Overmoed en onverstand. Beschouwingen over politiek

[p. 210]

Ayaan is te groot voor Nederland geworden
Interview met Marc Peeperkorn

Frits Bolkestein heeft zich goed voorbereid. Beperkte de drankvoorraad zich bij een vorig interviewbezoek tot sake en cognac, deze vrijdag heeft het vvd-erelid ook sherry, port en whisky in huis. Als de heren journalisten zich beperken tot een glas kraanwater, zijgt hij demonstratief neer op zijn stoel. ‘Slap,’ mompelt hij. Of de heren dan snel willen beginnen want in de Amsterdamse parkeermeter zit krediet voor een uur.

Hij volgt de Nederlandse politiek als een staatsman: met afstand. ‘Godzijdank doe ik andere dingen.’ Zo had hij deze week een déjeuner-débat in Parijs. Verder bezoekt hij lezingen, liefst met internationaal gerenommeerde sprekers, en verheugt hij zich op de komende briefwisseling met PvdA-burgemeester Job Cohen in het tijdschrift Opinio.

Vandaag geeft hij acte de présence in Krasnapolsky, waar zijn vvd haar zestigjarige jubileum viert. Bolkestein (74) verhult niet dat hij de afgelopen maanden met spijt de strijd tussen de nummers één en twee van de partij - Mark Rutte en Rita Verdonk - heeft gadegeslagen. ‘Fraai was het allemaal niet. Maar de gedachte aan een heuse splitsing van de vvd heeft zich nooit bij mij voorgedaan.’

Omdat, zegt hij met dertig jaar liberale politieke ervaring, leiderschapscrises van alle tijden en alle partijen zijn. ‘We've been here before. Maar de vvd is een grote en stevige partij. Het liberale gedachtegoed is overgenomen door praktisch alle politieke partijen in Nederland. Inclusief de sp van Jan Marijnissen. In mindere mate maar niettemin. Dus je kunt in ideologisch opzicht zeggen dat de vvd buitengewoon succesvol is geweest.’

[p. 211]

Ruzies over wie de baas is in de vvd zijn cyclisch?

‘Ik ben geen determinist. Maar ik heb zelf de hand gehad in, hoe moet ik dat nu netjes formuleren, het besluit in 1986 om Nijpels geen partijleider meer te maken. Hij is toen minister van de luwte geworden, zoals toen spottend werd opgemerkt. Dat was het milieu. Zijn opvolger Voorhoeve werd in 1989 na verloren verkiezingen de wacht aangezegd. We hebben het allemaal eerder gehad.’

Legde de crisis tussen Rutte en Verdonk niet, meer dan de eerdere ruzies, de twee vleugels in de partij bloot: populisme en liberalisme?

(Geagiteerd) ‘Nee! Hans Wiegel heeft eens gezegd: de vvd heeft geen vleugels maar wel vlerken. Goeie opmerking van Hans, die kan wel formuleren. Ik zie die vleugels ook niet. Rita zegt: Rutte is te links. Waar komt dat vandaan? Allemaal gefantaseer van kopijbeluste journalisten die echt niet weten waar het over gaat. Kamerleden zijn volksvertegenwoordigers. Wat is het verschil tussen een volksvertegenwoordiger en een populist?

De vvd baseert zich op twee oude beginselen. In het persoonlijk leven maximale vrijheid en in economische aangelegenheden ook maximale vrijheid. Vrijheid in verantwoordelijkheid, daar zitten geen vleugels aan.’

Dus als Verdonk de lijsttrekkersverkiezing had gewonnen, was de vvd nu dezelfde geweest?

‘Dat denk ik wel. Je verandert niet zomaar de traditie van een grote partij. Ik heb destijds op Rita Verdonk gestemd. In de eerste plaats omdat zij haar ministerschap goed heeft gedaan, niet onbelangrijk. Ten tweede stoorde het mij dat de top van mijn partij haar met de nek aankeek. Dat is een interessant politiek verschijnsel. Verdonk voerde de vreemdelingenwet van Cohen uit, precies zoals de overgrote meerderheid van de Nederlanders dat wilde. En wie kreeg op haar kop??? Verdonk. Dat mechanisme stoort mij. Iemand die doet waartoe hij opdracht heeft gekregen moet beloond worden en niet met de nek aangekeken.

Ik heb dus op Rita gestemd. Maar ze kon het niet verkrop-

[p. 212]

pen dat niet zij maar Mark Rutte leider van de partij werd. Dat leidde tot een onmogelijke verhouding en Mark heeft gezegd: dan moet je opstappen. Dat was niet iets waar ik vrolijk van werd, maar ik begreep het wel. Rita is geen politica.’

Wat dan wel?

‘Zij is iemand die instructies uitvoert. En dat consequent doet. Maar geen politica, nee. Neem die belachelijke persconferentie van haar op het Plein waarin zij de macht opeiste. Dat had ze nooit moeten doen. Of het afnemen van het paspoort van Ayaan Hirsi Ali. Ze heeft niet ingeschat wat voor een beroering dat zou veroorzaken. Daarmee heeft ze getoond dat ze geen politica is.’

