Onverwerkt verleden

[p. 55]

6
De affaire-Republica

Hierboven heb ik al de ‘affaire-Republica’ genoemd. Hoe dat precies zat, heb ik uiteengezet in een artikel dat op 30 januari 1991 in De Groene Amsterdammer verscheen.

Waar ging die ‘affaire-Republica’ ook weer over? De Portugese Anjerrevolutie had plaats op 25 april 1974. Door een militaire coup werd toen een eind gemaakt aan de fascistische dictatuur van Salazar en Caetano. Generaal Spínola, die een cruciale rol had gespeeld bij het herstel van de democratie, werd de eerste (voorlopige) president.

Die zomer werd de invloed van communisten en gauchisten steeds groter. Op 30 september trad Spínola af, nadat communisten een demonstratie van zijn aanhangers hadden verhinderd. In zijn laatste toespraak waarschuwde hij tegen ‘nieuwe vormen van slavernij die worden voorbereid onder de vlag van valse vrijheid’. Met hem werden de laatste gematigden verdreven uit een regering die nu werd overheerst door communisten en gauchisten. The Economist vergeleek Spínola met Kerenski.

Pers en radio raakten onder invloed van door communisten geleide vakbonden. Op 5 december 1974 traden alle journalisten van de in naam onafhankelijke televisie af omdat de programma's werden gecensureerd in pro-communistische zin. Eind januari 1975 verstoorden een paar duizend extreem-linksen in Oporto het congres van het Sociaal Democratisch Centrum, de enige wettelijk toegestane gematigd-conservatieve partij, zodat het moest worden afgebroken. In februari werd een wet aangenomen die voorzag in één vakbondsfederatie, de Intersyndical. Deze kwam onder communistische invloed te staan. Op 11 maart ondernamen generaal Spínola en een aantal rechtse militairen een putsch die mislukte. Daardoor verschoof de macht binnen de ‘Beweging der Strijdkrachten’ naar links. Freitas do Amaral, leider van het Sociaal Democratisch Centrum, bekende tegenover de Times dat hij niet langer thuis durfde te slapen.

[p. 56]

De communistische partij en de Beweging der Strijdkrachten hadden nu de touwtjes in handen. Alvaro Cunhal, leider van de pcp, was de machtigste niet-militair in het land geworden. De nieuwe ‘Hoogste Revolutionaire Raad’, het uitvoerende orgaan van de Beweging der Strijdkrachten, leek onbeperkte bevoegdheden te bezitten. De dienst werd daar uitgemaakt door de bondgenoten van de communisten binnen de beweging. Nog voordat de raad werd beëdigd, nationaliseerde deze alle lokale banken en verzekeringsmaatschappijen. De conservatieve partij der christen-democraten werd verboden. Hetzelfde lot viel twee ultralinkse partijen ten deel, zodat de communisten ook ter linkerzijde geen concurrentie meer hoefden te vrezen.

Maar de verkiezingen van 25 april 1975 - één jaar na de Anjerrevolutie - liepen anders dan verwacht. De opkomst was 91 procent. De Socialistische Partij van Mario Soares werd de grootste met 38 procent van de stemmen. Alvaro Cunhals communisten en hun bondgenoten kregen niet meer dan 18 procent. Maar de Hoogste Revolutionaire Raad bleef de macht houden. Zoals commandant Jesuino, minister van Informatie, zei: ‘Politieke verkiezingen veranderen geen regeringen (...). De politieke partijen moeten nu gehoor beginnen te geven aan de wil van het volk zoals die door de Beweging der Strijdkrachten wordt uitgedrukt.’ De opmars der communisten in de Beweging der Strijdkrachten was niettemin tot staan gebracht.

Op de één-meibijeenkomst in het stadion, georganiseerd door Intersyndical, werd Mario Soares door ‘niet-geïdentificeerde mensen in burger’ verhinderd op de eretribune plaats te nemen. De volgende dag weigerden de typografen van het socialistische blad Republica artikelen te publiceren die beschuldigingen uitten aan het adres van Intersyndical. Op 16 mei eisten de typografen het ontslag van hoofdredacteur Raul Rego, een moedig tegenstander van Salazar en Caetano, wiens oppositie hem op drie jaar gevangenis was komen te staan. Op 19 mei sloten de typografen Rego op in zijn kantoor en kraakten ze hun eigen krant. Bij het aanbreken van de volgende dag ontruimde het leger de kantoren van Republica. De belangrijkste kritische krant van Portugal was nu monddood gemaakt.

