Overmoed en onverstand. Beschouwingen over politiek

[p. 223]

Eerste brief van Job Cohen

Amsterdam, 25 februari 2008

Geachte heer Bolkestein, beste Frits,

Het genoegen om de komende weken met jou te corresponderen in het weekblad Opinio is geheel wederzijds. Je complimenteert mij in je eerste brief met mijn streven om ‘de boel bij elkaar te houden’ en je zegt dat dit voor jou net zo belangrijk is. Ik had eerlijk gezegd niet anders verwacht. Ik begrijp niet waarom velen, ook binnen jouw partij, dit streven zó bekritiseren. Alsof het stellen van grenzen en het bewaken van de rechtsstaat geen onderdeel vormt van de boel bij elkaar houden. Het gaat altijd om een combinatie van hard en zacht. Dat de boel bij elkaar houden niet mag ontaarden in ‘de grootste schreeuwlelijk gelijk geven’ - ook daar zijn we het snel over eens. Maar waarom kom je dan met Hero Brinkman van de pvv en zijn artikel in de Volkskrant van 29 januari jongstleden aanzetten? Zijn aantijgingen in de Volkskrant heb ik diezelfde avond nog in een debat met hem bij nova één voor één weerlegd. Het weerleggen van de argumenten van Hero Brinkman was voor mij overigens niet de belangrijkste reden om met hem in discussie te treden. Ik wilde de onnodig grievende wijze waarop hij en zijn partijgenoten zich doorgaans uitdrukken ter discussie stellen. Want zo kwalificeer ik uitdrukkingen als ‘knettergek’ voor een minister, of het aanbieden van de Antillen op Marktplaats.nl. En ten slotte zijn er redenen van fundamentele aard voor deze discussie. De pvv lijkt om ideologische motieven de Islam uit Nederland te willen verbannen. Zo verweet Brinkman mij dat ik de El Tawheed-moskee al lang had kunnen sluiten als ik dat maar had gewild (sluiting op grond

[p. 224]

van de brandweervoorschriften vond hij als reden goed genoeg: een schoolvoorbeeld van détournement de pouvoir). Alsof sluiting een doel op zich zou zijn! Maar het sluiten van moskeeën is geen kwestie van willen, van ideologie, politieke gezindte of van debat tussen voorstanders en tegenstanders van humanistische, verlichte grondwaarden, maar een kwestie van handelen volgens de regels van onze democratische rechtsstaat. Dat vind jij toch ook?

Basis van de rechtsstaat is immers dat burger én overheid gebonden zijn aan de geldende wetten en regels. Regels die voor iedereen gelden. Vrijheden die voor iedereen zijn geformuleerd en voor iedereen in gelijke mate gelden; ook als het gaat om godsdienst of levensovertuiging. De burger ontleent daaraan zijn vrijheid en rechtszekerheid. Een vrijheid die niet zonder meer door een andere burger of door de overheid met voeten kan worden getreden. Het verzuilde Nederland, dat ongelijksoortige grootheden onder één dak bracht, begreep dat goed. Nu schijnt men allerwegen alleen de eigen voortreffelijkheid aan de ander te willen opdringen. In een plurale samenleving, wat Nederland ondanks de ontzuiling nog altijd is en ongetwijfeld zal blijven, heeft de staat - afgezien natuurlijk van de zorg voor veiligheid - vooral twee taken, namelijk het bewaken van die pluraliteit en het garanderen van de vrijheid van ieder individu. Zo denkt de Frans-Bulgaarse filosoof Tzvetan Todorov erover; zo zie ik het, en jij vast ook. Als de regels van de rechtsstaat worden geschonden, dan moet de overheid optreden. Maar dan moet ook echt vaststaan dát de regels overtreden zijn. Ik was de eerste die informatie heeft gevraagd aan de aivd over onder meer de El Tawheed-moskee. Ik heb tot op heden in de mij geleverde gegevens geen grond kunnen vinden om die te sluiten. Antihomo en anti-joodse teksten op de site van die moskee? Ja, die zijn er geweest. Het om heeft daarin geen reden tot strafvervolging gezien. Wel hebben Aboutaleb en ik tijdens een bezoek de verantwoordelijken in niet mis te verstane bewoordingen aangesproken.

Je eerste brief las ik in het vliegtuig naar San Francisco, waar

[p. 225]

ik vorige week een aantal dagen verbleef voor een samenwerkingsinitiatief tussen Amsterdam, Seoul en San Francisco. Dat is gericht op het ontwikkelen en toepassen van technologie om de co₂-uitstoot wereldwijd terug te dringen. Met bewondering werd daar naar Amsterdam gekeken, vanwege onze Afval Energie Centrale, die de modernste ter wereld is, en ons concept voor een aanleg van een glasvezelnetwerk naar elke woning in de stad. Het leverde mij een gesprek op met drie uiterst geïnteresseerde vice presidents van Google. Ik kon in San Francisco van dichtbij de primaries voor de kandidaten voor de presidentsverkiezingen van 2008 volgen. Als je bedenkt dat in 1960 de kandidatuur van John F. Kennedy nog gevoelig lag omdat hij rooms-katholiek was, dan is het toch geweldig om te zien hoe in 2008 in het machtigste land van de wereld een vrouw, een zwarte (die bij ons als allochtoon zou gelden vanwege zijn Keniaanse vader!) en een 71-jarige de strijd aangaan om de volgende president van Amerika te worden. Denk jij dat zo'n verkiezingsrace in het huidige Nederland mogelijk zou zijn? De wettelijke gelijkstelling en daarmee afgedwongen emancipatie en integratie van vrouwen, zwarten en senior citizens in de samenleving lijkt mij in de Verenigde Staten verder gevorderd dan bij ons. Een 70-jarige als premier - dat ziet 81 procent van de Nederlanders niet zitten, zoals bleek uit een onlangs gehouden enquête van Eén Vandaag en het dagblad De Pers. Daar staat tegenover dat een overgrote meerderheid geen moeite heeft met een vrouw, een homoseksueel of een ongelovige als premier - kom daar maar eens om in Amerika! Driekwart heeft geen moeite met een regeringsleider met een zwarte huidskleur - maar dan moet hij of zij geen Surinaamse of Antilliaanse achtergrond hebben, want dan daalt de steun tot 50 procent respectievelijk 43 procent. Veel lager nog scoren een Turkse of een Marokkaanse afkomst: slechts eenderde van de deelnemers vindt een minister-president met een dergelijke achtergrond acceptabel. Nog minder steun is er voor een moslim als leider van de Nederlandse regering. Slechts een kwart van de deelnemers heeft hier geen problemen mee, bij

