Overmoed en onverstand. Beschouwingen over politiek

[p. 84]

De Economische en Monetaire Unie

Voor een goed begrip van Europa's munt is het noodzakelijk terug te gaan naar de jaren zestig. Er waren toentertijd twee denkwijzen: die van de economen en die van de monetaristen.

In 1963 zei de toenmalige president van de Nederlandse Centrale Bank, M.W. Holtrop, dat geld een ‘kenmerk van zelfbeschikking’ was. Hij verzette zich tegen het idee dat een Europese munt aan het begin van het proces van Europese integratie kon worden ingevoerd. Dat zou alleen aan het eind kunnen. Monetaire integratie zou moeten volgen op politieke integratie, niet andersom.

Onze toenmalige minister van Financiën en latere directeur van het imf, H.J. Witteveen, was het met hem eens. In het parlement zei hij dat een gemeenschappelijke munt zou betekenen dat de lidstaten elkaar een ‘blanco cheque’ gaven. ‘Eén enkele Europese munt zou alleen maar het sluitstuk kunnen zijn van een volledige Europese integratie.’

Het gezichtspunt van Holtrop en Witteveen, dat werd gedeeld door de Duitsers, werd bekend als dat van de economen. De monetaristen, niet te verwarren met de navolgers van de Amerikaanse econoom Milton Friedman, dachten er anders over.

De monetaristen zagen dat politieke integratie inhield dat er een gemeenschappelijke begrotingspolitiek moest komen, iets waarvan zij dachten dat het gevoeliger lag dan monetaire integratie. Ze wilden daarom voorrang geven aan monetaire eenheid, omdat ze geloofden dat dit wel moest leiden tot politieke eenheid.

[p. 85]

Wat moest er eerst komen, de Europese Politieke Unie of de Economische en Monetaire Unie? Deze zaak stelt het Europese federalisme ter discussie. Hiermee bedoel ik een federatie met één federale hoofdstad, Brussel, een federaal parlement in Straatsburg, een federale regering, de Europese Commissie; en één internationale identiteit en dus ook één Europese zetel in de vn-Veiligheidsraad.

Het valt niet te ontkennen dat de Europese Unie bepaalde federale kenmerken heeft: het Europees Parlement, de Europese Commissie, het Europese Hof van Justitie en de Europese Rekenkamer. Maar een Europese regering ontbreekt. De Europese Commissie is geen regering omdat het alleen voorstellen kan doen maar niet kan beslissen. Dat dit verandert is onwaarschijnlijk. Dus zal Europa nooit een federatie worden.

Had dit in de jaren zestig gerealiseerd moeten worden? Waarschijnlijk niet. Maar na 1973 had het voor iedereen duidelijk moeten zijn, want in dat jaar werd het Verenigd Koninkrijk lid van de eu. En het Verenigd Koninkrijk wil geen Europese Federatie. De Britten noemen het een Europese Superstaat, en zij wijzen die af. Het Verenigd Koninkrijk is de enige lidstaat die als winnaar uit de Tweede Wereldoorlog tevoorschijn is gekomen. Bijna alle andere waren, op de een of andere manier, verliezer. Dus waarom moesten zij, de Britten, buigen voor een of andere buitenlandse autoriteit in Brussel?

Het Europees federalisme was in de jaren zeventig en tachtig de overheersende ideologie in Nederland, ook in de liberale partij, de vvd. Toen ik in 1990 fractievoorzitter werd, wees ik het af. Nu wordt er nergens meer over gesproken, hier niet en elders ook niet, behalve in België omdat dat het probleem van België zou oplossen.

Maar dit proces vroeg veel tijd. Sinds Adenauer was het streven naar politieke integratie van Europa het centrale thema van de buitenlandse politiek van Duitsland. Helmut Kohl zei in 1985 dat monetaire eenheid de prijs was voor politieke eenheid. In 1990 schreven hij en François Mitterrand een brief

[p. 86]

aan hun collega's waarin ze voorstelden twee intergouvernementele conferenties te houden: een over de emu en een over de epu. In 1989 zei Kohl tegen vertrouwelingen dat de emu niet in het belang van Duitsland was, maar wel politiek noodzakelijk. De emu was een Duitse concessie om politieke eenheid te bereiken. Het was een instrument, geen doel. De epu was het doel waarvoor de emu het noodzakelijke momentum zou creëren.

