Overmoed en onverstand. Beschouwingen over politiek

[p. 33]

Protectionisme en nationalisme

De economie globaliseert in hoog tempo. Overheden proberen zich daartegen te wapenen door hun markten te beschermen met protectionistische en nationalistische maatregelen. Verstandig is dat allerminst.

In Nederland hebben onze Nuons en Essents zich met hand en tand verzet tegen de splitsing van hun bedrijf in het energienet, dat wil zeggen de infrastructuur, en de energielevering, dat wil zeggen het commerciële product. De opdeling is echter een verstandig voornemen. De energiebedrijven mogen zichzelf bewijzen op de markt. Zelf wierpen zij steeds op dat ze zonder hun netten een te gemakkelijke overnameprooi voor grote buitenlandse concurrenten zouden worden. Maar afgezien van de vraag of dit een bedreiging is, wijst de praktijk uit dat ze mét hun netten geen minder grote prooi vormen. De oorlogskassen van de Europese energiereuzen zijn toereikend. Het miljardenbod van het Duitse Eon op het Spaanse Endesa in 2006 zegt in dat opzicht voldoende.

Eon wilde Endesa kopen. Het bedrijf in het ene land steekt zijn geld in een bedrijf in het andere land. Een zakelijk voorstel, dat op het eerste gezicht normaal is binnen een globaliserende wereld. Dat bleek ook. De leiding van Endesa was tevreden met het bod, maar de Spaanse regering schoot in het defensief met een pleidooi voor een overnamekandidaat met een Spaans paspoort. Iets dergelijks zagen we eind februari 2006 in Frankrijk. De nationale overheid dwong daar binnen 48 uur een fusie tussen Suez en Gaz de France af. Aanleiding was de dreigende overname van Suez door het Italiaanse Enel. Italië heeft zich terecht beklaagd bij de Europese Commissie over deze gang van zaken.

[p. 34]

Protectionisme is van alle tijden. Maar inmiddels zouden we moeten weten dat het een verkeerde reflex is. Het leidt onmiskenbaar tot verzwakking. In de jaren tachtig en negentig bleek dit duidelijk in de Verenigde Staten. De Amerikaanse overheid nam de eigen staalindustrie toen in bescherming met hoge importheffingen op buitenlands staal, maar verzuimde een termijn aan die beschermde positie te verbinden. Daarmee werd het middel erger dan de kwaal.

Protectionisme is bedoeld als adempauze. Dankzij enige bescherming kunnen bedrijven betere resultaten boeken, de winst investeren in de eigen onderneming en zichzelf zo klaarstomen voor een concurrerende rol op de wereldmarkt. Dat gebeurt in de praktijk te zelden. De adempauze wordt dan een mond-op-mondbeademing. Industrieën kunnen vanuit hun beschermde status meer geld voor hun product vragen en ontpoppen zich zo als luie, gemakzuchtige ondernemingen. Ze schieten zichzelf daarmee in de voet. Misschien nog wel erger is de negatieve weerslag van hun houding op niet-beschermde, exporterende industrieën. De Amerikaanse staalindustrie kon bij gebrek aan concurrentie de prijzen laten oplopen. De auto-industrie in de Verenigde Staten kreeg daardoor te maken met hogere staalprijzen en ondervond de negatieve gevolgen op de wereldmarkt.

In tegenstelling tot wat wel wordt gedacht, is protectionisme ook geen goede methode om onze nationale iconen te beschermen of de ‘uitverkoop’ van onze nationale industrieën aan het buitenland te voorkomen. Dat moeten we in het huidige economische krachtenveld ook niet langer willen. Buitenlandse bedrijven of investeerders nemen Nederlandse ondernemingen over, net zoals Nederlandse dat doen met buitenlandse. Nederland staat mede door bedrijven als Philips, Unilever en Shell in de top vijf van buitenlandse investeerders in de Verenigde Staten. Europese ondernemers steken viermaal zoveel kapitaal in Amerikaanse bedrijven als andersom. Wij kopen die op. Zij kopen de onze veel minder op. En als het gebeurt, zijn wij verontrust.