Op 6 augustus 1988 - ik was toen minister van Defensie - vertelde Raul Rego mij in Lissabon over deze episode het volgende:

[p. 57]

Ten tijde van de Anjerrevolutie bestond de redactie van Republica uit twintig journalisten, onder wie twee of drie communisten. Daarnaast waren er dertig zetters en soortgelijk personeel, onder wie drie communisten. Na de revolutie heb ik twee maanden deel uitgemaakt van de eerste provisionele regering. Toen ik op de krant terugkwam, was die totaal van aard veranderd. Degenen die tevoren de grootste conformisten waren geweest, waren nu de grootste communisten.
De toestand in Portugal verslechterde het hele jaar van april 1974 tot april 1975. Steeds meer macht verschoof naar de pcp. Die partij was natuurlijk een betrekkelijk kleine minderheid, maar ze had lef. Op 1 mei 1975 werd Mario Soares, de grote winnaar van de verkiezingen, bij de festiviteiten van de officiële tribune geweerd en door mannen in burger lastiggevallen. Daarover schreef ik een hoofdartikel. De zetters weigerden dat artikel te zetten. De volgende dag weigerden ze de hele krant te zetten en eisten ze mijn vervanging. De krant was nu lamgelegd. Er werd gezegd dat de krant moest overeenstemmen met de wil van het volk.
Toen men mijn naam wilde verwijderen van de voorpagina hebben een dozijn redacteuren en ik daartegen geprotesteerd. Ik heb die dag en de daaropvolgende nacht mijn kantoor niet verlaten. De hele nacht heb ik gediscussieerd met ambtenaren van het ministerie van Informatie die aan de kant van de pcp stonden. Om vijf uur 's ochtends zijn de redactie en ik naar huis gegaan. Het leger heeft de krant toen geschorst.

Mario Soares en zijn partijgenoot Salgado Zenha, minister van Justitie, besloten niet langer deel te nemen aan de vergaderingen van de ministerraad zolang Republica niet normaal onder leiding van Raul Rego kon verschijnen.

Op 10 juli 1975 publiceerden de typografen een antisocialistische versie van Republica. Soares en Zenha verlieten de regering twee dagen later. Het was de ernstigste confrontatie tussen socialisten en communisten sinds de Anjerrevolutie. Alvaro Cunhal zei daarover: ‘De vrijheid van meningsuiting is ook die van de typograaf die zich afvraagt of hij ideologisch antirevolutionair materiaal moet helpen publiceren (...). Men mag de vrijheid natuurlijk niet gebruiken om de vrijheid te vernietigen (...) of om de contrarevolutie te organiseren.’

[p. 58]

Hierdoorheen speelde een andere affaire. Op 23 juni 1975 kreeg de redactie van Republica vier bladzijden ter beschikking van Le Quotidien de Paris. Men publiceerde daarin onder andere een ‘ultrageheim’ document dat zou zijn opgesteld in Moskou en dat de tactiek van de pcp zou uitstippelen. Het document zou zijn ondertekend door Boris Ponomarev, lid van het Centraal Comité en belast met de betrekkingen met de communistische partijen in het Westen. De tactiek betrof vijf aspecten: de buitenparlementaire macht, de vakbonden, de strijdmachten, de media en de factor tijd. Met betrekking tot de media was het parool: ‘Westerse communistische partijen die erin slagen zich in de kringen van de macht te nestelen, moeten de vijanden van de arbeidersklasse zo snel mogelijk alle massamedia en alle instrumenten voor propaganda ontnemen.’

Grote opwinding in Parijs, waar Paul Laurent, lid van het secretariaat van de pcf, protesteerde in naam van de intellectuele eerlijkheid en de moraal. Grote opwinding ook in Lissabon, waar de pcp het document een ‘grove provocatie’ noemde van het soort ‘waarin de cia zich in het bijzonder heeft gespecialiseerd’. Maar het ‘ultrageheime document’ bleek een parafrase te zijn van een artikel dat Ponomarev in juni 1974 had gepubliceerd in het blad Vraagstukken van Vrede en Socialisme, het oude tijdschrift van de Kominform dat in Praag werd uitgegeven. Dit is wat Ponomarev had te zeggen over de media: ‘De massamedia spelen in de sociale en politieke strijd van vandaag een rol zonder precedent in de geschiedenis van de revoluties van het verleden. De ervaring van Chili overtuigt ons dat, wil men overwinnen, men de heerschappij van de klassenvijand over de belangrijkste informatiemiddelen moet beëindigen.’ Het ‘ultrageheime document’ bevatte dus niets nieuws.

Wat vond Le Monde van de affaire-Republica? In een hoofdartikel in de editie van 21 juni 1975 vroeg het blad zich onder de kop ‘Revolutie en Vrijheid’ af of informatie neutraal kon zijn. Die vraag was ondubbelzinnig wanneer een revolutie de ene dominante ideologie verving door de andere. In de omstandigheden van Portugal was de onmiddellijke en volledige toepassing van de persvrijheid moeilijk. Ze was daar slechts twee jaar oud en niet alle ‘gebruikers’ ervan waren zonder bijbedoelingen. De ‘vrijheid’ werd niet altijd in onschuld aangeroepen. En de vrij-

[p. 59]

heid van informatie betekende niets zonder de middelen daartoe. Wie de toestand van de westerse pers beschouwde, zag dat die vrijheid ten dele slechts formeel en niet materieel was. Aldus Le Monde.