De meeste politici worden gedreven door enkele eenvoudige principes of ideeën. De oudste broer van Kohl is in 1945 bij een bombardement omgekomen. Helmut wilde Europese politieke integratie tegen elke prijs.

Ik herinner me dat ik hier met Frans Weisglas over sprak, enkele dagen voor het debat over de emu in de Tweede Kamer. Monetaire eenheid begrepen we. We hadden onze reserves, maar we wisten tenminste waar het over ging. Maar we hadden geen flauw idee wat de epu precies inhield.

Als politieke integratie van Europa een luchtspiegeling is, dan is de Europese politiek van Duitsland vele jaren gebaseerd geweest op zand. Misschien nog steeds. Ik vroeg eens aan een hooggeplaatste Duitse diplomaat wat de Europese politiek van zijn land was en hij vond het erg moeilijk hier antwoord op te geven.

Als ik even terug mag komen op de monetaristen en de economen, dan is het duidelijk dat de monetaristen misleid waren. Hadden de economen dan gelijk? Zij zeiden: ‘Geen monetaire eenheid zonder politieke eenheid.’ We hebben nu geen epu maar wel een emu. Heeft hoop hier gezegevierd over ervaring? Of was het hoop gebaseerd op ervaring?

De Duitsers wisten onbetwistbaar wat inflatie was, hyperinflatie zelfs, die een rol van betekenis had gespeeld bij de opkomst van de nazipartij. Zoals Keynes ooit opmerkte, wie een land te gronde wil richten, moet zijn valuta corrumperen.

Prijsstabiliteit en daarmee de onafhankelijkheid van de Cen-

[p. 87]

trale Bank was dus essentieel voor de Duitsers. Dit gold ook voor de Nederlanders. De Bankwet van 1948 gaf de Nederlandse minister van Financiën het recht om een voorschrift uit te vaardigen aan de president van de Centrale bank. Maar volgens André Szasz, een vroegere directeur van die bank, is van dit recht nooit gebruikgemaakt.

Men kan tegenwerpen dat prijsstabiliteit ook het resultaat is van het handelen van politici. Maar ik neem liever het zekere voor het onzekere. Het is net zo moeilijk voor een democratisch gekozen politicus een gezonde begrotingspolitiek te volgen als het voor een hond is een worstenwinkel te leiden.

We hebben de trias politica: een wetgevende, een uitvoerende en een rechterlijke macht. Zou er een vierde macht, een monetaire, aan deze drie moeten worden toegevoegd?

Door het aandringen van de Duitsers en de Nederlanders werd de Europese Centrale Bank onafhankelijk. Dit was niet wat de Fransen wilden.

Parijs wilde de emu om greep te krijgen op de monetaire zaken van Europa, die naar hun gevoel te veel werden beheerst door de Bundesbank. Tot op zekere hoogte hadden ze succes, want de ecb staat hun toe deel te nemen aan monetaire beslissingen.

Maar ze wilden ook dat er politieke invloed werd uitgeoefend op de ecb. Het is een Franse traditie om alles zoveel mogelijk te politiseren. Dit is op zijn beurt veroorzaakt door de jakobijnen, die interventionisten en nationalisten waren. Ik zei eens dat de Franse grondwet uit één regel bestond: ‘J'interviens donc je suis.’ Er zijn maar weinig liberale politici in Frankrijk. De meesten van hen zijn jakobijnen.

Tijdens de eerste helft van de jaren tachtig was ik staatssecretaris van Economische Zaken. Een van mijn Franse tegenspelers was Edith Cresson, die later minister-president werd en lid van de Europese Commissie. Zij wees me er eens op dat de Bundesbank onafhankelijk was omdat de Amerikanen dit zo wilden. ‘Ik zie niet in waarom we de overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog moeten navolgen,’ zei ze.

[p. 88]

Er zijn steeds terugkerende thema's in de internationale politiek. Eén daarvan is de Britse wens om de Europese Unie te laten verwateren. Daarom is het Verenigd Koninkrijk voor toetreding van Turkije. Een andere is de Franse vasthoudendheid om politieke invloed uit te oefenen op de ecb.

