Overmoed en onverstand. Beschouwingen over politiek

[p. 155]

Debat met Bas de Gaay Fortman

Schuld

Schuld is een juridisch begrip. Volgens het handboek impliceert het vermijdbaarheid. Raskolnikov vermoordt een oude woekeraarster. Hij wordt schuldig bevonden aan die moord en moet zijn straf uitzitten in Siberië. Dostojevski heeft daar zijn grote roman Misdaad en straf over geschreven. Schuld kleeft dus aan een persoon - een natuurlijke of een rechtspersoon - wegens het plegen van een vermijdbaar delict.

Het christendom

Maar soms wordt het schuldbegrip in een veel algemenere, om niet te zeggen vagere zin gebruikt. Ik zal daar zo meteen een voorbeeld van geven. Dat veralgemeniseerde schuldbegrip komt uit het Christendom. Christus is de kruisdood gestorven om onze zonden op zich te nemen. Hij was onschuldig, hij was het lam Gods - de schuldigen zijn wij. Wie zijn wij? In ieder geval alle christenen. Luister naar het koor in Bachs Matthäus Passion - het koor dat het volk vertegenwoordigt:

Ich bin's, ich sollte büssen

en

Und was Du ausgestanden
Das hat verdient meine Seele

[p. 156]

en

Du bist ja nicht ein Sünder
Wie wir und unsre Kinder

‘Und unsre Kinder’, dus wij allemaal, ook al leiden wij een voorbeeldig leven. Vandaar de vastenperiode, de flagellanten en de ontberingen van sommige kloosterorden. Wij moeten boeten.

Het Christendom is doorschoten van schuldbesef. Daarover heeft de Ierse dichter W.B. Yeats geschreven:

Come fix upon me that accusing eye
I thirst for accusation.

Nu is het schuldbesef een egoïstische emotie. Het gaat over ons, niet over hen.

Medelijden gaat over hen.

De Derde Wereld

Ik zal een voorbeeld geven van het veralgemeniseerde schuldbesef zoals het betrekking heeft op de wereld. Dat voorbeeld is niet moeilijk te vinden. Menigeen beweert immers dat het Westen schuldig aan de armoede van de Derde Wereld is. Trap er niet in. Deze bewering is onzinnig, Sterker, ieder die zo'n beetje de kranten leest, moet beseffen dat zij onzinnig is.

Zij komt er immers op neer dat de landen in de Derde Wereld die weinig of geen contact met het Westen hebben er het beste aan toe zijn. Maar wat ziet men als men kijkt naar Birma (of Myanmar), Noord-Korea of Albanië? Bittere armoede en achterlijkheid en dat komt door het isolement.

‘Maar waarom zijn arme landen dan arm?’ Dat is niet de goede vraag. Oorspronkelijk waren alle landen arm. De goede vraag is: waarom zijn rijke landen rijk? Wie die vraag betrekt

[p. 157]

op Europa moet teruggaan tot de Grieken. Hij zal stuiten op factoren als: de ontwikkeling van de wetenschap, de vrijheid van geest, de ambitie, het individualisme en nog veel meer aspecten die van Europa een welvarend werelddeel hebben gemaakt voordat er nog veel contact met de Derde Wereld was.

In het begin van de jaren zestig werkte ik in Oost-Afrika. Destijds maakte men zich zorgen over de toekomst van Singapore, want de Britse vloot zou daar vertrekken. Singapore is nu een groot commercieel centrum. Komt dat door ontwikkelingshulp? Neen, het komt door de eigen inspanningen van de Singaporezen en door de internationale contacten van die stad.

Om geld te verdienen, borduurden de vrouwen van Hongkong de hele dag, en 's avonds bij het licht van de straatlantaarn, tot zij stekeblind waren. Nu is Hongkong rijker dan de voormalige kolonisator Groot-Brittannië. Weer: op eigen kracht en met het zicht op de wereldmarkt.

