Cassandra tegen wil en dank

[p. 163]

18
Oppositie (1)

Begin 1990 werd uit de peilingen duidelijk dat iedereen was uitgekeken op Joris Voorhoeve. Onze partijvoorzitter Leendert Ginjaar heeft hem toen gezegd dat hij zou moeten aftreden, wat hij vervolgens ook deed. Maar wie zou hem moeten opvolgen? Leendert nodigde drie mogelijke kandidaten bij zich thuis uit: Frits Korthals Altes, Loek Hermans en mijn persoon. Frits Korthals Altes vond zichzelf niet geschikt; Loek Hermans wilde burgemeester van Zwolle worden; ik zei ‘ja’.

Op Koninginnedag 1990 kwam de vvd-fractie bijeen in het Hotel 't Speulderbos in Garderen om een nieuwe voorzitter te kiezen. Omdat Frits Korthals Altes en Loek Hermans geen kandidaat waren, was ik de enige. Mijn verkiezing lag dus voor de hand. Maar of dat van harte ging, betwijfelde ik. Het was toch meer bij gebrek aan beter. Althans, zo voelde ik dat. Ik moest mij nog geheel en al bewijzen. Zou mij dat lukken? Ik twijfelde daar niet aan. Ik zat nu twaalf jaar in de politiek en had een staatssecretariaat en een ministerschap achter de rug. Waarom zou het niet lukken?

Nu moest de partij nog worden overtuigd. Dat zou gebeuren op een congres in Zwolle. Daar gebeurde iets karakteristieks. De partij wilde van Joris Voorhoeve af. Wie had daarvoor gezorgd? Leendert Ginjaar. Wie kreeg vervolgens op zijn kop? Leendert Ginjaar. Zo gaat het altijd. Ikzelf heb toen mijn eerste toespraak tot de partij gehouden. Die werd goed ontvangen en men leek zich neer te leggen bij mijn fractievoorzitterschap. Mijn eerste toets zouden de Algemene Politieke Beschouwingen van dat najaar zijn. Die zijn slecht beoordeeld. Ik herinner

[p. 164]

mij nog de kop boven een recensie in nrc Handelsblad: ‘Bolkestein scoort geen enkel punt’. Maar als men de teksten van mijn bijdrage aan het debat nu zou herlezen, zou men die heel normaal vinden en ook voor tegenstanders best het aanhoren waard. Het moet dus hebben gelegen aan de wijze waarop ik daar stond en sprak, aan de indruk die ik daarmee maakte. Mijn collega's in de fractie zullen wel hebben gedacht: wie hebben we in 's hemelsnaam verkozen?

Dit alles neemt niet weg dat er toen sprake is geweest van een niet onbelangrijke gedachtewisseling tussen minister-president Ruud Lubbers en mij. Dat betrof de hereniging van Duitsland, die de week daarvoor tot stand was gekomen. Ik zei aan het slot van mijn tweede termijn: ‘Over één onderwerp is met geen woord [door de regering] gesproken. Dat is de vereniging van Duitsland. Ik vind dat verbijsterend. Het is een gebeurtenis van waarlijk geopolitiek belang. De regering zwijgt in alle talen.’

Lubbers antwoordde dat hij zich een reeks van gebeurtenissen kon herinneren waarbij hij als minister-president van Nederland zijn bijdrage had kunnen leveren aan dat verenigingsproces. Dat was allemaal niet verborgen gebleven. In tal van persoonlijke contacten had hij getracht het zijne eraan bij te dragen om het proces positief te ondersteunen. Indien men mij, Bolkestein, in het buitenland zou horen, zou men zeggen: ‘Wat krijgen we nou? Dit is uitgerekend de man, Lubbers, die zich daarin zeer heeft geprofileerd.’

Het was duidelijk dat wij langs elkaar heen praatten. Ik wilde de mening van Lubbers ‘over een politieke aardverschuiving in Europa zonder precedent of weerga [...] die Nederland zeer direct zal raken’. Het antwoord van Lubbers maakt duidelijk dat hij vooral zijn eigen rol wilde benadrukken. Maar daar was het mij natuurlijk niet om te doen. Het was een bizarre gedachtewisseling.

Op 2 augustus 1990 viel Irak onder Saddam Hoessein Koeweit binnen, daarmee de Eerste Golfoorlog ontketenend.