Tijdens de laatste presidentiële verkiezingen in Frankrijk was dit een veelbesproken onderwerp. Sommigen beweerden dat het de rentepolitiek van de ecb was, die de economische groei van Frankrijk afremde.

Maar de glansloze groei in Frankrijk is het resultaat van heel andere factoren - vooral omdat Frankrijk het economische Rijnlandse model volgt.

In ieder geval vond Angela Merkel het nodig om in een interview met Le Monde van 15 januari 2007 te zeggen: ‘Le débat sur l'euro en France m'inquiète.’

Dus zowel Frankrijk als Duitsland kreeg niet wat zij wilden. De Duitsers waren bereid de emu te slikken om de epu te krijgen, die er nooit zal komen. En de Fransen kregen de emu, maar niet een Europese Centrale Bank onder politiek beheer. Blijft de vraag: waarom hebben we dan vandaag een emu?

Het antwoord is tweeledig. Ten eerste zijn er duidelijke voordelen. Ten tweede omdat er te veel politiek kapitaal in is geïnvesteerd om het te laten falen.

De voordelen van de emu zijn duidelijk. Het is een natuurlijke aanvulling op de interne markt omdat concurrerende devaluaties onmogelijk zijn geworden. Ten tweede biedt het een sterke verdediging tegen speculatieve aanvallen.

In 2007 bezocht ik Israël, waar ik een bezoek bracht aan Stanley Fisher, die nu president is van de Bank van Israël. Hij feliciteerde me met het succes van de euro, die stabiliteit had gebracht in de Europese deviezenmarkten door ze af te schaffen.

Maar de euro veroorzaakt ook politieke problemen. De mogelijkheden van de regeringen in de eurozone om hun economieën te beïnvloeden zijn er namelijk ook door beperkt. De monetaire politiek heeft zich nu geconcentreerd in Frankfurt.

[p. 89]

En de fiscale politiek is gebonden door het Stabiliteits- en Groeipact. Wat blijft er dan over? Structurele aanpassingen aan de micro-economische aanbodszijde. Dat is de Lissabon-strategie, waar de Europese Raad in maart 2000 unaniem vóór stemde. De Lissabon-strategie is het logische gevolg van de euro.

Neem Italië. Haar concurrentiepositie, gemeten naar arbeidskosten per productie-eenheid, onderging tussen 1987 en 1991 een verval van 10 procent. In het verleden zou Italië deze slechtere concurrentiepositie hebben gecompenseerd door een devaluatie van de lire. Die is nu niet meer mogelijk. Nu moet de regering van Italië inderdaad structurele aanpassingen doorvoeren aan de micro-economische aanbodszijde. Maar dat is pijnlijk. Daarom stelde een Italiaanse minister enige tijd geleden voor dat Italië de emu moest verlaten. Dat was een behoorlijke stomme opmerking, want als er één land is dat profiteert van de voordelen van de euro, dan is het Italië, aangezien de rente die zij moet betalen over haar grote staatsschuld (meer dan 100 procent van het bbp) aanzienlijk verminderd is als resultaat van hun lidmaatschap.

Ik ben altijd kritisch geweest met betrekking tot het Italiaanse lidmaatschap van de emu. Ik heb zelfs Hans Tietmeyer, president van de Bundesbank, en Edmund Stoiber, minister-president van Beieren, bezocht om hen te overreden vast te houden aan de criteria voor lidmaatschap voor de emu, zodat Italië zou worden uitgesloten. Beiden opperden dat Nederland in de juiste positie was om dit te doen, omdat het een goede naam had op het gebied van financiële nauwgezetheid.

Ook kwamen Karl Lamers, lid van de Bundestag, en Giorgio La Malfa, zoon van de beroemde Italiaanse politicus Ugo La Malfa, bij mij lobbyen. Ze wilden dat ik flexibeler was. Waar was mijn solidariteit met Italië?

Ik sprak mijn zorg uit tegenover Gerrit Zalm, onze toenmalige minister van Financiën, die me gelijk gaf. Hij had dezelfde bezwaren. Hij werd in Italië bekend als ‘il perfido’.

Maar Italië werd wel lid van de emu. André Szasz stelt dat dit

[p. 90]

betekent dat het Stabiliteits- en Groeipact met zijn criteria voor lidmaatschap was genegeerd.