Nu zijn India en China bezig zich razendsnel te ontwikkelen. Spoedig zullen zij ons in de schaduw stellen. Hoe doen zij dat? Door zich open te stellen jegens de wereld, dus door de globalisering. Hoe meer contacten met het Westen - en met elkaar -, des te welvarender.

Pak dus die zogenaamde schuld jegens de Derde Wereld niet aan. Sterker: gebruik het hele woord schuld niet buiten de godsdienst en het recht. Spreek liever over oorzaak en verantwoordelijkheid.

Het is lang niet altijd makkelijk de oorzaak van grote gebeurtenissen te achterhalen. Laat mij een poging doen ten aanzien van Suriname, Srebrenica en Irak.

Suriname

In oktober 1975 zijn in de Staten-Generaal debatten gevoerd over de onafhankelijkheid van Suriname. Daarbij waren vijftien bijzondere gedelegeerden uit Suriname aanwezig. Herle-

[p. 158]

zing van die debatten is een pijnlijke bezigheid. J. Lachmon zei toen: ‘Als Suriname in een chaotische toestand mocht komen te verkeren, blijf dan niet met gekruiste armen zitten.’ Wij waren dus gewaarschuwd. Nurmohamed verweet minister-president Den Uyl dat hij de democratie in Suriname had opgeofferd aan zijn eigen partijprogramma. Hij voegde daaraan toe: ‘De oppositie in eigen Koninkrijk hoort hij niet, maar die in Chili wel.’ Er was immers een meerderheid van slechts één stem in de Staten van Suriname voor de onafhankelijkheid. Namens de PvdA zei het Kamerlid Franssen dat het Nederland niet paste paternalistisch op te treden en aan de onafhankelijkheid van Suriname de voorwaarde van een goede grondwet te stellen. (Die was er toen namelijk nog steeds niet.) Minister van Binnenlandse Zaken W.F. de Gaay Fortman zei daarover: ‘Omdat de Surinaamse Regering ons altijd heeft verzekerd dat de fundamentele rechten en vrijheden in de grondwet zouden worden opgenomen en omdat wij het vertrouwen hadden dat het ook inderdaad zou gebeuren, hebben wij ons niet uitdrukkelijk met de inhoud van de grondwet bemoeid.’

Wie beminnelijk wil zijn, kenschetst dit standpunt als onnozel. Maar minister-president Den Uyl onderschreef het. S.P. Somohardjo zei daarover: ‘De regering-Den Uyl is bang. Zij denkt dat zij haar gezicht in de wereld zal verliezen, terwijl wij ons hoofd gaan verliezen.’ In de Eerste Kamer vroeg Den Uyl zich daarentegen af ‘of juist niet de onafhankelijkheid van Suriname een voorwaarde vormt om te komen tot een doelbewuste verhoging van de welvaart’.

De conclusie moet zijn dat het kabinet-Den Uyl verantwoordelijk is voor de onafhankelijkheid van Suriname en mitsdien medeverantwoordelijk voor wat er sinds toen daar is gebeurd.

De Nederlandse politiek heeft zich jaar in jaar uit druk gemaakt over de toestand in het Oostblok, in Israël en in Zuid-Afrika, gebieden waar onze invloed verwaarloosbaar was. In Suriname hadden wij het voor het zeggen en hebben wij het totaal verknald.

[p. 159]

Srebrenica

Nu Srebrenica. Wie is verantwoordelijk voor de massaslachting daar? Het antwoord kan niet anders luiden dan: het Servische leger. En Dutchbat dan? Had dat niet meer weerstand moeten bieden? Was de Nederlandse regering daar niet voor verantwoordelijk? Neen. Dutchbat was uitgeleend aan de Verenigde Naties. Het viel dus onder het operationele commando van de vn. Viel de Nederlandse regering dan helemaal niets aan te wrijven? Daarvoor moeten wij terug naar 1993, toen de beslissing tot uitzending werd genomen.

