Overmoed en onverstand. Beschouwingen over politiek

[p. 177]

V Interviews

[p. 179]

Afscheid van het liberalisme
Interview met Marcel ten Hooven

‘Dat is een van de fouten die ik als vvd-leider heb gemaakt.’ In de week van zijn voordracht als Europees commissaris spreekt Frits Bolkestein zijn politieke testament uit. Hij verwijt zichzelf niet te hebben ingegrepen toen de partijraad elke vvd'er die het woord ‘moraliseren’ nog in de mond durfde nemen, met pek en veren bedreigde. ‘Ik bleef zitten en zweeg. Ik had moeten interveniëren.’ Zijn strijd tegen de ‘romantiek’ in de politiek is de rode draad in zijn loopbaan.

‘Leve de bourgeoisie!’ roept Frits Bolkestein in een warm, vol en rokerig Paradiso. Hij schept er genoegen in zijn tegenstanders op de kast te jagen en neemt de gok dat hij in die opzet zal slagen bij dit gehoor van oud-communisten. Voor hen behoorde de ‘bourgeoisie’ indertijd tot de klassieke vijanden. Zijn intuïtie klopt, massaal gejoel is in Paradiso zijn deel.

Aanleiding voor deze bijeenkomst, in het najaar van 1995, is de uithaal van Bolkestein naar oud-communisten die geen rekenschap hebben afgelegd van de steun die zij in het verleden aan dictatoriale regimes verleenden. Hij plaatst zijn provocerende opmerking over de bourgeoisie niet alleen uit effectbejag. Bolkestein is ook bloedserieus als hij de gevestigde burgers bij zijn publiek als lichtend voorbeeld aanprijst. Voor het evenwicht in de maatschappij zijn zij volgens de vvd'er van eminent belang, in tegenstelling tot de links-intellectuele elite tot wie hij in Paradiso spreekt. ‘Weg met de radicale chic!’ laat hij dan ook op zijn lof voor de bourgeoisie volgen.

Bolkestein: ‘De bourgeoisie heeft een leidende rol in het bewaren van het evenwicht in de samenleving. Wie is de bour-

[p. 180]

geois tegenwoordig? In de negentiende eeuw behoorde hij tot de adel noch het proletariaat. Hij was de drager van de modernisering, de industrialisatie, het kapitalisme, soms van de mensenrechten en de democratie. Hij kon ook reactionaire trekjes hebben. Aan de ene kant bevrijdde hij ons van kerk en adel, aan de andere kant wilde hij met de democratisering niet verder gaan dan het censuskiesrecht. Tegenwoordig behoren de meeste mensen tot de bourgeoisie, de dragende klasse. Dankzij de gestegen welvaart is een brede middenklasse ontstaan, met mensen die dankzij de tv, het verbeterde onderwijs en de grote mobiliteit ook cultureel naar elkaar zijn toegegroeid. In het kabinet zitten naast iemand als Van Aartsen, wiens vader al bewindsman was, ook ministers uit een heel gewoon milieu als Kok, Zalm en Dijkstal. Die middenklasse is het draagvlak van de samenleving. Het zijn de mensen die in de jaren zeventig, tachtig werden aangeduid als het klootjesvolk. Zij doen het werk, de radicale chic parasiteert op hen.

Wie die radicale chic is? Dat is de tweede generatie naoorlogse communisten, mensen als Ina Brouwer. Voor de eerste generatie kan ik nog waardering opbrengen. Dat waren mensen van gewonen huize die hard werkten en in de oorlog een groot persoonlijk risico namen om te vechten voor een betere wereld. Maar die tweede generatie, die van de opstand, de stencilcultuur, de totaal onwerkelijke hervormingsdrift, het ongeduld met de bestaande orde, die kan ik niet begrijpen.’

De denkwereld van de ‘radicale chic’ met haar hervormingsdrift heeft volgens Bolkestein lange tijd op de Nederlandse politiek een onevenredig grote invloed uitgeoefend, óók op christelijke partijen, de PvdA én de vvd. Hij meent dat een ‘romantische levensvisie’ die in de jaren zestig vat kreeg op de Nederlandse samenleving, in de politiek een voedingsbodem legde voor een vérgaande radicalisering.