Hoe kunt u op iemand stemmen voor partijleiderschap die geen politicus is?

‘Dat heb ik pas later beseft. Ik heb gedaan wat ik heb gedaan, daar heb ik geen spijt van.’

Als er geen vleugels zijn, hoe lopen dan de breukvlakken in de vvd rond het vertrek van Hirsi Ali, Wilders en Verdonk?

‘Ayaan is Nederland ontgroeid. Het was haar eigen wil om naar Washington te gaan. And I don't blame her. Hirsi Ali is te groot voor Nederland geworden, of anders geformuleerd: Nederland is nu te klein voor haar. Ze heeft een internationale reputatie en wilde haar schootsveld verbreden. Ze is een juweel voor de Nederlandse samenleving die haar uiteindelijk met de nek heeft aangekeken. Waar een klein land klein in kan zijn. Dat raakt mij en behoort iedereen te raken. Hirsi Ali heeft als hoofdthema de onderdrukking van de vrouw in de islamitische wereld. Wij moeten haar 120 procent daarbij steunen.’

Nederland moet haar bescherming internationaal garanderen?

‘Hirsi Ali reist veel. Je kunt natuurlijk niet een team met beschermers laten meereizen. Dat wordt krankzinnig duur. Wat je wel kunt verwachten is dat haar verblijf in Washington wordt verzekerd door Nederland. Dat kost geld, inderdaad, maar zij is een uitzonderlijk persoon.’

Terug naar de vraag: waar lopen de breukvlakken in de vvd?

‘Dat Wilders uit de vvd is gestapt, vind ik jammer. Hij deed

[p. 213]

het goed, is bovendien aimabel, een geschikte vent. Hij kreeg ruzie met de rest van de fractie over Turkije dat volgens hem nooit lid van de eu mag worden, een standpunt dat ik deel. Wilders radicaliseert nu in zijn isolement, dat gaat altijd zo. Heel jammer, want hij is een interessante politicus. Maar nu zegt hij domme dingen. Hoe dan ook, zijn vertrek uit de fractie heeft niets te maken met Hirsi Ali. En bij Verdonk ging het alleen om wie de baas was, er zat niets inhoudelijks aan dat conflict. Kortom, er zijn niet veel breukvlakken in de vvd.’

Heeft de vvd sinds uw vertrek het onderwerp immigratie uit haar handen laten glippen?

‘Ja. Dat komt door Hans Dijkstal. Dijkstal was het eigenlijk nooit eens met wat ik heb gezegd over de multiculturele samenleving. Niet dat hij dat openlijk verklaarde, het bleek pas na mijn vertrek.’

U wees hem aan als opvolger.

‘Zeker.’

Op Verdonk gestemd, Dijkstal aangewezen, u heeft geen gelukkige hand in de keuze van personen.

(Buigt naar voren) ‘Maar wie dan? Wie had ik dan moeten kiezen? Dat is het punt! Politieke partijen zijn flinterdun aan de top. Alle politieke partijen en helaas ook de vvd.’

Hoe komt dat, die dunne toplaag?

‘Goede vraag. Je zag het bij de PvdA toen Den Uyl wegging. Als Jan Marijnissen morgen overlijdt, zul je wat zien bij de sp. Ik wens hem overigens het beste toe, ik mag hem graag. Ook Wilders: als die doodgaat, krijg je gewoon lpf. Of neem het cda: na Lubbers moest eerst Brinkman weg, vervolgens Heerma. Onze vrind Balkenende heeft bijna vijftien jaar op het wetenschappelijk bureau van het cda gezeten. Tja. Ik vind dat hij het beter doet dan waar hij krediet voor krijgt, maar het was een noodgreep. Zijn verliefdheid op het gedachtegoed van Etzioni, het communitarisme, dat is een zeepbel. Balkenende is de minister-president die past bij Nederland.

[p. 214]

Is Rutte een sterke leider?

(Lachend) ‘Nou, iemand de fractie uitzetten getuigt niet van zwakte. Hij moet tijd hebben. Toen ik fractievoorzitter werd in 1990, stonden wij in de peilingen op 15 zetels. In de Kamer hadden we er 22. Precies zoals nu. We've been here before, ik herhaal het maar. Mijn eerste politieke beschouwingen waren geen doorslaand succes, integendeel. Het heeft me jaren gekost. De peilingen kropen naar boven.’

Rutte heeft gezegd: de vvd is een sleets merk.