Het blad werd door twee schrijvers, en niet de minste, van repliek gediend. In Le Figaro van twee dagen later constateerde Raymond Aron dat Le Monde zich bediende van het pseudo-marxistische onderscheid tussen formele en materiële vrijheid om tersluiks de sluiting van de krant te rechtvaardigen, hoewel die was verbonden met een partij waaraan 38 procent van het electoraat zijn vertrouwen had gegeven. In Le Nouvel Observateur wees Edgar Morin een week later op het onvermogen van Le Monde te kiezen tussen een revolutionair proces en de vrijheid van de pers.

Het antwoord van de hoofdredacteur van Le Monde was een wonder van tartufferie. Het is zin voor zin geanalyseerd door Michel Legris in diens boek Le Monde tel qu'il est uit 1976, die daar 28 pagina's voor nodig had. Ik vat het betoog van Fauvet hier samen en geef het commentaar van Legris tussen haakjes.

In Portugal, schreef Fauvet, was de legitimatie revolutionair. (Hij schrijft niet waarom. Dit was immers na de verkiezingen van 25 april 1975.) De politieke partijen hadden aanvaard dat de gevolgen van de verkiezingen voor de regering beperkt zouden zijn. (Ze waren daartoe gedwongen.) Men moest de persvrijheid in dat licht zien. Iedere democraat wenste dat de democratische legitimatie de revolutionaire zo spoedig mogelijk zou vervangen, ondanks de onderontwikkeling van Portugal. (Rechtvaardigt onderontwikkeling persbreidel?) Maar men bereikte dat niet door dit thema te herkauwen. (Wel door te zwijgen?) Noch door vervalsingen te publiceren. (Hiermee wordt het document van Ponomarev bedoeld.) Met economische hulp kon Europa bereiken dat Republica weer zou verschijnen en die had het nog niet gegeven. (Europa was dus verantwoordelijk voor de sluiting van Republica.) Persvrijheid hing af van de organisatie van de maatschappij. (Een vrijbrief voor censuur.)

Hoofdredacteur Jacques Fauvet ontving steun uit twee hoeken. Op 6 augustus 1975 schreef M. Zarodov, hoofdredacteur van Vraagstukken van Vrede en Socialisme, in Pravda: ‘De meerderheid wordt niet rekenkundig gemeten, zoals de bourgeoisie

[p. 60]

het doet voorkomen, maar zuiver in politieke termen.’ Fauvet zal het hiermee eens zijn geweest - voor Portugal natuurlijk, niet voor Frankrijk.

Een maand later schreef professor Maurice Duverger, de dienstdoende politicoloog van Le Monde, zijn artikel ‘De overgang naar de democratie’. Iedereen wist dat een pluralistische democratie alleen kon functioneren in een land met een zekere ontwikkeling, schreef Duverger. Een dergelijke ontwikkeling bezat Portugal niet en de verkiezingen van 25 april 1975 gaven ‘de illusie van een volwassenheid van de burgers die niet overeenkomt met de werkelijkheid’. Immers, de reactionaire krachten hadden het hoofd weer opgestoken in het noorden van Portugal, waar de boeren tegen de communisten in verzet waren gekomen.

Democratie, zo vervolgde Duverger, behoefde burgerzin. Zonder burgerzin bleef het electoraat in de toestand van een ongearticuleerde massa. ‘Een groot deel van de Portugese kiezers verkeert nog in die toestand.’ Een overgangsregime moest stabiliteit hebben om op die manier een garantie te kunnen vormen tegen de oprispingen van ‘een electoraat zonder ruggengraat (...). De verkiezingen hebben te snel plaatsgehad. Ze hebben de socialisten dronken gemaakt door ze te laten geloven dat ze het politieke spel konden beheersen.’ In Portugal moest de democratie ‘voor een tamelijk lange tijd onafhankelijk zijn van de verkiezingsresultaten’. Aldus deze goeroe van de linkeroever.

Coimbra Martins, ambassadeur van Portugal in Frankrijk, antwoordde enige dagen later dat de redenering van Duverger de klassieke redenering was waarmee Salazar zijn dictatuur placht te verdedigen.

Terugkijkend op de lange hete zomer van 1975 zei Mario Soares in maart 1978: ‘De communisten waren aan de macht en hadden alle overheidsorganen in handen. Er was al een geheime politie in aantocht. Ze hadden de radio, de televisie en de andere communicatiemiddelen onder controle. Ze speelden een overheersende rol in het bankwezen en bezaten de meerderheid in de Revolutionaire Raad en het leger. In die periode was ons land bezig door te slaan naar de Russische kant. Dat was voor alle waarnemers duidelijk. (...) In november 1975 probeerden de communisten opnieuw met geweld de macht over te nemen.’

[p. 61]

Maar tegen het einde van 1975 legden de communisten het steeds meer af tegen de gematigden. In februari 1976 werd de Beweging der Strijdkrachten teruggedrongen in een adviserende rol. Het Portugese volk had professor Maurice Duverger slecht gelezen, want in de verkiezingen van 25 april 1976 werd de Socialistische Partij weer de grote winnaar, met 35 procent van de stemmen tegen 14,4 procent voor de communisten. En op 1 januari 1986 trad Portugal toe tot de Europese Gemeenschap.

Dat Portugal is ontkomen aan een communistische dictatuur is te danken aan het gezond verstand van de Portugezen, niet aan Le Monde.