Onverwerkt verleden

[p. 206]

13
Gaat Midden-Europa terug naar 1914?

Eind maart 1990 hadden in Hongarije de eerste vrije verkiezingen sinds meer dan veertig jaar plaats. Als lid van een team onder leiding van de voormalige Amerikaanse vice-president Walter Mondale heb ik delen van die verkiezingen waargenomen. In HP/De Tijd van 7 april 1990 heb ik daar het volgende verslag van gedaan.

Zondag 25 maart, 05.51 uur

Vijf uur op een zondagochtend is vroeg, maar de eerste vrije verkiezingen in veertig jaar zijn dat dubbel en dwars waard. De klok werd een uur vooruitgezet, dus de nacht was extra kort. Een klein uur na het opstaan komen we aan bij stembureau no. 7 van het eerste district van Boedapest, dat gevestigd is in een soort heao. Wij identificeren ons en krijgen uitleg. Het totale aantal kiesgerechtigden is hier 835. Ieder krijgt twee stembiljetten. Op het ene staan de namen van negen partijen, op het andere die van acht individuen. Iedereen stemt dus twee keer. De commissie van toezicht bestaat uit zeven personen: vier zijn lid van een partij, drie - onder wie de voorzitter - zijn partijloos. Precies om zes uur komt de eerste kiezer binnen. Het is een keurig aangeklede oude dame met haar paspoort in de ene hand, haar oproepkaart in de andere. ‘In 1947 hebben de communisten mijn oproepkaart gestolen,’ zegt zij. ‘Dat overkomt me geen tweede keer.’

De hele delegatie van waarnemers bestaat uit ongeveer vijftig man en is afkomstig uit zeventien landen. De organisatie is in handen van de buitenlandbureaus van beide Amerikaanse partijen. In Nederland zijn wij nog niet toe aan zo'n gezamenlijke aanpak. De verhouding tot Oost-Europa speelt bij ons daarvoor te zeer een binnenlands-politieke rol (in Duitsland is dat overigens ook het geval). De delegatie wordt voorgezeten door Wal-

[p. 207]

ter Mondale, vice-president onder Carter. Ongeveer de helft van de leden komt uit Oost-Europa, zoals de Tsjecho-Slowaakse vice-premier Jan Carnagorský en Ivan Havel, de broer van de president. De komende drie maanden houden Tsjecho-Slowakije, Slovenië, Kroatië, Roemenië en Bulgarije verkiezingen en het is dus nuttig dat mensen uit die landen zien hoe het in Hongarije toegaat. Vandaag heeft de delegatie zich gesplitst in zestien teams die zes steden bezoeken. Ik ben toegewezen aan de regio Pest.

08.20 uur Wij bevinden ons nu in het kantoor van de vereniging van kleine ondernemers, dus een soort knov. Hier staan 865 kiezers ingeschreven, van wie ongeveer tien procent al heeft gestemd. Een televisieteam is aanwezig. Dat bestaat uit Engelsen maar werkt voor Japanners, zoals steeds meer Europeanen dat zullen doen. Een van de Hongaarse toezichthouders is lid van de socialistische partij (msp). Deze partij bestaat uit hervormde communisten. Het zijn de mensen die de overgang hebben voorbereid en het land tot op vandaag regeren: mensen als Nyers, Pószgay en minister-president Nemeth. Ze zullen naar alle waarschijnlijkheid in de oppositie terechtkomen, waar toch een element van tragiek in zit. Aan de andere kant hebben ze het zeer lang zeer goed gehad. Voor medelijden is dus geen ruimte. De communisten die zich niet hebben hervormd, horen thuis in de Hongaarse Socialistische Arbeiderspartij. Velen denken dat die partij onder de vier procent zal blijven. Een partij die deze drempel niet haalt, komt niet in het parlement, hoewel leden daarvan dan nog wel als individuen kunnen worden verkozen. Het Hongaarse kiesstelsel heeft dus trekken van zowel het Britse als het West-Duitse.