[p. 165]

Toen Irak resoluties van de Veiligheidsraad negeerde, werd een grondoorlog onvermijdelijk. Moskou ontwikkelde daarop in februari 1991 een onduidelijk initiatief, dat door drie Europese landen werd ondersteund: Italië, België en, bij monde van Lubbers, Nederland. Maar onze minister van Buitenlandse Zaken Hans van den Broek deelde die houding niet. In een mondeling overleg met de Tweede Kamer op 25 februari zei hij dat de voorstellen van de Sovjet-Unie ‘een aantal essentiële zaken ontbeerden’. Daarmee zette hij zijn minister-president de voet dwars. Die had daar niet van terug, althans niet in het openbaar.

Een ander punt dat mij van Ruud Lubbers scheidde, was zijn houding tegenover het liberalisme. Op de partijraad van het cda van 8 mei 1982 had hij gezegd: ‘Het tij van het liberalisme komt weer op. Vooral op het stuk van slijtage van normen en waarden zien wij dat.’ Dit was zijn reactie op de verkiezingsoverwinning van Ed Nijpels van dat jaar, die het aantal zetels van 26 op 36 had gebracht.

Het was een standaardreactie van christendemocraten op liberalen: wie geen christelijke overtuiging heeft, kan geen normen en waarden kennen. Zo ook zei Lubbers in zijn interview met Willem Breedveld in Trouw van 26 oktober 1991: ‘Het is ook een beetje des liberaals om wat oppervlakkig te oordelen over andere levensstijlen en religies. Wat mij betreft getuigt het van weinig verbondenheid met mensen die niet alleen horizontaal denken maar ook verticaal.’ Ik antwoordde dat ik deze aantijging verwierp, in het bijzonder omdat ik het verlies van de verticale dimensie in het hedendaagse christendom betreurde, zoals ik in een interview met Derk Jan Eppink had benadrukt.

Minister van Justitie Ernst Hirsch Ballin (cda) is op dit thema doorgegaan. In april 1994 heeft hij een toespraak gehouden, waarvan het persbericht meldde: ‘Liberale gezindheid deel criminaliteitsprobleem.’ Hij achtte het verlichtingsdenken - met de liberalen als belangrijkste erfgenamen - voor zo-

[p. 166]

wat alle euvels van de huidige samenleving verantwoordelijk. Tegen avro's Radiojournaal van 20 april 1994 zei hij dat de vvd doorging met de ‘kaalslag in de onderlinge verhoudingen’. Enige dagen daarna merkte hij op ‘dat partijen die het geloof willen wegdrukken als een privézaak, marcheren op de weg van de vervlakking, die ons al zo veel onheil heeft gebracht’.

Mijn reactie was dat christendemocraten zeventig jaar onafgebroken aan het bewind waren geweest en dus medeverantwoordelijkheid moesten aanvaarden voor enigerlei falen van de openbare moraal. Ik besloot mijn brief met de opmerking dat het cda het antwoord op zijn problemen behoorde te zoeken in cohesie en bestuurskracht, niet in het etaleren van morele pretenties of het beschuldigen van anderen.

Intussen had ik op 9 december 1990 deelgenomen aan een discussie met de Leidse historicus Henk Wesseling over het onderwerp ‘Liberalisme en cultuur’. Dat debat werd gehouden in het kader van de K.L. Poll-stichting voor Onderwijs, Kunst en Wetenschap, ter nagedachtenis aan de veel te vroeg overleden journalist Bert Poll. Mijn toespraak bevatte enige elementen waarop ik in later jaren uitvoerig ben teruggekomen.

In economisch opzicht meende ik dat de sanering van de overheidsfinanciën nog lang niet was voltooid. De nationale schuld groeide nog elk jaar, en die toestand was ‘in moreel opzicht onaanvaardbaar’. Wat betreft het onderwijs pleitte ik voor de terugkeer van de prestatiemoraal. Ik reageerde hiermee op het ideaal van de ontspannen samenleving waarnaar het kabinet-Den Uyl had gestreefd. Ik meende dat de leraar jarenlang had gefunctioneerd ‘als een begeleider van jongeren op weg naar volwassenheid in plaats van als iemand die kennis overdraagt’. Ik noemde dit een uiting van een hedonistische en anti-intellectuele tendens. Ik was dus ook voor een selectie aan de poort van de universiteit.

