Cassandra tegen wil en dank

[p. 145]

16
Staatssecretariaat (2)

Het leiden van handelsdelegaties was niet altijd een genoegen. In Australië heb ik de Uiver-vlucht overgedaan. De Uiver was een dc-2 van de klm die in de jaren dertig als tweede in de Londen-Melbourne-race was geëindigd. Een oude dc-2 was in het Midden-Westen van de Verenigde Staten gevonden, naar Nederland gebracht, opgelapt en daar vloog ik dus het laatste traject mee. Dat was leuk.

Maar in Sydney moest ik de delegatie her en der introduceren en telkens een praatje houden. De ondernemers waren daarover best tevreden, maar zij wilden meer, namelijk doorzakken in de bar van ons hotel. Daarmee waren zij bij mij aan het verkeerde adres. ‘Ik ben geen moeder-overste,’ zei ik hun, ‘en ook geen animeermeisje.’ Ik ging liever naar mijn kamer om de lokale krant te lezen en na te denken over de volgende dag.

Terug in Nederland hoorde ik dat Charles Schwietert, die ik hoofdredacteur van Export Magazine had gemaakt, een Wassenaarse hockeyclub 10.000 gulden subsidie had beloofd voor een internationaal hockeytoernooi daar. Ik heb Charles de huid vol gescholden omdat dit niets met export te maken had, wat hij ook mocht beweren. De volgende dag werd ik op de ministerstelefoon gebeld door Onno Ruding, die toen minister van Financiën was. O jee, dacht ik, daar heb je het al. Ik krijg er nu van langs. Ruding: ‘Ik hoor dat je die subsidie wilt intrekken. Maar dat kan niet, hoor, want dat toernooi moet absoluut doorgaan.’ Hij was zelf lid van die hockeyclub.

Ik heb verschillende landen in Oost-Europa bezocht. In Bul-

[p. 146]

garije kreeg ik een lelijke infectie in mijn dijbeen. Die verergerde, zodat ik slechts met moeite kon staan. Ik belde mijn vrouw in Den Haag: zij moest een afspraak maken met onze huisarts. Haar antwoord: ‘Doe niet zo mal, man. Ga in Sofia naar een arts, want die mensen weten alles van vergif.’ De affaire-Markov was toen net achter de rug. Georgi Markov was een Bulgaarse dissident die voor Radio Free Europe zijn memoires voorlas. Hij is op een brug in Londen vermoord door iemand die uit een paraplu een klein kogeltje met een zeldzaam vergif in zijn been schoot. Vier dagen later was hij dood. Mijn vrouw had gelijk, dacht ik, en ik zei tegen Protocol dat ik een arts nodig had. Een kwartier later hoorde ik: ‘Dokter ist schon da.’

In de ddr had ik de ontmoeting met de vicepremier Werner Krolikowski, over wie ik eerder heb geschreven. Mijn eigenlijke collega heette Gerhard Beil, en die had laten vragen wat ik leuk vond. Daarom nam hij mij mee naar een opvoering van Schillers Maria Stuart. Ik vond die opvoering saai. Hij blijkbaar ook, want na enige tijd klonk zijn ademhaling heel regelmatig.

Eigenlijk hadden mijn bezoeken aan centraal geleide economieën weinig zin, want mijn gastheren konden zakendoen, maar ik niet, omdat ik geen enkele zeggenschap had over het Nederlandse exporterende bedrijfsleven.

Hadden mijn bezoeken aan andere landen wel zin? Delegaties van ondernemers moesten worden geleid. In die zin was mijn aanwezigheid nuttig. Maar verder? In Caïro heb ik mij sterk gemaakt voor de verkoop van twee Fokker-toestellen. Dat is gelukt, maar vooral omdat Ontwikkelingssamenwerking goedkoop krediet had aangeboden. Zou mijn reis naar Bogotá Campina hebben geholpen met zijn verkoop in dat land? Ik blijf van mening dat producten worden verkocht vanwege prijs, kwaliteit en levertijd, met of zonder staatssecretaris.

Ik heb ook met een kleine ambtelijke delegatie een tocht naar de Perzische (of Arabische) Golf gemaakt. Wij begonnen in Abu Dhabi en vlogen via Qatar en Kuweit naar Bagdad,

[p. 147]

waar een internationaal handelstreffen was georganiseerd. Ik heb daar een paar Nederlandse bedrijven in de land- en waterbouw bezocht die problemen hadden omdat zij niet werden betaald.