Bolkestein: ‘Den Uyls motto Waar de visie ontbreekt, komt het volk om is een soort politieke pendant van de typisch romantische wens om een reactie op de sobere jaren van de wederopbouw. Gek genoeg heb ik die jaren beleefd als een prettige pe-

[p. 181]

riode. Ik was heel tevreden. Ik had veel vriendinnen, speelde biljart in de kroeg en tenniste veel. Dan komt de loongolf van '64. De mensen krijgen meer geld, de televisie brengt de wereld in huis, de auto wordt gemeengoed, de pil doet zijn intrede. In samenhang met die ontwikkeling slaan de ontzuiling en de individualisering toe. In die sfeer van optimisme ontstaat een onwerkelijke visie op de politiek en economie. Winst en chemie zijn vieze woorden. De politiek is meer dan twintig jaar bezig geweest om zich van die erfenis te ontdoen.’

Hoewel de invloed van de romantiek op politiek, cultuur en samenleving volgens hem tanende is, fascineert dit fenomeen Bolkestein nog altijd. Naar zijn zeggen was het destijds, in 1977, zijn belangrijkste motief om de overstap van Shell naar de politiek te maken: ‘Nederland was het contact met de werkelijkheid kwijtgeraakt. Dat contact is hersteld. Dat is niet zozeer mijn verdienste, hoewel ik eraan heb bijgedragen. De werkelijkheid heeft zich aan Nederland opgedrongen.’

Sinds hij afstand deed van het vvd-leiderschap, na de kabinetsformatie van vorig jaar, heeft Bolkestein weer tijd zich te verdiepen in de aantrekkingskracht van de romantiek. Hij komt regelmatig bijeen met de conservatieve rechtsfilosofen Paul Cliteur en Andreas Kinneging om Le contrat social te lezen, het standaardwerk van Jean-Jacques Rousseau. De achttiende-eeuwse filosoof geldt als een van de grondleggers van de romantiek. Bolkestein wil meer van diens ideeën weten, om de sporen van de romantiek in onze tijd te kunnen traceren.

Rousseau formuleerde als een van de eersten de romantische opvatting dat elk individu een unieke persoon is die zijn eigen weg zoekt en daarom van anderen niets kan leren over goed en kwaad. De omwenteling van de jaren zestig maakte volgens Bolkestein hetzelfde mensbeeld dominant. In deze benadering is elk mens in aanleg goed. In de ideale situatie kan hij zich volledig afschermen van maatschappelijke invloeden, om zichzelf ongestoord te kunnen ontplooien. Bolkestein: ‘Dat is die vermaledijde ontplooiingsideologie. Bij sommige mensen is het

[p. 182]

helemaal niet goed als sommige eigenschappen tot ontplooiing komen. Een inbreker bijvoorbeeld. Moet hij zijn kunde verder ontplooien? Daar ben ik tegen.’

De moderne kunstenaar als een schepper die, in een flits van inzicht, vormen creëert waaraan nog nooit iemand heeft gedacht, benadert het romantische ideaalbeeld van de waarlijke mens nog het meest. Kunst moet origineel zijn, een nieuw idee dat het genie is ingevallen. Het belangrijkste in deze conceptuele kunst is niet de kwaliteit van het werk maar de visie van de kunstenaar, niet de vorm maar de inhoud. Bolkestein: ‘Ja, in de titel van zijn essay “Painted Words” geeft Tom Wolfe al precies aan wat deze kunst inhoudt. Het woord, het idee komt eerst, minder belangrijk is wat de kunstenaar precies maakt. Toch heb ik de indruk dat de conceptuele kunst op de terugtocht is. Ik vraag me af of deze steriele, tot niets leidende kunst zal standhouden. Dezelfde indruk heb ik in de muziek. De tonaliteit wint weer terrein, ten koste van de atonaliteit.

