zich

[p. 244]

tegen angst en onzekerheid weren moet - en dat is niet nieuw. Jij spreekt over een gebrek aan zelfvertrouwen dat West-Europa teistert en dat volgens jou teruggaat tot de Eerste Wereldoorlog - ik zou daar graag meer van je over willen horen. Want als dat zo is, dan is de vraag hoe we in Nederland, in West-Europa, dat zelfvertrouwen terugkrijgen. Welke (cultuur)-bronnen moeten we daarvoor aanboren? Want alleen een zelfbewuste cultuur kan de uitdagingen van de moderne wereld aan.

De door ons besproken onderwerpen staan niet op zichzelf. Zij verwijzen naar de spanningen en snelle veranderingen waaraan moderne samenlevingen, en dus ook de Nederlandse, blootstaan. Daaraan hebben vijf grote maatschappelijke ontwikkelingen bijgedragen, die ik in 2002 in mijn Cleveringa-rede in Leiden, in navolging van de socioloog Gabriël van den Brink, heb beschreven: individualisering, democratisering, privatisering, globalisering en secularisering. Al deze ontwikkelingen hebben veel vrijheid gebracht - en dat is een groot goed. Maar in toenemende mate moeten we ook oog hebben voor de schaduwkanten ervan, die in hun cumulatieve, op elkaar inwerkende effecten tot gevoelens van vervreemding en machteloosheid bij het individu kunnen leiden, autochtoon en allochtoon. In mijn Cleveringa-rede heb ik de schaduwkanten benoemd van deze vijf ontwikkelingen, en ook aangeduid welke politieke vragen die oproepen. Ik vat die hier nog eens samen: 1) Individualisering met daaraan gekoppeld het wegvallen van sociale controle, leidt tot de roep om sociale samenhang, en meer overheidstoezicht en handhaving. 2) Democratisering leidt tot de roep om een nieuwe consensus over het voor ons allen geldende stelsel van normen en waarden. 3) Privatisering leidt tot de roep te worden gehoord, of men nu optreedt als klant in relatie tot een bedrijf of als burger in relatie tot de overheid. 4) Globalisering leidt tot een herwaardering van het cultureel eigene. 5) Secularisering leidt tot een herijking van de rol van religie.

Aldus ontstaat een nieuwe agenda voor de overheid (overigens niet uitsluitend voor de overheid), die in Amsterdam op

[p. 245]

verschillende punten gestalte heeft gekregen. Op het punt van de herijking van de rol van religie in de samenleving heb ik (als niet-gelovige) regelmatig het woord gevoerd. Kort samengevat komt mijn opvatting hierop neer: de scheiding van kerk en staat is in Nederland een gegeven. De overheid bemoeit zich niet met de inhoud van godsdiensten, de godsdiensten niet met de staatsinrichting. De overheid is seculier en neutraal; dat wil zeggen: er is geen staatsgodsdienst en de overheid behandelt alle godsdiensten gelijk. Godsdiensten en levensbeschouwingen bieden veel gelovigen houvast. De vrijheid van godsdienst (en geweten) is het oudste grondrecht van ons land - in feite is ons hele staatsbestel hierop gestoeld. Alle godsdiensten en levensbeschouwingen hebben het recht om zich in de maatschappij en in het publieke domein te manifesteren, behoudens ieders verantwoordelijkheid voor de wet - de overheid dient daartoe de ruimte te bieden en ziet toe op schendingen van de wet. Overigens: dezelfde rechten en plichten heeft ook de grote groep ongelovigen. Als het gaat om meer overheidstoezicht en handhaving, dan had ik het in mijn vorige brief al over cameratoezicht, preventief fouilleren, tijdelijke verblijfsverboden, het inzetten van straatcoaches en de verschillende maatregelen om (jeugd)overlast en criminaliteit tegen te gaan. En dan heb ik het nog niet gehad over ons streven om toezicht en handhaving een veel prominenter plaats in het gemeentelijk domein te geven. Daarin zijn wij onlangs helaas flink tegengewerkt doordat de Eerste Kamer ons in dit opzicht noodzakelijke extra armslag heeft onthouden. De Amsterdamse Canon (nu in de maak onder leiding van de historicus Piet de Rooij, die ook betrokken was bij de totstandkoming van de prachtige vijfdelige Geschiedenis van Amsterdam) kan onder de noemer herwaardering van het eigene worden geschaard. Hebben we het over een nieuw stelsel van normen en waarden, dan praten we over de opvoeding van mensen tot burgers in een pluriforme samenleving, en dan gaat dat over zaken als je houden aan eenmaal vastgestelde regels (in bioscoop, zwembad, winkelgebied), maar ook over de sociale-cohesieprogramma's die wij in