Mijn teamgenoot Pavel Bratinka komt uit Praag. Hij studeerde reactortechnologie in Delft in 1978-1979. Dat was de tijd van de massademonstraties tegen de kruisraketten. Tegelijk werd er toen een Tsjechisch toneelstuk over een rechtszaak tegen dissidenten in vertaling opgevoerd. Honderdduizenden marcheerden tegen kruisraketten, een dozijn keek naar het toneelstuk. Pavel vond dat ‘een misselijkmakend schouwspel’. In Praag leefde men tenminste nog in de werkelijkheid, vond hij. Maar in Nederland heerste een volstrekt irreële atmosfeer. Men vreesde in Praag dat niemand in Nederland de rug recht zou durven

[p. 208]

houden tegen de intimidaties van Moskou. Maar uiteindelijk namen wij toch de beslissing de kruisraketten te plaatsen. Hij was ons daar nog steeds dankbaar voor, ook al zijn die raketten er nooit gekomen.

De lutheraanse dominee van Gödöllő, een kilometer of twintig van Boedapest, is kandidaat voor het Hongaarse Democratisch Forum (mdf). Dominee Gabor Roszik heeft de eerste vrije tussentijdse verkiezingen sinds 1947 gewonnen, in juli 1989. Hij had voldoende handtekeningen verzameld voor terugroeping van het zittende parlementslid, toen uiteraard een communist, wiens plaats hij daarop heeft ingenomen. Eergisteren was de eerste keer dat hij een dienst mocht houden in het lokale ziekenhuis. Het mdf baseert zich op de Hongaarse traditie, het christendom, de familie als hoeksteen van de samenleving en de landelijke (in tegenstelling tot de stedelijke) waarden. Deze tegenstelling zal zeer belangrijk blijken te zijn. Een aanplakbiljet van het mdf vertoont een stralend jongetje met daaromheen de woorden ‘Uw Koninkrijk kome’. De vijfduizend katholieken van Gödöllö steunden hem in juli 1989, maar hij vreest dat ze nu zullen stemmen op de christen-democratische partij, die een nog duidelijker christelijke Weltanschauung tot uitdrukking brengt.

Het mdf is als eerste van alle politieke partijen op 30 september 1987 opgericht. Daarom denkt het ook de grootste partij te zullen worden. Het streeft naar een sociale markteconomie als de West-Duitse, maar wil die niet halsoverkop bereiken. In het referendum van 26 november 1989, dat het tijdstip van de presidentiële verkiezing betrof, voerde het mdf campagne onder de slagzin ‘Ieder die Hongaar is, blijft thuis’. De populaire schrijver van idyllische verhalen, István Csurka, een van de mdf-voorlieden, heeft verklaard dat Hongarije moet worden teruggegeven aan de Hongaren. Beide uitspraken worden opgevat als antisemitisch. Ze zijn vooral gericht tegen de Alliantie van Vrije Democraten (SzDSz), een partij van de stedelijke intelligentsia waar een aantal joden lid van is. Het mdf ontkent het antisemitische karakter van deze uitspraken maar de argwaan blijft.

De vrouw van dominee Roszik is onderwijzeres op een school voor achterlijke kinderen. Meer dan de helft van hen is zigeuner. Die kinderen lijden niet aan een aangeboren gebrek, maar zijn

[p. 209]

door hun omstandigheden achterlijk geworden. Ongeveer tien procent van de Hongaarse bevolking bestaat uit zigeuners, die volgens Roszik een sociale onderklasse vormen. Ze zijn een van de acht minderheden; de andere zijn: Slowaken, Roemenen, Duitsers (hier ‘Schwaben’ genoemd), Slovenen, Serven, Kroaten en joden. Van de laatsten zijn er nu nog een kleine honderdduizend, nadat er een half miljoen tijdens de oorlog zijn omgekomen. Voor deze minderheden, die net als andere Hongaren aan de verkiezingen deelnemen, zijn daarnaast acht zetels gereserveerd. Niemand weet nog hoe die zullen worden verdeeld.

Het Hongaarse kiesstelsel is ingewikkeld. Op regionale partijlijsten worden 152 leden verkozen. Daarnaast zijn er 176 direct gekozenen, vervolgens bovenvermelde acht zetels en ten slotte vormen 58 zetels een restcategorie voor landelijke lijsten. Het systeem is zo ingewikkeld als de kubus van Rubik, maar lijkt democratisch te zijn, al is 394 zetels wat veel op een bevolking van 10,6 miljoen.

