Overmoed en onverstand. Beschouwingen over politiek

[p. 92]

Raken de EU en Turkije van elkaar vervreemd?

De toetreding van Turkije tot de Europese Unie is een belangrijke maar lastige kwestie. Die moet, voor zover mogelijk, eerlijk en zonder vooroordelen worden beoordeeld met aandacht voor de gevolgen op de lange termijn voor beide partijen. Aan de toetreding zijn voor- en nadelen verbonden. Laat ik beginnen met de voordelen.

Een eerste voordeel is dat de eu kan bewijzen dat ze haar beloften gestand doet. Regeringen horen zich aan hun woord te houden, tenzij er dwingende redenen zijn om dat niet te doen. In december 1999 besloot de eu in Helsinki, na een schandalig korte discussie, Turkije de status van kandidaat-lid te geven. Sommige Europese regeringen hebben daar nu spijt van, maar dat doet niets af aan het feit dat die toezegging is gedaan. En die zou met de toelating van Turkije worden nagekomen.

Een tweede voordeel, zo wordt wel beweerd, is dat Turkije een brug zou vormen tussen de eu en de islamitische wereld, althans de Arabische wereld. Vooral de Nederlanders zijn gecharmeerd van die brugmetafoor, want afgezien van het feit dat je over een brug kunt lopen of eronder kunt slapen, voorkomt die de noodzaak een standpunt in te nemen. Men heeft a en men heeft b, en die brengt men eenvoudig bij elkaar. Maar in het geval van de Arabische wereld vraag ik me af of dat zo werkt. Turkije heeft het grootste deel van de Arabische wereld eeuwenlang gekoloniseerd, en dat zit de Arabieren nog vers in het geheugen. Zo'n brug zou waarschijnlijk niet erg betrouwbaar zijn. Als de eu zaken wil doen met de Arabische wereld, kan dat beter rechtstreeks gebeuren.

Dan zijn er mensen die zeggen dat het eu-lidmaatschap de

[p. 93]

‘islamisering zou indammen’ in Turkije. Dat idee wordt nog versterkt door de uitslag van de laatste parlementsverkiezingen. Maar ik geloof er geen woord van. Of de invloed van de Islam in Turkije nu groeit, afneemt of dezelfde blijft, is iets wat buiten ons om gaat. Dergelijke ontwikkelingen komen voort uit interne omstandigheden die alleen de Turkse samenleving aangaan en verder niemand. En zo hoort het ook.

Sommige mensen zijn bang voor de geopolitieke gevolgen als Turkije wordt geweigerd. Zou het land na een Europese afwijzing zijn heil niet bij Rusland zoeken? Zou het zich niet bij de Turkssprekende republieken in Centraal-Azië aansluiten? Ik ben nogal sceptisch over die mogelijkheden. Rusland en Turkije zijn nooit dikke vrienden geweest en de Centraal-Aziatische republieken zijn klein en zwak.

Dan komen we bij de economische aspecten. De eu en Turkije hebben in 1995 een douane-unie gesloten, wat voornamelijk betekent dat ze een gemeenschappelijke markt vormen, met uitzondering - jammer genoeg - van de landbouw. Het eu-lidmaatschap zou Turkije op dit vlak niet veel meer opleveren. Het zou de eu verplichten tot een hervorming van het gemeenschappelijk landbouwbeleid, maar die is hoe dan ook noodzakelijk.

Ja, Kazachstan lijkt een belangrijk oliegebied te worden en Turkije ligt op de olie- en gasroute naar de eu. En wat dan nog? Zou Turkije de pijpleidingen soms afsluiten en de toevoer blokkeren? Dan raakt het zijn doorvoerinkomsten kwijt. Waarom zou het land zichzelf in de vingers snijden?

Alles bij elkaar blijft eigenlijk alleen maar het eerste voordeel overeind: dat de eu zich aan haar belofte houdt.

Laten we nu dan kijken naar de nadelen en de problemen die de Turkse ambities in de weg staan. Ik begin met de zaken waar iets aan te doen valt, ook al zal dat politiek gezien niet eenvoudig zijn.

