De engel en het beest

[p. 134]

Economische boycots

Langzaam maar zeker raakt het inzicht aanvaard dat vrijhandel de welvaart voor de wereld als geheel vergroot. Hoewel dit inzicht tijdens de crisis van de jaren dertig aan terrein heeft verloren, werd het na de Tweede Wereldoorlog op ondubbelzinnige wijze in internationale overeenkomsten bevestigd. Ook de ontwikkelingslanden dringen bij voortduring aan op vrijhandel omdat zij tweederde van hun industriële produkten in het Westen afzetten. Een vrije toegang tot de Europese markt is essentieel voor hun economische groei.

Een zo vrij mogelijke internationale handel is dus ons ideaal; een ideaal dat mede op politieke overwegingen steunt. Er bestaat een historisch verband tussen handelsbedrijvigheid en liberalisme. De democratie is het eerst ontloken in Athene, de Noorditaliaanse steden, de Republiek der Verenigde Nederlanden en Engeland. Het handeldrijven overtuigt iemand van de betrekkelijkheid van de eigen gewoonten. De handelsgeest staat op gespannen voet met dogmatische en ideologische scherpslijperij. Men kan niet stellen dat vrije ondernemingsgewijze produktie noodzakelijkerwijs met democratie samengaat - het voorbeeld van vele landen in Zuid-Amerika bewijst het tegendeel - maar wel dat overal waar dat stelsel is afgeschaft het ook gedaan was met de democratie. Internationale handel bevordert de economische groei die het pad van de emancipatie effent. Het kastensysteem van India houdt stand in de dorpen. In de geïndustrialiseerde steden blijkt het onmogelijk te handhaven en brokkelt het dan ook in snel tempo af.

Een onderneming is een doelorganisatie. De verantwoordelijkheden van een ondernemer hangen samen met zulk doelgericht handelen. In enge zin houden zij in dat een ondernemer moet handelen overeenkomstig de statuten van zijn vennootschap en de wet en dat hij gerechtvaardigde verwachtingen niet mag teleurstellen. In ruime zin omvat zijn verantwoordelijkheid bovendien maatschappelijk gedrag, dat in een aantal gedragscodes is neergelegd, zoals in de oeso-code voor multinationale ondernemingen. Deze gedragsregels betreffen echter aspecten die alle verband houden met het ondernemingsgebeuren. Zij duiden niet op enigerlei verantwoordelijkheid voor de politieke inrichting van de samenleving. Men kan een dergelijke verantwoordelijkheid niet laden op een privaatrechtelijke onderneming. Men kan van ondernemers dan ook

[p. 135]

niet eisen dat zij door middel van hun onderneming politiek actief zijn, en zeker niet in het buitenland.

De omgekeerde stelling is uiting van de neiging om allerlei verantwoordelijkheden uit te breiden, niet alleen naar aard maar ook naar plaats. Ondernemers aansprakelijk houden voor wantoestanden, waarmee zij gedwongen worden te leven op straffe van sluiting en dus massaontslag, is een voorbeeld van zo'n uitbreiding naar aard. De aansprakelijkheid hier voor wat daar gebeurt, is een voorbeeld van zo'n uitbreiding naar plaats. Zo groeit gestaag de neiging om wetgeving ook buiten eigen land te laten gelden. Het gevaar dat hier dreigt, is een vermenging van verantwoordelijkheden. Wat moet een onderneming doen wanneer wetten en voorschriften in het land van herkomst strijden met die in het land van vestiging? Voor het bedrijfsleven betekenen deze conflicten een volstrekt onmogelijke positie.

Dat geldt helemaal voor de ‘extraterritorialiteit van de moraal’. Wanneer een onderneming niet alleen de wetten van het land, niet alleen de gedragscode van de oeso moet naleven, maar bovendien de moraal van de achterban, dan dreigt een soort ‘management by love-in’, waardoor zij spoedig ter ziele zou zijn. Bovendien: wie is die achterban? De een zegt dit, de ander zegt dat. De moraal blijkt pluriform te zijn. Om deze redenen moeten de verantwoordelijkheden van het bedrijfsleven nauwkeurig worden bepaald, zodat iedere ondernemer precies weet waaraan hij zich heeft te houden en daaraan ook gehouden kan worden. Bovengenoemde gedragscodes vormen een aanzet daartoe en een aantal ondernemingen heeft die codes ook aanvaard.

Economische sancties zijn handelsbeperkende maatregelen die politieke doeleinden dienen. In extreme vorm zijn zij een boycot. Wat is het effect van een boycot, gesteld dat die kan worden uitgeoefend? Die vraag is belangrijk, want het is een ethisch beginsel dat men aansprakelijk is voor de gevolgen van zijn handelen, ook al waren de bedoelingen nog zo goed. Het gaat niet om de bedoelingen, het gaat om de uitkomst. Het gaat niet om ons, maar om hen!

Het is twijfelachtig of een verbreking van de commerciële betrekkingen de mensenrechten goed zou doen. Handelsbetrekkingen betekenen een verbinding met een vrijere buitenwereld. Direct contact met de (democratische) opvattingen van anderen werkt hervormend. (Datzelfde geldt overigens voor culturele betrekkingen en wetenschappelijke contacten.) Natuurlijk is er geen garantie dat die beïnvloeding ten goede plaatsvindt, maar de omgekeerde garantie bestaat wel: waar handelsbetrekkingen ontbreken, bestaat in ieder geval geen mogelijkheid tot beïnvloeding. Het lijdt bovendien geen twijfel dat een boycot nog meer

[p. 136]

werkloosheid en nog meer ellende voor de armen zou betekenen, zonder het regime noodzakelijkerwijs sneller tot inkeer te brengen. Integendeel: de blokkade van Joegoslavië door het Oostblok na 1948 en die van Cuba door de Verenigde Staten hebben de posities van Tito en Castro versterkt.

Economische groei is een sociaal smeermiddel. Het bovengenoemde voorbeeld van de positie van de kasten in India geeft dat ook aan. Het is dus onjuist te beweren dat de mensenrechtenpolitiek ‘boven onze economische belangen uitstijgt’. Dat zou waar kunnen zijn indien er een tegenstelling zou bestaan, maar in de praktijk blijkt dat die er niet is! Een economische boycot geeft morele zelfbevrediging ten koste van het proletariaat in het onderdrukte land.

Wat is dan de rol van het bedrijfsleven in de buitenlandse politiek? Het antwoord is: geen! Wat zou men zeggen als General Motors de Raad van Middelbaar en Hoger Personeel ging subsidiëren? Zou men niet menen dat dit een ontoelaatbare inmenging is in de binnenlandse aangelegenheden van een soevereine staat? Een activistische politiek keert zich naar beide kanten! Nogmaals: dit betekent niet dat ondernemers niet tot het uiterste zouden mogen gaan om in zo ruim mogelijke opvatting van hun taak menselijke ellende te verzachten. Maar dat streven zal toch allereerst een aanwezigheid ter plaatse vereisen. Dan zal tevens blijken dat buitenlandse ondernemingen meestal een vooruitstrevender beleid voeren dan lokale. Het blijft dus waarschijnlijk dat Nederlandse ondernemingen in landen met verwerpelijke regimes per saldo een gunstige invloed hebben, mits zij verklaren zich te zullen houden aan internationaal afgesproken gedragsregels.