[p. 246]

Amsterdam uitvoeren. Toch gaat het bij normen en waarden in de eerste plaats om de rechtsstaat - die geeft het kader aan van wetten en regels waaraan iedereen zich heeft te houden. Dat lijkt een open deur, maar dat is het niet - zeker niet in een van oudsher pluriforme samenleving als de onze. In veel discussies zie je dat velen vinden dat niet de wetten en regels van de rechtsstaat, maar de normen van de meerderheid doorslaggevend moeten zijn. Hoe sta jij daar eigenlijk tegenover? In dat verband merk ik op dat ambtenaren die weigeren homohuwelijken te sluiten, ingaan tegen wetgeving - en dat is bij het weigeren om handen te schudden niet het geval.

De primaire positie van de rechtsstaat impliceert een bereidheid om continu daarin te willen investeren - in efficiëntie en kwaliteit, maar ook in de mensen die daarvoor het werk doen. Een land met een te kleine overheid komt zichzelf op den duur tegen. De uitvoering en handhaving van wetten en regels, die jij ook zo belangrijk vindt, kosten geld - en dat hebben we in Nederland er toch vaak niet voor over. Maar ook elders niet. De chaos in New Orleans, naar aanleiding van de orkaan Katrina, heeft voor een groot deel te maken met het feit dat er geen overheid was c.q. onvoldoende overheidsdiensten waren die het management van de ramp en de nasleep ervan ter hand konden nemen. Dan heeft de nadruk op het individu en het particuliere initiatief zoals dat in de vs, en steeds vaker ook in Nederland, het geval is, toch duidelijke negatieve kanten. Je benadrukte dat je als liberaal hecht aan het individu, en daarom weinig op hebt met groepen of collectieven. Maar hoe sta je dan tegenover de kredietcrisis die vanuit de vs naar ons overwaait? In het nrc Handelsblad van 21/22 maart jongstleden zegt ing-topman Michel Tilmant te geloven in het zelfcorrigerende vermogen van de financiële sector. Hopelijk heeft hij gelijk. Nu proberen de centrale banken met miljardeninjecties de crisis te beteugelen - al weet op dit moment niemand of dat zo gaat lukken. Zie wat er gebeurt: zulke voor miljoenen mensen ingrijpende processen zijn aan de tucht van de markt en diens al dan niet zelfcorrigerend vermogen onderworpen en

[p. 247]

onttrekken zich daarbij aan bijna alle politieke verantwoordelijkheid en controle - totdat het misgaat, en overheden alsnog moeten ingrijpen. Dan ontstaat toch een indruk van een maximum aan individuele verrijking aan de top van (financiële) instellingen als het goed gaat, en het afwentelen van de miljardenkosten op de maatschappij (en duizenden onschuldige individuen daarin) als het slecht gaat. ‘De onzichtbare hand van de markt’ weet zich klaarblijkelijk zelfstandig geen raad.

Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat we leven in een tijd met een maximum aan openheid, markt- en bewegingsvrijheid en individualisme op het economisch vlak, terwijl velen tegelijkertijd snakken naar een homogene, gesloten, collectief beleefde, culturele sfeer. Ik vraag me af of dat wel samengaat en of er niet een nieuw evenwicht moet worden gevonden tussen economische ontplooiing en persoonlijke zekerheid en geborgenheid: iets meer nationaal gevoel, collectiviteit, sturing, toezicht en structuur op het economische vlak en meer transparantie als het gaat om de nationale baten van een mondiaal groeiende economie. ‘Het is niet meer vanzelfsprekend dat als het goed gaat met de bedrijven, het ook goed gaat met de werknemers in Duitsland,’ zei Angela Merkel onlangs tijdens een ontmoeting met ondernemers in München.

Tot slot nog een paar punten die je aanstipt. Den Uyl had grote moeite bij het nemen van het ultieme besluit over leven en dood bij de Molukse treinkaping. Hij had er geen trek in (en jij en ik kunnen ons dat goed voorstellen), maar hij is er niet dwars voor gaan liggen. Hij heeft het besluit verdedigd in de Kamer en er geen geheim van gemaakt hoe moeilijk hij het ermee heeft gehad: hij vond het een nederlaag. Dat siert hem. Dan de Vreemdelingenwet. Ja, natuurlijk heeft Rita Verdonk die wet uitgevoerd. Maar ze deed méér. Ze voerde óók haar eigen beleid uit. Daar is niets mis mee, maar het was juist op die punten dat zij kritiek kreeg, inderdaad: met bakken vol.

Met hartelijke groet,

Job Cohen