We hebben de kwestie Cyprus. Als men lid wil worden van een club, is het eigenaardig dat men een van de leden niet erkent. Dat is een situatie die dringend om een oplossing vraagt.

[p. 94]

Voor het slepende conflict in Ierland is na dertig jaar een oplossing gevonden. Waarom dan niet voor Cyprus?

Dan is er de netelige kwestie van de Armeense genocide, zoals ik die blijf noemen. In Zuid-Afrika heeft men een Waarheids- en Verzoeningsproces gehad. Waarom niet in Turkije? Moet die kwestie voor altijd en eeuwig een blok aan het been blijven van opeenvolgende Turkse regeringen? Hoeveel journalisten als Hrant Dink moeten er nog worden vermoord uit naam van de Turkse identiteit?

Art. 301 van de strafwet, inderdaad. Turkije is een groot, stabiel en succesvol land dat zichzelf in rap tempo moderniseert. Zou het werkelijk in zijn bestaan worden bedreigd door journalisten die misdaden uit het verleden oprakelen?

Verschillende opiniepeilingen wijzen uit dat de voorstanders van de Turkse toetreding in Europese landen in de minderheid zijn. Nu kunnen mensen natuurlijk van gedachten veranderen. Dat gebeurt ook vaak. Toch zou het verstandig zijn die nee-stem serieus te nemen. Die is onder meer ingegeven door de angst dat de Turken na de toetreding massaal de grens over zouden komen om zich in het buitenland te vestigen, zoals we nu zien gebeuren met inwoners van sommige nieuwe lidstaten. Dat punt geldt vooral voor Duitsland en Nederland, waar grote Turkse minderheden als een magneet zouden werken op landgenoten die een sociale verzorgingsstaat zoeken. Aansluiting van Turkije zou zelfs een hervorming van de West-Europese verzorgingsstaat noodzakelijk maken. In het geval van toetreding zie ik het vrije verkeer van mensen nog een groot struikelblok worden.

In april 1990 heb ik op uitnodiging van het Turkse genootschap voor internationale betrekkingen zowel in Istanbul als in Ankara gesproken. Ik heb toen mijn scepsis geuit ten aanzien van het Turkse eu-lidmaatschap. Als belangrijkste reden noemde ik destijds dat Turkije geen echt Europees land is. Wat is een Europees land dan wél, zo werd mij gevraagd. Een land dat de invloed heeft ondergaan van de grote historische stromingen en gebeurtenissen die Europa hebben gemaakt tot

[p. 95]

wat het is. Welke stromingen en gebeurtenissen waren dat dan? De Latijnse vorm van Christendom, het Leenstelsel, de Renaissance, de Verlichting en de opkomst van de Democratie, antwoordde ik.

Tegenwoordig vind ik dat argument niet meer zo belangrijk. Ten eerste omdat sommige volkeren wel degelijk van karakter veranderen: zie de Duitsers. Ten tweede omdat Roemenië en Bulgarije zijn toegelaten hoewel die evenmin aan die criteria voldeden.

Wat ik nu als het belangrijkste obstakel beschouw, is een zaak waarvan ik me bewust ben geworden in de vijf jaar dat ik lid van de Europese Commissie ben geweest, van 1999 tot 2005. Die betreft de gevolgen van de Turkse toetreding. Want daardoor wordt de toetreding van Oekraïne vrijwel onontkoombaar. De Polen grijpen elke gelegenheid aan om zich daarvoor uit te spreken. Dat is begrijpelijk, omdat er in Oekraïne veel Poolssprekende mensen wonen als gevolg van Stalins opmars naar het westen. Veel eu-ministers zeggen in eigen land: ‘De Oekraïne? Nooit!’ Maar in Kiev laten ze een ander geluid horen. Het is jammer genoeg een feit dat de Europese ministers geen nee meer kunnen zeggen.

Ten slotte wil ik dit nog zeggen. Als ik Turk was, zou ik nooit tot de Europese Unie willen toetreden. Economische samenwerking? Graag! Vriendschappelijke betrekkingen? Natuurlijk. Maar kijk eens naar Noorwegen en naar Zwitserland. Het lidmaatschap van de eu is echt niet alleenzaligmakend. Ik wens Turkije het allerbeste, maar niet ten koste van de eu.