Onverwerkt verleden

[p. 83]

Daar

[p. 85]

9
Warschau 1981

Aan de vooravond van het buitengewone congres in juli 1981 van de communistische partij van Polen (de Poolse Verenigde Arbeiders Partij) heb ik een bezoek van een week aan dat land gebracht. Ik veronderstelde namelijk dat dit congres uit de hand zou lopen en dat bijgevolg de Russen zouden interveniëren. Ik wilde daarbij zijn. Voor Het Financieele Dagblad (van 17 juli 1981) heb ik de benarde economische en politieke situatie van Polen uiteengezet.

De toestand van de Poolse economie is catastrofaal. Het Gierekregime heeft een zeer importintensieve economische structuur opgebouwd. Gierek begon in 1971 met een geringe buitenlandse schuld, want Gomułka was daar om politieke redenen tegen. Zijn ‘actieve kredietpolitiek’ heeft geleid tot de huidige buitenlandse schuld van 27 miljard dollar, nog afgezien van de schulden aan de Comecon-landen.

Waar zijn die 27 miljard dollar gebleven? Slechts 25 procent ervan is besteed aan directe investeringen; 15 procent ervan is uitgegeven aan granen en veevoeder; 60 procent is besteed aan grondstoffen, halffabrikaten en onderdelen. De afgelopen tien jaar hebben de Polen boven hun stand geleefd. Gierek heeft zich in het binnenland politiek krediet verschaft door in het buitenland financieel krediet op te nemen. De kruik is gebarsten.

De Poolse economie zal zich niet herstellen voordat de kolenproductie weer op peil komt. In 1979 bedroeg deze 201 miljoen ton, in 1980 193 miljoen. De raming voor 1981 is 168 miljoen ton. De binnenlandse behoefte is ongeveer 160 miljoen ton, dus van de voorziene uitvoer van 19 miljoen ton komt niets terecht. In 1979 was Polen nog de tweede exporteur van de wereld, met een uitvoer van 45 miljoen ton. De mijnwerkers zijn zo uitgemolken dat ze de eerste gelegenheid hebben gebruikt om hun gram te halen. Hun verworvenheden zijn door de voorzitter van de plancommissie Madej bevestigd. ‘De regering beschouwt de

[p. 86]

verkorting van de werkweek van de mijnwerkers [tot vijf dagen] als onaantastbaar,’ zei hij in de Sejm (het parlement) op 2 juli.

Niettemin wil hij dat de mijnen zes dagen per week produceren. Waar moeten de tienduizenden mijnwerkers die daarvoor nodig zijn, vandaan komen? Waar moeten hun gezinnen wonen? Men kan kolenintensieve industrieën in Silezië sluiten om zo kolen te sparen en arbeid vrij te maken voor de mijnen, maar een dergelijke omschakeling gebeurt ook niet van zondag op maandag.

Niet minder belangrijk is de landbouw. Tot 1973 was Polen netto-exporteur van landbouwproducten. In de eerste vijf maanden van dit jaar bestond 40 procent van de invoer uit levensmiddelen en veevoeder. ‘In plaats van onze eigen landbouw te financieren, hebben we die van Noord-Amerika en Australië gefinancierd,’ zegt men nu. Economisch klopt dat niet, maar het geeft de stemming aan.

Om ideologische redenen werd voorrang gegeven aan staatsboerderijen, hoewel die 60 tot 70 procent meer graan nodig hadden om vlees te produceren dan particuliere boerderijen. Hierin is verandering gekomen. Privé-boerderijen (nog steeds 75 procent van het landbouwareaal), coöperatieve boerderijen en staatsboerderijen zullen op gelijke voet worden behandeld. Boeren krijgen nu 60 à 100 procent meer voor hun producten. Bovendien is midden december 1980 door de communistische partij erkend dat privé-boerderijen een permanente factor van het Poolse systeem vormen. Dat is van groot ideologisch belang.

De slagzin is nu ‘Alles voor de landbouw’. Inderdaad zou Polen zichzelf tamelijk snel kunnen voorzien. Daarvoor moeten echter wel de benodigde inputs (kunstmest, bestrijdingsmiddelen, tractoren, onderdelen) beschikbaar zijn. Waar moeten die vandaan komen? Ook de modernisering van de landbouw is een zaak van jaren.

Een derde essentiële voorwaarde is dat de onderhandelingen over de buitenlandse schuld redelijk verlopen. De terugbetalingsverplichtingen belopen dit jaar 9,7 miljard dollar. De invoer wordt op 7,2 miljard dollar geraamd, de uitvoer op 6,5 miljard. Er is dus een tekort van 10,4 miljard dollar.

Men zegt wel dat een staat niet failliet kan gaan, maar Polen verkeert wel degelijk in surseance van betaling. De onlangs in

[p. 87]

Parijs afgesloten onderhandelingen betroffen slechts 2,6 miljard dollar, lieten 1982 en latere jaren buiten beschouwing en moeten nog bilateraal worden uitgewerkt. Nu wordt met westerse banken onderhandeld. Vooral de Amerikaanse banken zijn tot nu toe ontoeschietelijk. De herfinanciering van de Poolse buitenlandse schuld zal nog zeer veel voeten in de aarde hebben. Overigens is de vraag gerechtvaardigd of westerse bankiers die honderden miljoenen dollars hebben geleend, het Oost-Europese stelsel wel kennen.