In Qatar werd mij een lunch aangeboden. Dat ging als volgt. Allen wachtten voor een dichte deur. Toen die openging, zagen wij een lange tafel met alle gerechten die ons werden aangeboden. Het aardige was dat de chauffeurs meeaten. Weliswaar gezeten aan de beide uiteinden, maar niettemin.

Het was de tijd van die verschrikkelijke oorlog tussen Irak en Iran, die eigenlijk over niets ging, namelijk over het verloop van de grens tussen beide landen in de Shatt-el-Arabrivier, waarin het water van Eufraat en Tigris samen in de Perzische Golf stroomt. Wij Europeanen denken dat het geschil tussen Palestijnen en Israëliërs de spanning in het Midden-Oosten veroorzaakt, maar dat is bepaald onjuist. Deze oorlog tussen Arabier en Pers was een belangrijke andere spanningsbron. En dan heb ik het nog niet eens over de spanning tussen soennieten en sjiieten, noch die tussen gematigde moslims en islamisten, noch die tussen onderdrukkende regeringen en het volk.

Die oorlog was overigens aanleiding voor een moeilijk kwartiertje bij de vicepremier van Irak, die mij voor een gesprek had uitgenodigd uit ongenoegen over een resolutie van de Veiligheidsraad, waar Nederland toen lid van was. Onze vertegenwoordiger daar, Max van der Stoel, had samen met zijn Franse collega een compromisresolutie opgesteld die was bedoeld om de vrede tussen Iran en Irak te bevorderen. Daarom kon die resolutie ook geen partij kiezen voor het ene of het andere land. Waarom Nederland deze onvriendelijke daad stelde, wilde de vicepremier weten. Het kostte enige moeite hem van onze vreedzame bedoelingen te overtuigen.

Alle in Bagdad aanwezige handelsministers - dat waren er een dikke twintig - werden op een middag uitgenodigd om Saddam Hoessein te ontmoeten. Wij moesten om 16.00 uur verzamelen in de hal van het Mercure Hotel waar wij allen lo-

[p. 148]

geerden. Er waren wat latino's, velen uit Arabische landen en drie Europeanen: een Noor, een Oost-Duitser en ikzelf. Wij wachtten en wachtten. Het was 18.00 uur toen wij in Mercedessen werden geladen. Wij werden naar een groot huis gebracht in een met prikkeldraad afgeschermd gebied. Daar aangekomen moesten wij weer wachten. Ik ben toen maar een praatje gaan maken met een Saoediër, denkende: daar zit het geld, dus dat is altijd goed.

Ten slotte zijn wij weer in de Mercedessen geladen en naar een kunstmatig schiereiland in de rivier gebracht. Daar betraden wij een ruim vertrek met banken langs de wanden, van het type dat in het Arabisch diwaniya wordt genoemd. Na korte tijd kwam Saddam Hoessein binnen. Waar hij ging zitten? Tussen de Saoediër en mij. Hij begon te oreren, een sergeant stond voor hem en vertaalde.

Het ging slechts over één ding: de oorlog met Iran. Hij deed een beroep op zijn broeders - dat waren de Arabische ministers - en zijn vrienden: dat waren alle anderen. Als hij zijn broeders toesprak, legde hij zijn hand op de knie van de Saoediër; wanneer hij het tegen zijn vrienden had, kreeg ik zijn hand op mijn knie. Ik begon mij steeds ongemakkelijker te voelen. Maar na ongeveer een uur konden wij weggaan, na hem bij de deur een hand te hebben gegeven. De Oost-Duitser liep voor mij en heeft zo'n kruiperige opmerking tegen Saddam Hoessein gemaakt dat een gewoon mens er onpasselijk van zou worden. Dat leren ze misschien in de heilstaat van arbeiders, boeren en soldaten, dacht ik. Het was een lugubere bijeenkomst.