Destijds was er een groeiende druk van de publieke opinie op de politiek om tot militaire interventie over te gaan. Minister van Defensie Ter Beek vond in de ministerraad bijna allemaal haviken tegenover zich. Vooral Ien Dales, minister van Binnenlandse Zaken, afkomstig van Kerk en Wereld, nam hem de morele maat. In de Tweede Kamer bestond een bijna Kamerbreed verlangen naar inzet van de Luchtmobiele Brigade. Het Kamerlid van GroenLinks Leonie Sipkes zei daarover later: ‘We vonden allemaal dat er iets moest gebeuren. Te veel eens waren we het.’ Minister-president Lubbers verklaarde in de Kamer dat het hem ‘geen donder schelen kon’ welke organisatie het voortouw nam in Bosnië, als er maar iets gebeurde. De gezindheidsethiek was troef. Er was zelfs een zekere ingenomenheid ten aanzien van de gedachte dat Nederland vooropliep met zijn militaire bijdrage in voormalig Joegoslavië. Jaren later, in 1999, schreef de toenmalige minister van Buitenlandse Zaken Jozias van Aartsen:

Burgers en politici - geconfronteerd met mensonterende beelden - scharen zich binnen luttele uren achter een of andere zaak. De roep om harde actie klinkt dan luid. Goed, effectief buitenlands beleid kan echter niet gebaseerd zijn op primaire emoties.

[p. 160]

Neen, zulk beleid moet gebaseerd zijn op de verantwoordelijkheidsethiek, niet op de gezindheidsethiek.

Irak

Nu, ten derde, de oorlog tegen Irak. Ik kan hierover kort zijn. Tegen Kerstmis 2002 heb ik al de redenen uiteengezet waarom ik tegen die oorlog gekant was en mijn onbegrip voor het standpunt van de Nederlandse Regering geuit.

President Bush kent het Midden-Oosten niet. Hij heeft de belangen en het aanzien van de Verenigde Staten zeer geschaad. Hij heeft het aantal sympathisanten van Al Qaida vermeerderd. Zijn beleid heeft de burgeroorlog in Irak veroorzaakt, althans daartoe bijgedragen. Zijn verantwoordelijkheid is omvangrijk en onontkoombaar.

Tot slot

Ten slotte wil ik nog een enkele opmerking maken over al die meelopers van het communisme, al die intellectuelen van de zogenaamd kritische generatie, al die derdeweggers die zich bij hun bezoeken aan dictaturen een oor hebben laten aannaaien. Een aardig staaltje daarvan treft men aan in het boek Onderweg genoteerd. Reisbrieven van Bas de Gaay Fortman uit 1980. Als ppr-politicus bezocht hij China in 1973. Hij noteerde toen: ‘Overal valt op de belangeloosheid waarmee de mensen werken en hun gerichtheid op de maatschappij als geheel.’ Zijn conclusie luidde: ‘China is eigenlijk een groot moreel herbewapenend land waarin de absolute eerlijkheid, reinheid, onzelfzuchtigheid en liefde regeren.’ Dit in een land dat zich aan het herstellen was van die verschrikkelijke culturele revolutie die aan miljoenen mensen het leven heeft gekost en China een generatie achterop heeft geholpen.

Ik bespaar U de rest van het boek, zoals De Gaay Fortmans

[p. 161]

bezoek aan Roemenië waar hij een ‘indrukwekkend’ bezoek bracht aan ‘kameraad Ceausescu’. Hij meende dat ‘een gezamenlijk Roemeens-Nederlands initiatief de impasse op de veiligheidsconferentie in Genève zou kunnen doorbreken’. De as Den Haag-Boekarest.

De vraag dringt zich op welke verantwoordelijkheid al deze lieden in binnen- en buitenland, deze onnozele halzen als Harry Mulisch en Anja Meulenbelt, met hun morele rukwinden hebben gehad op de werkelijke gang van zaken in totalitaire dictaturen. Mijn antwoord op die vraag luidt: geen enkele. Hun uitspraken waren van elk reëel belang ontbloot. Zij lieten hoogstens iets zien over zichzelf. Of zij zich daar schuldig over voelen, is hun zaak.