[p. 35]

Nederlanders reageren selectief als het om ‘nationale trots’ gaat. Ik verbaas mij daar vaak over, want de praktijk rechtvaardigt die houding niet. klm werd onderdeel van Air France en het gaat uitstekend met het bedrijf. Thales nam Hollandse Signaal over en ik kan er niets op tegen hebben. Behoud van onze nationale iconen is geen garantie voor behoud van hoogwaardige werkgelegenheid. Ook voor deze bedrijven gelden de wetten van de markt. En als de belastingdruk in Nederland te hoog is, het opleidingsniveau te laag of de kennisinfrastructuur van onvoldoende kwaliteit, dan verplaatsen zij hun activiteiten naar elders. Daarbij is geen plaats voor sentiment. Fokker bestaat niet meer en Nederland bouwt geen eigen vliegtuigen meer. Dat is aan de ene kant jammer. Aan de andere kant is de voorspelling dat de faculteit voor Lucht- en Ruimtevaarttechniek aan de tu Delft ten onder zou gaan niet uitgekomen. De faculteit is nog nooit zo groot geweest als nu en heeft een geweldige reputatie over de hele wereld. Afgestudeerden van die faculteit krijgen zó een baan. De gehele luchtvaartcluster floreert.

Sentiment over onze nationale iconen vind ik een beetje bekrompen. Alsof anderen met hun handen aan onze spullen zitten en we dat eigenlijk niet willen, maar niet goed weten wat we eraan moeten doen. Als het gaat om overnames van oer-Hollandse ondernemingen als klm en kpn zijn dergelijke opwellingen van ‘Oranjegevoel’ misschien te plaatsen. Maar we moeten ons er niet te veel door laten afleiden. De emoties mogen niet overheersen. Uiteindelijk telt de ratio. Wat was er tegen een overname van abn Amro? Er zijn hoe dan ook te veel banken in Europa.

In Europa hebben vooral de Fransen nog altijd moeite met deze zaken. De Franse overheid is zeer volhardend in het afschermen van de eigen industrie. Het land helpt daar zichzelf noch de Franse bedrijven mee maar lijkt dat niet te willen inzien. Frankrijk volgt een eigen, heilloze koers. Het heeft verschillende sectoren aangewezen die vanwege hun cruciale positie zijn gesloten voor buitenlandse overnames. Op zichzelf

[p. 36]

passen daarbij al vraagtekens. Maar toen het gerucht kwam dat PepsiCo in de markt was voor een overname van Danone, werden de Franse yoghurtmakers snel aan het rijtje toegevoegd. Zo veranderde bedenkelijke in belachelijke besluitvorming, die voor de bedrijven negatief uitpakt.

De Fransen pareren de kritiek op zulke schoolvoorbeelden van protectionisme en nationalisme door te zeggen: wij willen nationale kampioenen. Ik ben voor kampioenen, maar dan vooral voor Europese kampioenen. Geen kampioenen door overheidssubsidies, maar kampioenen die zich op eigen kracht naar de top werken en op de wereldmarkt de concurrentie verslaan. Dat betekent dat wij ons in Nederland en Europa veel meer dan nu moeten blootstellen aan de harde wind van de concurrentie, ook al is die uitgesproken kil zoals thans de wind uit Azië. Protectionisme biedt daartegen uiteindelijk geen beschutting.

Industriebeleid

Nederland heeft sinds het najaar van 2004 weer een industriebeleid. Dat staat in de Industriebrief van Economische Zaken. De laatste industrienota daarvoor dateerde uit de jaren zeventig en was van de hand van de toenmalige minister van Economische Zaken Ruud Lubbers. Hij ontwikkelde een tamelijk interventionistisch beleid ter behoud van werkgelegenheid. Het bekendste voorbeeld, Rijn-Schelde-Verolme, mondde uit in een parlementaire enquête. Het was een beleid van verliesfinanciering, dat een premie stelde op slecht ondernemerschap. Het liet feilloos zien hoe het niet moet.

Nu staan we door de toenemende globalisering op een nieuwe tweesprong en zuchten bedrijven onder groeiende internationale concurrentiedruk. Toch is een interventionistisch of protectionistisch industriebeleid nog steeds uit den boze. De Nederlandse overheid moet de lessen uit het verleden ter harte nemen en op afstand blijven. Dat betekent niet dat de regering

[p. 37]

passief moet toekijken. De overheid moet de eigen industrie terzijde staan met een goede invulling van de randvoorwaarden: gezond financieel macrobeleid dat leidt tot lage inflatie en lage rente, arbeidsrust, kwaliteitsopleidingen en het bevorderen van innovatie. Zo schept de overheid een speelveld waarop ondernemingen op basis van eerlijke verhoudingen en eigen kracht optimaal internationaal kunnen concurreren. De dynamiek van de wereldmarkt vraagt van ondernemingen meer dan ooit dat ze razendsnel inspelen en anticiperen op ontwikkelingen.