Dit pact was aangenomen op 17 juni 1997 in Amsterdam. Het is de basis van de emu. Geen pact, geen emu. Het werd ingesteld op aandrang van de Duitsers en de Nederlanders. De andere lidstaten slikten het als de prijs van de emu. Ze gingen niet volmondig akkoord, hoewel de verklaring waardoor het pact werd geaccepteerd zichzelf plechtig noemt en zegt dat de lidstaten het strikt zullen naleven.

Maar het duurde niet lang voor lidstaten - waaronder de grootste - de regels niet zo nauw meer namen. Men kan zich afvragen welk Europees pact vanaf nu nog geloofwaardig en gezaghebbend zal zijn, als dit plechtige pact dat strikt zou worden nageleefd al na enkele jaren aan de kant werd geschoven.

Zweden organiseerde een referendum over toetreding tot de emu. Het voorstel van de regering om mee te doen werd erdoor verslagen. Een van de redenen voor het verlies was het scepticisme over de bereidheid van de leden van de eurozone om de regels na te leven.

De belangrijkste regel van het pact betreft de schuld. De begroting van de lidstaten zou ‘in evenwicht’ moeten zijn of een ‘overschot’ moeten hebben. In slechte tijden zou er een kleine schuld worden toegestaan, maar niet meer dan 3 procent.

Sommigen hebben het pact inflexibel genoemd. Maar lidstaten die hun balans hebben geconsolideerd zodat hun begroting ‘in evenwicht’ is of een ‘overschot’ heeft, hebben een ruimte van 3 procent van het bbp om te gebruiken voor conjuncturele maatregelen.

Er zijn veel pogingen gedaan om bepaalde regeringsuitgaven buiten de berekening te houden. Uiteindelijk, zei men, waren uitgaven voor defensie ‘goed voor heel Europa’ en hetzelfde gold voor uitgaven voor onderzoek. Al deze pogingen, zei ik toentertijd in de Europese Commissie, waren ervoor bedoeld dat regeringen meer konden uitgeven. Maar ze zouden minder moeten uitgeven, niet meer.

[p. 91]

Mijn voorzitter, Romano Prodi, later minister-president van Italië, noemde het pact ‘stom’. In een interview met de Nederlandse televisie op een zondagavond haalde ik onze onenigheid aan. Prodi belde me de volgende morgen, toen ik met de trein onderweg was naar Brussel. Ik had hem beledigd, zei hij. Hij wilde een verklaring. Ik antwoordde dat ik hem niet had beledigd, maar dat als zijn opinie de officiële politiek werd van de Commissie, ik geen andere keus zou hebben dan mijn ontslag in te dienen.

In de Ecofin Raad hield Gerrit Zalm de poot zo stijf mogelijk. Jean-Claude Juncker, minister-president van Luxemburg, die voorzitter was van de Ecofin, noemde hem een ‘Eurofundamentalist’. Blijkbaar is iemand die staat op pacta sunt servanda een fundamentalist.

In de Commissie stond ik alleen. Ik zou steun hebben verwacht van mijn twee Duitse collega's. Maar de een was een socialist die zorgvuldig naar de toenmalige kanselier Gerhard Schröder luisterde en de andere was een Groene.

En de toekomst? Wat ik tot zover gezegd heb, toont een zeker scepticisme. Dat scepticisme wordt versterkt door de demografie.

Een afnemend aantal jonge mensen moet betalen voor de pensioenuitkeringen van een toenemend aantal ouderen.

Hier speelt nog een andere factor een rol. Alleen Nederland, het Verenigd Koninkrijk en Ierland hebben een goed ontwikkeld systeem van pensioenfondsen. De andere lidstaten niet. In Frankrijk is het hele onderwerp van pensioenfondsen een politieke discussie geworden. Vakbonden zeggen dat pensioenfondsen de wat daar bekendstaat als ‘intergenerationele solidariteit’ tenietdoen, en dat klopt. Maar het klopt ook dat het een manier is om te sparen voor de toekomst.

Zal een land als Italië een opstand van grijze panters die hun pensioen opeisen aankunnen? Gezien de zwakheid van de Italiaanse regeringen, denk ik van niet. En zo zal het elders ook gaan. De echte test van de euro is daarom niet nu, maar over tien of vijftien jaar.