‘Ja, dat was een minder sterke opmerking. Hij en Melanie Schultz (toenmalig vvd-staatssecretaris, red.), die zei iets over penny shoes en parelkettingen. Toen heb ik tegen mijn gewoonte in het bewindspersonenoverleg van de vvd bezocht en ze de mantel uitgeveegd. Hoezo sleets? Het liberale gedachtegoed heeft zich verspreid over de Nederlandse samenleving. Je hebt vier kwadranten in het Nederlandse electoraat: godsdienstig, seculier, hoog- en laagopgeleid. Het cda mikt op godsdienstig, de PvdA op laagopgeleid, de vvd op seculier en hoogopgeleid. Juist die groep is enorm gegroeid. Dat dit niet resulteert in meer zetels voor de vvd komt doordat andere partijen liberaal zijn geworden. Wat is er nou over van een christelijk gedachtegoed bij het cda? Dat bestaat niet meer. Zij zijn ook liberalen geworden, net als de PvdA'ers. Het is moeilijker voor een blauwe partij zich te onderscheiden tegen een blauwe dan tegen een rode achtergrond.’

Missie volbracht, vvd opheffen?

‘Als ik kijk naar het staatspaternalisme van het huidige kabinet en de nivellerende tendens, is het werk nog lang niet gedaan.’

Toch minder blauw, die achtergrond.

‘Ja. Geen donker- maar lichtblauw.’

Dat het politieke midden leegstroomt, is Bolkestein niet ontgaan. Waren cda, PvdA en vvd tot voor kort goed voor zeker honderd zetels, nu is een meerderheid (75 zetels) in de Kamer niet eens verzekerd. Het politieke establishment, de ‘systeempartijen’ in Bolkesteins woorden, worden volgens hem

[p. 215]

leeggezogen door de vleugels ter linker- (sp) en rechterzijde (pvv, Verdonk). ‘We zitten met een enorme voorraad zwevende kiezers. Die stemmen met hun buik, on vote avec ses tripes, zoals de Fransen zeggen. Probeer dat electoraat maar eens vast te houden.’

Wilders en Verdonk zijn in de peilingen goed voor twintig, dertig zetels. Hoe winnen de gevestigde partijen die terug?

‘Wilders en Verdonk appelleren aan een breed ongenoegen in de samenleving over immigratie. Iedereen heeft kritiek op hen, ik ook, maar wie kritiek heeft moet ook een antwoord hebben op dat brede ongenoegen. Het heeft weinig zin Wilders de huid vol te schelden als je geen oog hebt voor de problemen van zijn achterban. cda, PvdA, vvd kunnen niet op tegen het retorisch geweld van Wilders, dat willen ze ook niet. De emoties van een forse groep kiezers - ontketend door de immigratie - belemmeren een rationele benadering van de problemen. Dat electoraat is irrationeel.’

Was dat te voorkomen geweest?

‘Dan hadden we in de jaren negentig een andere immigratiepolitiek moeten voeren. Daar heb ik altijd voor gepleit. Dit is de prijs betalen voor de laksheid van de toenmalige politici.’

De huidige leiders van cda, PvdA en vvd lopen op kousenvoeten langs problemen als immigratie.

‘Ze ontwijken duidelijke taal. Heldere standpunten betekent polariseren. Omnis definitio est exclusio: definiëren betekent uitsluiten. Alleen Marijnissen slaagt daarin. Onderschat hem niet als politiek denker, hij is bepaald geen maoïst meer. In de Kamer kan hij het goed vinden met de vvd. Als ik hem tegenkom zeg ik: en Jan, ben je wel hard genoeg voor de vvd? Dan lacht hij besmuikt, want dat is hij helemaal niet. Hij is harder voor de PvdA. Die partij zit echt in een moeilijk parket. Ik zou niet graag in de schoenen van Wouter Bos staan. Wat betekent het socialisme anno 2008? Weet u het?’

Gelijke kansen voor iedereen, zegt de PvdA.

‘Dat zeggen alle partijen. Bos is niet zeker van zijn intellectuele kapitaal. Hij is ook niet zo uitgesproken als Den Uyl, die

[p. 216]

hij schijnt te bewonderen. Ik vond het kabinet-Den Uyl het slechtste sinds de oorlog.’

U vond hem geen groot denker?

‘Nee. Die beroemde rede in Paradiso, daar staat niks in! Dat was een fluttoespraak, echt waar, lees hem. Ik verzin het niet.’

Waarom plaatst de PvdA Den Uyl al decennialang op een voetstuk?

‘Dat is inderdaad om wanhopig van te worden. Waarschijnlijk om het zogenaamde charisma dat hij had, maar dat is gebaseerd op niets. Als die man sprak over “de spankracht van de politiek”, met emotie in zijn stem en die ogen op oneindig. Dan dacht ik: waar heb je het over? En dan die Nijmeegse rede: “investeringen van ondernemingen moeten democratisch getoetste gemeenschapsbeslissingen worden”. Dan denk je toch: waar gaat dit over?’

Nederland mist politieke leiders?

‘Marijnissen en Wilders zijn dat wel. Die kunnen het zich ook veroorloven omdat zij weten dat ze nooit zullen regeren. Maar de gevestigde partijen hebben geen antwoord op het grote probleem van Nederland: immigratie. Misschien is er ook geen oplossing. (Stilte) Hoewel, geef Rutte tijd. Het zijn interesting times, een beetje te interessant.’