Trouwens, ook onder de jeugd en in de politiek verliest de romantiek aan invloed. Jonge mensen hechten weer aan decorum, werken zorgvuldig aan de opbouw van hun curriculum vitae, zijn nuchter. Ze willen zelf hun brood verdienen. Dat was tien, twintig jaar geleden wel anders. En in de politiek hoor ik nog zelden de roep om een visionaire politicus die een nieuwe sociale orde najaagt, iemand als Jan Pronk die álles anders wil en dat vóór twee uur vanmiddag graag. Dat idee leeft alleen nog onder semi-intellectuelen die willen dat de wereld als een set bouwstenen in elkaar past.

Wie roepen er dan nog wel om visionaire politici en een andere sociale orde? Dat zijn mensen die menen dat iemand pas waarlijk burger is als hij aan politiek doet. Dat zijn vooral u en uw collega's. Hebt u uw bakker of uw kroegbaas wel eens die wens horen uiten? Nee hoor, zij zijn tevreden als ze elke zomer met hun Volkswagentje naar de Costa Brava kunnen rijden.’

Onder invloed van het romantische mensbeeld dat ieder voor zich kan uitmaken wat goed is en wat slecht, maakte sedert de jaren zestig plichtsbesef bij mensen plaats voor eigen-

[p. 183]

richting, meent Bolkestein. Hij vindt het optimisme over de goede neigingen van mensen naïef: ‘Helaas, vriend, was het maar zo. 5 procent van de mensen is goed, 5 procent slecht. De rest zit ertussenin. Welwillend, een beetje kortzichtig, het vlees is zwak.

Het raadsel dat ik nog steeds niet begrijp is hoe het kwam dat de arp destijds zo'n gespleten partij werd, met Maarten Schakel aan de ene kant en Jan-Nico Scholten aan de andere. Hoe kan het dat de arp eerst met de Heidelbergse catechismus in de hand zei dat de mens tot het kwade was geneigd, om dat mensbeeld vervolgens in te ruilen voor een marxistisch getint vooruitgangsgeloof? Ik heb dat eens voorgelegd aan Jelle Zijlstra, een goede bekende. Hij zei dat ik het niet zo diep moest zoeken. De arp regeerde nu eens met links, dan met rechts. Ik denk dat de oorzaak dieper ligt, wellicht bij de culturele omwenteling van de jaren zestig en de intellectuele revolutie aan de Vrije Universiteit die daarop volgde. Onder invloed van de romantiek ontstond het idee dat de waarheid slechts aan de persoon gebonden was. Universele waarheid bestond niet. Misschien is de bindingskracht van de Heidelbergse catechismus daardoor toch niet zo sterk gebleken. Ik weet het niet.’

Ook de vvd is volgens Bolkestein in de loop van de jaren zeventig in de ban geraakt van de idee dat de mens tot het goede neigt. De liberalen schrapten destijds de verwijzing naar het christelijke en humanistische fundament van de Nederlandse cultuur uit hun beginselprogramma. Zij gaven daarmee aan dat mensen ook los van elk ‘bezielend verband’ van christelijke en humanistische normen, uit zichzelf het onderscheid tussen goed en kwaad kunnen maken. ‘Gewoon jezelf kunnen zijn’ werd in die jaren het credo van de liberale politiek, tot Bolkesteins afgrijzen. Hij wil niets weten van de romantische opvatting dat mensen weinig boodschap hebben aan de ervaring van anderen en vooral naar hun innerlijke stem, hun vox sui moeten luisteren. Hij is opgevoed met de klassieken, volgens wie goed gedrag voortkomt uit gehoorzaamheid aan de regels die zijn ingebed in de collectieve wijsheid die generatie na generatie is opgebouwd.

[p. 184]

Daarom pleitte hij voor herstel van dat ‘bezielend verband’, door de verwijzing naar het Christendom en humanisme weer in het beginselprogramma op te nemen. Bolkestein wilde dat de vvd zich bezon op de vraag welke grenzen de publieke moraal stelt aan de individuele vrijheid. Tevergeefs. De liberalen maakten op hun partijraad een resoluut einde aan die discussie.

Bolkestein zegt dat zijn terughoudende reactie destijds op de partijraad een van de ‘fouten’ uit zijn politiek leiderschap is. ‘Ik bleef zitten en zweeg. Ik verwijt dat mijzelf. Ik had moeten interveniëren. Dat debat is nu onvoldragen. Het probleem is niet scherp in focus gebracht. Mijn partij mag het er niet bij laten zitten. Ik hoop dat de bezinning op de publieke moraal bij ons alsnog op gang komt.