[p. 226]

58 procent stuit dit op weerstand. Dit alles geeft te denken over waar wij in Nederland met de acceptatie van onze minderheden staan. Temeer daar de afwijzing niet alleen de zogenoemde ‘nieuwe Nederlanders’ betreft, want volgens dezelfde enquête zou slechts 53 procent van de Nederlanders een joodse premier zien zitten. Hebben we hier te maken met antisemitisme? Moeilijk te zeggen. Maar dan niet alleen van de kant van de ‘islamisten’, zoals jij suggereert. Integendeel zelfs. Cijfers in Beeld: discriminatiecijfers 2006, een uitgave van het Landelijk Expertise Centrum Discriminatie (lecd) van het Openbaar Ministerie, laat zien dat verdachten van antisemitisme vooral bij ‘blanke particulieren’ en ‘extreem rechts’ te vinden zijn. Of beschik jij over andere gegevens?

Dit brengt me op mijn toespraak bij de Auschwitz-herdenking 2008 (zie http://www.amsterdam.nl/gemeente/college/burgemeester-cohen-o/toespraken/2008/auschwitz-herdenking). Laat ik beginnen met te zeggen dat ik werkelijk niet begrijp waarom ik met die toespraak Marcouch in de steek zou laten. Misschien is het goed om te wijzen op een zin in die toespraak die door mijn criticasters volstrekt onderbelicht is gebleven: ‘Wij allemaal, wie we ook zijn en wat we ook zijn, of je al lang in Nederland bent of maar kort, wij allemaal mogen daarom niet onverschillig staan tegenover uitingen van haat jegens mensen die anders zijn, die een andere religie aanhangen en die niet tot dezelfde groep behoren.’ Die zin benoemt alle vogels van alle pluimage, en hij laat precies zien hoe ik sta tegenover iedereen die aldus handelt. Marcouch in de steek laten? Ik laat hem helemaal niet in de steek, en hij is de eerste die dat weet. Jij vindt de verwijzingen in deze toespraak naar de actualiteit ongepast, omdat ik er het risico mee loop het ultieme kwaad van Auschwitz te banaliseren. Je verwijst daarbij naar Martin Walser, die enige jaren geleden in Duitsland een enorme rel ontketende toen hij sprak over ‘de instrumentalisering van Auschwitz’, die hij afwijst en jij ook. Dat Auschwitz een unicum in de wereldgeschiedenis zou zijn, naar plaats en tijd duidelijk omkaderd, en zelfs toe te schrijven aan in hoofdzaak

[p. 227]

één volk (de Duitsers) en één ideologie (het nazisme), en dat Auschwitz alleen maar zou kunnen worden aangeduid als het ultieme kwaad dat nu eenmaal niet nader kan worden begrepen - dat is nu juist wat ik, met een beroep op de Hongaarse schrijver en Nobelprijswinnaar Imre Kertész, in de Auschwitz-toespraak heb willen weerleggen. Vóór maar ook ná Auschwitz heeft de wereld massamoorden gekend - de Sovjet-Unie, Rwanda, Cambodja, voormalig Joegoslavië. De weg ernaartoe was vrijwel altijd identiek aan die van de massamoord in de Tweede Wereldoorlog en verliep in de regel als volgt. Eerst werden individuele mensen in een groep ingedeeld. Vervolgens kreeg die groep ergens de schuld van en werd de groep in een uitzonderingspositie geplaatst. Dan volgde een geleidelijk proces van ontrechting, uitsluiting, vervolging en opsluiting van de groep, wat in laatste instantie leidde tot het ontzeggen van het recht om te leven. Jij gelooft dat dat in Nederland niet kan gebeuren? Ik help het je geloven. Wie Auschwitz een historisch unicum noemt, zegt eigenlijk dat hij er verder niet over hoeft na te denken: omdat het een unicum was. Van het kwaad dat in Auschwitz is begaan en van de historische, filosofische en politieke wortels ervan, die het duistere hart van de Europese cultuur raken, hoeven we ons dan ook geen rekenschap meer te geven - zeker niet in het heden. Dat zou ík eerder een banalisering van Auschwitz noemen. Natuurlijk wil niemand geassocieerd worden met het absolute kwaad. Maar er zijn overtuigingen (bijvoorbeeld de mening van sommige Nederlanders over moslims of van sommige moslims over de westerse samenleving) die in sommige opzichten analogieën vertonen met denkbeelden die in de geschiedenis tot excessen hebben geleid - en die in het uiterste geval opnieuw daartoe kúnnen leiden. Juist daarom moeten die analogieën en hun consequenties ter discussie worden gesteld. Ik zie uit naar je volgende brief.

Met hartelijke groet,

Job Cohen