De Nederlandse overheid kan binnen de grenzen die Brussel aangeeft, inzetten op een goed sectorbeleid. Ik ben voor stimuleringsmaatregelen, zolang ze zijn toegestaan en niet diep ingrijpen op de sector. Verder moet de overheid zorgen dat ze bedrijven de juiste instrumenten aanbiedt. Een flexibele arbeidsmarkt is van groot belang. Ook de fysieke infrastructuur, de kennis- en onderzoeksinfrastructuur die voortdurende vernieuwing van producten en processen oplevert, het onderwijs- en opleidingenapparaat en efficiënte politieke besluitvorming spelen een doorslaggevende rol. De politiek mag hierbij een groter besef tonen van de noodzaak daartoe en moet haar besluitvorming versnellen.

Dienstenverkeer

Het Verdrag van Rome, de basis van de Europese Unie, kent vier fundamentele vrijheden: vrijheid van verkeer van goederen, personen, kapitaal en diensten. Dat de diensten hierbij worden genoemd, is belangrijk. Onze economieën bestaan nu voor 70 procent uit diensten. Maar door allerlei bureaucratische obstakels wordt slechts 20 procent over de grenzen verhandeld. Zeer veel diensten worden door kleinere bedrijven geleverd. Daar kan veel werkgelegenheid ontstaan. Tussen 2000 en 2004 zijn acht miljoen dienstenbanen in de eu-25 ontstaan terwijl de werkgelegenheid in de industrie met 1,7 mil-

[p. 38]

joen banen daalde en in de landbouw met 1,1 miljoen. Vandaar het belang van de dienstenrichtlijn, waarvoor ik als commissaris verantwoordelijk was en die begin 2004 unaniem door de Europese Commissie is aanvaard.

Het is belangrijk te zeggen op wie de dienstenrichtlijn níet slaat. Om te beginnen op zwarte arbeid. Dat is een zaak voor de politie. Alle werknemers vallen er ook buiten. Poolse slagers die voor een Duits abattoir gaan werken, moeten volgens de vigerende cao worden betaald. Is er een vestiging van een buitenlands bedrijf in het ontvangende land, dan moet die vestiging ook de lokale cao volgen. Uitgezonden personeel moet volgens de normen van het ontvangende bedrijf worden betaald. De dienstenrichtlijn slaat dus eigenlijk alleen op vrije beroepsbeoefenaren en onafhankelijk werkende ambachtslieden zoals de befaamde Poolse loodgieter. De Franse hysterie over de ‘dumping social’ is dus schromelijk overdreven. Meer concurrentie is juist wat we nodig hebben.

De dienstenrichtlijn slaat voorts niet op enigerlei privatisering. Het Verdrag van Rome verbiedt de eu zelfs zich te bemoeien met zaken betreffende eigendom (art. 295). Ook liberalisering is niet aan de orde, behalve als de regering van het land in kwestie dat toestaat.

Martin Schultz, president van de Europese Socialistische Partij in het Europees Parlement in Straatsburg, heeft gezegd dat als de dienstenrichtlijn ongewijzigd wordt aanvaard, het de vernietiging van het Europese sociale model zou betekenen. Hoe sociaal is een model dat 12 procent werkloosheid veroorzaakt als in Duitsland of 9 procent als in Frankrijk?

Nationale sentimententen en identiteiten moeten in het belang van de economie en het behoud van onze welvaart geen rol spelen. Is de klm minder nationaal geworden sinds de overname? Het antwoord is nee. Nationalisme past niet in een vrije en open markt. De Franse protectionistische houding, en ook die van verschillende andere landen in de Europese Unie, laat zich duiden als kortebaanpolitiek. Vasthouden aan nationale identiteit, nationaal eigendom en ‘nationale kampioenen’ geeft be-

[p. 39]

drijven misschien een korte adempauze omdat dat tijdelijk de scherpte van de harde wind van de buitenlandse concurrentie vermindert. Maar op de lange termijn werkt het contraproductief, omdat de globalisering bedrijven dwingt zich te bewijzen op de wereldmarkt. Bescherming leidt tot verzwakking.

In het belang van een krachtige, vrije en open Europese economie moet de Europese Unie daarom krachtig optreden tegen schendingen van de spelregels door de lidstaten. Vooral het Nederlandse bedrijfsleven zal daar wel bij varen want als de voorwaarden gelijk zijn, komen Nederlandse ondernemingen meestal als winnaar uit de strijd tevoorschijn.