15.05 uur Ons zesde stembureau ligt in Tahitotfalu, een dorp aan de Donau waar veel Schwaben wonen. Ongeveer de helft van de inwoners kan Duits spreken. De gemeenschap woont hier al eeuwen. Er staan 752 kiezers ingeschreven en 402 daarvan hebben al gestemd. Men was bang voor een lage opkomst, maar in het gebied dat ik bezoek wordt die vrees niet bewaarheid. Een lid van de commissie van toezicht behoort tot de partij van kleine landeigenaren (FKgP). In de laatste vrije verkiezingen, die van 1945, kreeg de FKgP 57 procent van de stemmen. Hun voornaamste doel is: het land en kleine bedrijven zoals winkels teruggeven aan de oorspronkelijke eigenaren. Hoe dat precies moet gebeuren, wordt niet duidelijk, noch hoe die mensen aan startkapitaal moeten komen. Maar de aanhang van de FKgP op het platteland is groot.

Mijn teamgenoot Shlomo Avineri, hoogleraar politicologie aan de Hebrew University van Jeruzalem, vraagt zich af wat er met de agrarische sector gaat gebeuren. Nu is die sector relatief efficiënt. Worden de grote bedrijven opgesplitst in kleinere, dan zou de productie kunnen dalen. Dat heeft Polen na 1956 laten zien. Daardoor zou de Hongaarse buitenlandse schuld van 18 miljard dollar - per hoofd van de bevolking groter dan de Pool-

[p. 210]

se - nog moeilijker af te betalen zijn. De programma's van de politieke partijen munten overigens uit door vaagheid op economisch gebied. Alle hebben het over de omschakeling naar een efficiënte markteconomie, deregulering, privatisering, sociale rechtvaardigheid en een schoner milieu. Maar ik betwijfel of ze beseffen wat hun wat dat betreft boven het hoofd hangt. En niemand noemt de buitenlandse schuld, die toch jarenlang een blok aan hun been zal zijn. Noch spreekt iemand over de inflatie, die dertig procent bedraagt. Dat lijken problemen voor later zorg.

Gabor Demszky is lijsttrekker in Pest voor SzDSz. Hij is 38 jaar oud, heeft rechten gestudeerd en begon tien jaar geleden een uitgeverij van samizdatliteratuur. Hij heeft Orwell, Havel en Solzjenitsyn uitgegeven. Een aantal keren heeft hij gevangengezeten of huisarrest gekregen. De SzDSz wil in economisch opzicht een scherpere koers varen dan haar belangrijkste rivaal mdf door sneller te privatiseren, waarbij grootschalige buitenlandse investeringen verwelkomd worden. Ook moet Hongarije zo snel mogelijk lid worden van de eg.

Er zijn twee intellectuele tradities in Hongarije. De eerste is een nationalistisch-populistische naar tolstojaans voorbeeld, die de nadruk legt op de waarden van een landelijke en sedentaire samenleving. Het mdf is hier de vertegenwoordiger van. De tweede is een stedelijke sociaal-liberale traditie die zich op het Westen oriënteert en door de SzDSz tot uitdrukking wordt gebracht. Deze tegenstelling gaat terug tot de jaren twintig en is voor Hongarije fundamenteel.

Na ons bezoek aan Gabor Demszky komt onze Hongaarse tolk tot uitbarsting. De SzDSz is veel te agressief, meent hij. Die partij aapt veel te veel het buitenland na. Ze verliezen de nationale waarden uit het oog. Alle Hongaarse politici die naar het buitenland kijken, hebben het land niets dan rampen gebracht. Béla Kun in 1919; Horthy tijdens de oorlog; Rákosi onder het stalinisme; Nagy in 1956. Als de SzDSz zo doorgaat, wordt die partij de vijfde in de rij. Het zijn ‘kosmopolieten’. Zoals iedereen weet, is dat een codewoord voor joden.

Veel voorlieden van de SzDSz zijn dissidenten. Miklos Vásárhelyi was secretaris van Imre Nagy. Na 1956 is hij niet zoals zo veel anderen in zijn omgeving ter dood veroordeeld. Wel heeft hij vijf jaar in de gevangenis gezeten. Van 1960 tot 1972 werkte

[p. 211]

hij als bouwvakker, daarna bij de Academie van Wetenschappen. Deze vriendelijke oude man, die zich nauwkeurig uitdrukt, vreest de invloed van de verkiezingen in Oost-Duitsland. Daardoor zou het mdf de grootste partij kunnen worden. Volgens hem zijn SzDSz en de Fidesz - een partij van jongeren die het programmatisch geheel met SzDSz eens zijn - de enige partijen links van het midden, wat dat hier ook mag betekenen. SzDSz weet nog niet bij welke internationale zich aan te sluiten. De socialistische Internationale heeft de onbetekenende sociaal-democratische partij opgenomen. Dus die valt af. Bovendien voelt de SzDSz zich wel thuis in het gezelschap van de mediterrane socialistische partijen, maar niet bij de linkse partijen van Noordwest-Europa, zoals de PvdA, die veel te accommoderend ten opzichte van Moskou zijn geweest.