We hebben het per slot van rekening over een essentieel vraagstuk in de moderne samenleving. Voetbalrellen worden steeds gewelddadiger, het wapenbezit van scholieren loopt uit de hand, de omgangsvormen verruwen, de misdaad stijgt, de politie heeft steeds minder gezag en ontmoet steeds meer agressie. Onlangs was ik met mijn vrouw bij de Sacré Coeur in Montmartre, Parijs. Op een grasveldje zitten een jongen en een meisje een appeltje te eten. Er komt een zwarte politieagent. Ik zeg tegen Femke: “Nu opletten, kijken wat er gebeurt.” Ja hoor, het paartje staat netjes op en gaat weg. Wat zou er in Nederland gebeurd zijn? Ik weet het wel...’

Bolkestein meent dat de afgevaardigde die dreigde met pek en veren een minderheid in de vvd vertegenwoordigt. Dat is de vraag. Het romantische beeld van de vrije mens die zijn eigen weg gaat, vertoont veel overeenkomsten met het liberale ideaalbeeld van het autonome individu.

‘Ik heb daarover nog nooit zo nagedacht. Maar nu u het zegt, de vvd wil zowel de vrijheid van het individu bevorderen als de verantwoordelijkheid die dat individu moet nemen voor de maatschappelijke orde. Ik hecht zeer aan dat laatste. Die verantwoordelijkheid vergt een zelfdiscipline die de vrijheid weer beperkt. Maar mijn politieke stroming kent ook een libertijnse vleugel die grenst aan het anarchisme. Aan de andere kant

[p. 185]

grenst het liberalisme aan het conservatisme, met zijn hang naar traditie. Ik zit meer aan die kant. In een ander tijdperk zou ik misschien aan de andere kant hebben gezeten.’

Hij zwijgt even na de vraag of het liberalisme de samenleving bijeen kan houden. Schiet het door zijn ideaal van het autonome individu niet tekort in het antwoord op de maatschappelijke desintegratie? Na de korte stilte zegt hij: ‘Met recht en reden kunt u die vraag stellen. Degenen onder ons die geloven in het spontaan en in vrijheid denkende individu hebben hier een probleem, bijvoorbeeld bij de opvoeding van hun kinderen. Moeten de kinderen niet hun eigen weg gaan? Moderne kinderen kunnen hun vrijheid toch wel aan? Dat is onjuist. Ik heb mijn kinderen in hun opvoeding aangegeven wat goed is en wat kwaad. De libertijnen hebben daar moeite mee. Dat past niet in hun mensbeeld. Hun benadering getuigt van een te groot optimisme over de menselijke natuur.’

Dat optimisme over de menselijke natuur kenmerkt ook het vooruitgangsgeloof dat bij de liberalen, net als bij sociaal-democraten, diepgeworteld is. Volgens dat geloof is permanente verandering de normale toestand in de maatschappij. Vanuit dat perspectief is iets wat al lang bestaat verdacht. Die opvatting botst met de overtuiging van de classicus Bolkestein. Is de traditie, waaraan hij zo hecht voor de overdracht van deugden, niet het slachtoffer van het liberale vooruitgangsdenken? Bolkestein: ‘Het vooruitgangsgeloof bijt zichzelf in de staart. We danken onze enorme vooruitgang aan deugden die de traditie ons heeft meegegeven, zoals zelfbeheersing en zelfoverstijging. Zelfbeheersing vereist spaarzaamheid, netheid en bescheidenheid. Zelfoverstijging vergt moed, ijver, inventiviteit en doorzettingsvermogen. Dankzij die deugden hebben we het deze eeuw zoveel beter gekregen. Maar door zijn afkeer van traditie brengt datzelfde vooruitgangsgeloof die deugden in gevaar. Het kapitalisme heeft iets destructiefs. De kunst is evenwicht te scheppen tussen veranderingsgezindheid en traditie. Soms zal dat lukken, meestal niet. Dat is ons menselijk tekort.’