Het derde punt ging over de islam. Waren de Europese Weltanschauung en de islam gelijkwaardig? Veel moslims vonden zelf van niet. In sommige islamitische landen was het dan ook niet

[p. 167]

toegestaan een kerk te bouwen. Zelf zag ik die gelijkwaardigheid ook niet. Ik vermoedde dat de meeste Nederlandse vrouwen mijn mening zouden delen, want ‘de wijze waarop vrouwen worden behandeld in de wereld van de islam is een smet op het blazoen van die cultuur’. Het liberalisme zou niet gedijen in een islamitische omgeving. Ik waarschuwde voor het cultuurrelativisme - de neiging de wereldculturen als gelijkwaardig te beschouwen.

Deze korte passage is mij komen te staan op een aanklacht van twee inwoners van de provincie Utrecht. Ik ben de letterlijke woorden van die aanklacht vergeten. Ik neem aan dat ik uitspraken had gedaan die stigmatiserend ten aanzien van een bevolkingsgroep zouden zijn geweest, en dat mijn stelling dat de islamitische cultuur inferieur aan de westerse was als schrijnend zou zijn ervaren. Maar, zo overwoog ik, waarom willen al die moslims dan in het Westen wonen? Het Openbaar Ministerie heeft de aanklacht overigens geseponeerd.

Deze passage over de islam en het Westen heeft een voorgeschiedenis. In de jaren tachtig had ik mij als Kamerlid beziggehouden met buitenlandse zaken, handelspolitiek en financieel-economische onderwerpen. Maar als fractievoorzitter mocht ik overal mijn neus in steken. Dat werd ook van mij verwacht. Zo werd mij al snel duidelijk dat er iets loos was met de manier waarop minderheden in Nederland tegemoet werden getreden. Dat was een groot probleem, dat alleen maar kon groeien gezien de toevloed aan asielzoekers, vooral uit niet-westerse culturen.

Nu trof het dat in september 1990 voorzitters van de vijf grootste fracties een gezamenlijke reis zouden maken naar wat toen nog de Sovjet-Unie heette. Die reis bracht ons ook naar Almaty, de toenmalige hoofdstad van Kazachstan. Wij moesten daar een paar uur op een bus wachten. De zon scheen, het weer was aangenaam en ik nodigde drie van mijn collega's één voor één uit een blokje om te lopen. Ik deelde hun mijn mening over de situatie der minderheden mede en zei dat dit pro-

[p. 168]

bleem te groot was voor een enkele fractie en dat ik daarom naar een consensus streefde. Hans van Mierlo en Elco Brinkman hoorden mij zwijgend aan. Alleen Thijs Wöltgens had commentaar. Hij vreesde dat integratie de enige oplossing zou zijn. Zijn woordkeus verried dat binnen de PvdA de integratie toch minder wenselijk werd geacht dan een voortbestaan binnen de eigen identiteit.

Die herfst gebeurde er niets op dit vlak. De vvd zat in de oppositie. Misschien gebeurde er iets in het regeringskamp? In december van dat jaar hield ik de lezing waarover ik het hier eerder heb gehad. Weer was er geen respons. In het eerste halfjaar van 1991 evenmin. Maar er moest toch iets gebeuren, vond ik, want het overheidsbeleid samenvatten met de slagzin ‘integratie met behoud van identiteit’ vond ik getuigen van een interne contradictie.

Indien niemand wilde bewegen, dan toch ik, meende ik. In de zomer van 1991 heb ik wat om mij heen gelezen en het artikel geschreven dat op 12 september 1991 in de Volkskrant is verschenen. Daarop volgde een lawine aan reacties: de meeste kritisch tot zeer kritisch, enkele kwaadaardig, sommige ondersteunend.

Wat stond er precies in dat artikel? De hoofdstelling ervan was dat immigranten zich moesten conformeren aan de essentiële waarden van de Nederlandse samenleving, zoals de gelijkwaardigheid van man en vrouw, de gelijkheid van allen voor de wet en de scheiding van kerk en staat. Wie dat nu leest, zou denken: ja, natuurlijk, dat spreekt toch vanzelf? Maar destijds was dit allesbehalve gesneden koek. Vooral het kartel der experts die tot die tijd de discussie hadden beheerst, roerde zich duchtig.