In de vierde plaats zijn economische hervormingen onvermijdelijk. Het dirigisme heeft de verhoudingen volstrekt vertrokken. De boer krijgt 14 zloty voor een liter melk, de consument betaalt 3 zloty. Het loont dus de moeite melk in de winkel te kopen en aan de staat te verkopen. Een kilo brood kost 3 à 6 zloty. Graan kost 1000 zloty per 100 kg. Het is dus voordeliger brood als veevoeder te gebruiken dan graan. Hoe moet men de vérité des prix herstellen?

Wat economisch noodzakelijk is, is politiek niet altijd aanvaardbaar. In 1970, 1976 en 1980 waren prijsverhoudingen het startsignaal van de onlusten. Men wil de noodzakelijke prijsverhogingen nu (ten dele) door salarisverhogingen compenseren, daarbij nivellerend ten gunste van de laagst betaalden. Daardoor zullen de beter betaalde ambtenaren aan koopkracht verliezen, terwijl ze ook aan politieke invloed zullen inboeten. Men wil de verantwoordelijkheid voor economische beslissingen namelijk decentraliseren. Ondernemingen zullen zelfstandig moeten zijn en zichzelf moeten kunnen financieren (en dus ook failliet moeten kunnen gaan).

Men vraagt zich af hoe de vele jaknikkers die jarenlang niets anders hebben gedaan dan aanwijzingen opvolgen, in korte tijd op eigen benen zullen leren staan. Bij de liberalisering van de Duitse economie kon Erhard terugvallen op een traditie van economische zelfstandigheid. Bovendien had hij de Marshallhulp achter de hand en was de Bondsrepubliek onderdeel van een liberaal West-Europa. Polen is ingebed in Oost-Europa, waaraan het allerlei leveringsverplichtingen heeft. Wie staat garant voor de nakoming daarvan wanneer de economie eenmaal is gedecentraliseerd?

Vice-minister van Buitenlandse Handel Karas wil verder gaan

[p. 88]

dan de hervormingen van Hongarije. Maar Kádár is daar al dertien jaar mee bezig. Gedurende de eerste helft van die tijd had hij de internationale conjunctuur mee. Bovendien beschikt hij over een politiek krediet dat partijleider Kania en premier Jaruzelski zich nog moeten verwerven. Het is waarschijnlijk dat als gevolg van de liberalisatie het nog slechter zal gaan met de economie, voordat er verbetering komt, met als gevolg veel ontgoocheling.

In 1981 zal het nationaal inkomen dalen met 15 procent. Volgens Madej zal het vijf à zes jaar duren voordat het nationaal inkomen het peil van 1978-1979 weer kan bereiken. Het gebrek aan goederen is nu dramatisch. Er is tekort aan zeep. Er is te weinig wc-papier. Sigaretten zijn op de bon. Er is gebrek aan lucifers. Overal staan mensen in de rij. Tot nog toe dragen de Polen dit met bewonderenswaardig geduld. Hoe lang houden ze dat vol?

Ze zullen alle steun nodig hebben van de enige twee instellingen die het volk vertegenwoordigen: Solidariteit en de kerk. Solidariteit heeft enorm veel enthousiasme en vertrouwen gewekt, en daarmee verwachtingen. Het zelfvertrouwen van haar leiders is begrijpelijk, want wat hebben ze niet al bereikt? De leiders zijn jong. Voorzitter Boejak van de Warschau-regio van Solidariteit is 23 jaar. Hun zichtbaar optimisme doet vermoeden dat ze de ingewikkeldheid van de economische problemen onderschatten. Dat is maar goed ook, anders zou hun de moed in de schoenen kunnen zakken.

Sommige regeringsleiders beschuldigen Solidariteit ervan, het communisme overboord te willen zetten. Solidariteit ontkent dat. Maar ze moet opkomen voor de belangen van de werknemers in een staat die als werkgever overheersend is. De inrichting van die staat kan hun dus niet onverschillig blijven. Wat is dan economie, wat politiek? Daarbij komt dat de partijbureaucratie zich nog verre van gewonnen heeft gegeven. Zeker, de partij is gedemoraliseerd en verdeeld. De overgrote meerderheid van de afgevaardigden naar het congres dat op 14 juli is begonnen, is nieuw en dus onervaren.

Het partijapparaat, het establishment, dat op zo'n dertigduizend man wordt geschat, houdt zich koest. Maar het heeft de strijd nog niet opgegeven. Het wil de tijd afwachten dat de mensen uit ontgoocheling ook Solidariteit de rug toedraaien om dan

[p. 89]

de salamitactiek toe te passen, waarin communisten onovertroffen zijn. Zo is het tot nog toe steeds gegaan, zo zullen ze het weer proberen.

De toestand in Polen lijkt op een patstelling. Solidariteit en de kerk zijn afhankelijk van de regering, en dus van de partij, voor het doorvoeren van de economische hervormingen. Daarom is het in hun belang de partij te steunen, mits deze maar in hun richting gaat en niet zo krachtig wordt dat ze hen weer kan onderdrukken. Dit is hun dilemma. Solidariteit en de kerk kunnen de spanning en de ontevredenheid onder het volk waarschijnlijk in de hand houden, mits ze concessies van de partij krijgen. Voor zover die concessies op economisch terrein liggen, zullen ze de economie verzwakken en het ongenoegen dus vergroten. Voor zover die concessies op politiek terrein liggen, zullen ze de partij ondermijnen en het machtsvacuüm verergeren. Dit zijn de interne contradicties van het Poolse communisme. Veel balanceerkunst en geduld zullen nodig zijn om Polen erdoorheen te loodsen.