17.40 uur Ons negende en laatste stembureau ligt in Visegrád, een klein plaatsje aan de Donau. Van 1.210 geregistreerde kiezers heeft tachtig procent een stem uitgebracht. Wij gaan een zieke stemgerechtigde thuis bezoeken. Er bestaan hier geen volmachten en als het niet anders kan, worden de stembiljetten opgehaald. Op die wijze zijn hier zeventig biljetten verzameld. Om precies zes uur sluit het stembureau. De ongebruikte stembiljetten worden ingepakt en verzegeld. Het protocol wordt opgemaakt. Dan kan het tellen beginnen.

In de loop van deze lange dag hebben wij niets gezien dat op een onregelmatigheid zou kunnen wijzen. Overal was de gang van zaken ordelijk. De stembureaus waren overzichtelijk en de leden van de comités van toezicht voorkomend. Ons bezoek was nergens aangekondigd en toch leek iedereen dit blijk van internationale belangstelling te waarderen. Het was alsof ze nooit anders hadden gedaan.

Maandag 26 maart

Nog niet alle stemmen zijn geteld en het rekenwerk is ook nog lang niet af, maar de volgende resultaten worden nu verwacht: mdf ongeveer een kwart van de stemmen; SzDSz iets meer dan twintig procent; FKgP twaalf procent; msp elf procent; de jongerenclub Fidesz negen en de christen-democraten ongeveer zes procent. De zittende premier Miklos Nemeth (msp) is met absolute meerderheid door zijn kieskring verkozen. Twee blok-

[p. 212]

ken staan dus tegenover elkaar: een nationaal-christelijk-populistisch (mdf, FKgP en de christen-democraten) met 43 procent en een sociaal-liberaal (SzDSz en Fidesz) met 29 procent. De Hongaarse uitslag lijkt daarmee op de Oost-Duitse, ook wat betreft het aantal kiezers dat op de hervormde communisten heeft gestemd. De tweede ronde op 8 april zal meer duidelijkheid moeten brengen. Daarna kan het menuet van de coalitievorming beginnen.

De ijstijd van het communisme heeft de onderlinge verhoudingen in Oost-Europa bevroren. Nu de dooi is ingezet, roeren die zich weer. Boedapest is bezorgd over het lot van de twee miljoen Hongaren in Roemenië. De Roemenen willen Moldavië erbij. Serven en Albaniërs raken slaags. De spanningen tussen Slovenen en Serven, tussen Bulgaren en Turken lopen op. De Slowaken zijn bevreesd voor een herlevend Hongaars nationalisme. Heette Slowakije vroeger niet Boven-Hongarije? De Polen zijn bang voor de arrogantie van een verenigd en machtig Duitsland. De leider van de culturele vereniging van de etnische Duitsers in de Sovjet-Unie heeft onlangs voorgesteld van het Russische deel van het voormalige Oost-Pruisen - dat nu wordt ingeklemd door Litouwen, Polen en de Oostzee - een autonome Volksduitse sovjetrepubliek te maken. Hij noemde dat ‘een eerste stap’. Wat zou de tweede stap kunnen zijn? Weer een Poolse corridor?

De premier van Roemenië, Petre Roman, schijnt deels van joodse afkomst te zijn. Een oude joodse dame hoopte dit weekend in Boedapest dat dit feit niet bekend zou worden. Ze vreesde dat de joden in Hongarije daarvoor zouden moeten boeten. Hopelijk is haar vrees voorbarig, maar op zichzelf is haar opmerking veelbetekenend. Vannacht is het kantoor van de Hongaarse luchtvaartmaatschappij Malev in Boekarest in brand gestoken. Het einde van deze eeuw begint op de aanvang ervan te lijken.