Daarnaast heb ik mijn stelling over de ongelijkwaardigheid der culturen herhaald. Ik heb die stelling met opzet vermeld om mijn vermoeden te bevestigen dat niemand het daarmee eens zou zijn, hoewel ieder bezoek aan het Midden-Oosten haar zou staven. Zo gebeurde. Ik beschouw dit als een bewijs

[p. 169]

van mijn standpunt dat vooral Noordwest-Europa lijdt aan cultureel masochisme, een verlies aan vertrouwen in de eigen beschaving. Het laatste hoofdstuk van mijn boek De intellectuele verleiding heb ik daar overigens ook aan gewijd.

Het punt van de minderheden kwam natuurlijk ter sprake tijdens de Algemene Beschouwingen van oktober 1991. Ik heb toen een tamelijk uitvoerige beschouwing gegeven van wat mij voor ogen stond: het minderhedenprobleem was een van de grootste uitdagingen van de komende tien of twintig jaar; de culturele identiteit van minderheden vond daar haar grenzen waar zij in strijd kwam met wezenlijke maatschappelijke verworvenheden van onze samenleving. Gescheiden scholen waren een voorbode van een gescheiden samenleving. De minderhedenproblematiek was zo ernstig dat zij de reikwijdte van een enkele partij oversteeg, reden waarom een nationaal debat nodig was.

Daarnaast heb ik stelling genomen tegen een uitspraak van minister-president Lubbers, dat de verzuiling de emancipatie van het katholieke volksdeel heeft bespoedigd. Dienovereenkomstig zei hij dat moslims hun eigen cultuur in Nederland moeten kunnen bewaren ‘zolang hun leiders maar voor de overheid aanspreekbaar blijven op het gedrag van sommigen in de groep’. Dat is natuurlijk het klassieke model van de door de politicoloog Arend Lijphart beschreven pacificatiedemocratie: de leiders van de zuil handhaven de discipline binnen hun zuil en streven met de leiders van andere zuilen naar accommodatie. Die opvatting, zei ik, sprak ons zeer bepaald niet aan. Wij vonden haar anti-emancipatoir. Op mijn betoog werd door geen der fractievoorzitters ingegaan, behalve door Hans Janmaat van de Centrum Democraten.

[p. 170]

Naschrift

(1) Frits Korthals Altes schrijft mij dat ter zake van de opvolging van Joris Voorhoeve het anders zit dan ik heb beschreven. ‘Frits Korthals Altes vond zichzelf niet geschikt’, schreef ik. Niet zo. Frits Korthals Altes: ‘Ik ben aan de beantwoording van die vraag helemaal niet toegekomen. Met ingang van 1 april 1990, dus minder dan een maand tevoren, was ik als advocaat partner geworden in het kantoor Nauta Dutilh, waarin mijn oude kantoor door fusie was opgegaan. Tijdens de bespreking over mijn toetreding is ter sprake gekomen dat ik gedurende de komende periode tot mijn pensioengerechtigde leeftijd (een kleine 7 jaar) niet (opnieuw) het kantoor zou verlaten voor een politieke functie in Den Haag. Ik heb toen toegezegd dat niet te zullen doen.’ Waarvan akte.

(2) Wat betreft de integratie van minderheden is er later in de Kamer wel over gesproken. Zeer heftig zelfs. Mij werd onder andere verweten om electorale redenen onderbuikgevoelens te stimuleren. De verantwoordelijke staatssecretaris van het kabinet-Kok 1, Elizabeth Schmitz, heeft mij echter tijdens de Algemene Beschouwingen van september 1995 door middel van verschillende briefjes laten weten een voorstander van depolitisering te zijn. ‘In mijn ogen heb je t.a.v. vreemdelingenbeleid niets miszegd.’ Dat was aardig van haar: ze had het niet hoeven doen.

(3) Naast mijn werk als fractievoorzitter heb ik geprobeerd mij nuttig te maken in de wereld van de cultuur. Ik werd bestuurslid van het toneelgezelschap De Trust, dat ik heb geholpen een mooi theater aan de Kloveniersburgwal van Amsterdam te verwerven, waar het veel interessante stukken onder regie van Theu Boermans heeft opgevoerd. Vervolgens werd ik voorzitter van het bestuur van de Amsterdamse Bachsolisten die vaak barokmuziek in de Waalse Kerk op de Oudezijds Achterburgwal speelden.