In Bagdad heb ik op 31 oktober 1983 een overeenkomst gesloten ‘inzake economische en technische samenwerking’ tussen Nederland en Irak. Onderdeel was een zogeheten ibo, een Investeringsbeschermingsovereenkomst. Nederland had met tal van landen dergelijke standaardovereenkomsten gesloten. Irak was een economisch belangrijk land waarmee wij niet in oorlog waren en er was dus geen reden deze overeenkomst niet te sluiten. In april 1985 is zij door de Tweede Kamer geratifi-

[p. 149]

ceerd. Op 9 november werd Buitenlandse Zaken door onze ambassade in Irak gemeld dat ‘volgens een betrouwbare bron’ Irak chemische wapens gebruikte in zijn oorlog tegen Iran. Volgens een antwoord op Kamervragen was dit bericht niet medegeadresseerd aan Economische Zaken, ‘zodat niet is vast te stellen of deze (de staatssecretaris) toen al of pas in de eerste maanden van 1984 is geïnformeerd’. In elk geval herinner ik mij daar niets van. Het is ook al 35 jaar geleden.

Op 26 maart 1984 raakte de zaak in een stroomversnelling. Toen stelde de Veiligheidsraad formeel vast dat Irak chemische wapens gebruikte. Onze vertegenwoordiger daar, dezelfde Max van der Stoel, heeft toen het initiatief genomen tot een resolutie van de Veiligheidsraad. Op 3 april werd mij per nota gemeld dat de Verenigde Staten vijf stoffen onder vergunningsplicht hadden gebracht en hun bondgenoten hadden verzocht dat ook te doen. Het ging hier over zogeheten voorlopers (precursors) die nodig waren om gifgassen te produceren, maar die ook een niet-militaire toepassing kenden (dual use).

In diezelfde nota werd gemeld dat een lijst van Buitenlandse Zaken waarop 21 stoffen stonden ‘vrij willekeurig’ was, ‘rechtsongelijkheid’ schiep en niet met de eeg was afgestemd. Op deze nota stond in mijn handschrift: ‘De zaak moet met de grootste nauwlettendheid worden gevolgd. In geval van gerechtvaardigde twijfel moet niet worden opgetreden.’ Maar inzake elf stoffen was er geen twijfel en op 13 april publiceerde Economische Zaken een spoedregeling die deze stoffen onder de vergunningsplicht bracht. Die regeling trad op 19 april in werking. Zonder vergunning was de uitvoer van die stoffen dus verboden.

Het Verenigd Koninkrijk en Nederland waren daarmee de eerste eeg-lidstaten met een uitvoerbeperking. De Nederlandse lijst van chemicaliën ‘bleek ook achteraf meer chemicaliën te omvatten dan die van alle andere toenmalige en latere lidstaten’ (antwoord op Kamervragen van 21 juni 2006). Overigens is in de jaren tachtig ‘geen enkele vergunning verleend voor de

[p. 150]

uitvoer van chemicaliën naar Irak’. Al deze zaken gingen mij als staatssecretaris aan, omdat ik verantwoordelijk was voor de in- en uitvoerwet.

In die periode speelde nog een geheel andere affaire, namelijk de rsv-enquête naar het gebruik van openbare middelen om het Rijn-Schelde-Verolme-concern overeind te houden. Dat is niet gelukt en mijn minister, Gijs van Aardenne, werd daarop aangekeken. Het Kamerdebat heeft hem zeer beschadigd. Dat was onrechtvaardig, want strikt genomen deed hij wat (een meerderheid van) de Kamer wilde, namelijk de scheepsbouw steunen. Maar hij werd niettemin ‘aangeschoten wild’. Hij heeft een paar uur getwijfeld of hij zou aftreden. Hij heeft dat ten slotte niet gedaan. Dat is jammer. Had hij het wel gedaan, dan had hij met opgeheven hoofd kunnen deelnemen aan het kabinet-Lubbers ii, dat in 1986 tot stand kwam.

Nederlandse politici zijn te bang om af te treden. Een gunstige uitzondering is Robin Linschoten, die tijdens het kabinet-Kok i (1994-1998) is afgetreden omdat hij niet langer het vertrouwen van de Kamer had. Mij werd toen gevraagd wat voor consequenties dit voor het kabinet zou hebben. Ik heb toen gezegd: ‘Geen enkele, want het is niet de taak van de vvd-fractie bewindslieden overeind te houden.’

Tijdens mijn staatssecretariaat was Ed Nijpels fractievoorzitter van de vvd. Dat was geen gelukkige tijd. Er waren nogal wat affaires. Aan sommige kon hij niets doen. Zo was er de ambtelijk secretaris Arnoud Cevaal, die zich met een halfnaakte fractiemedewerkster in de groene bankjes van de Kamer voor het tijdschrift Playboy had laten fotograferen. Andere affaires konden hem wel worden aangewreven.

Ik vond dat Nijpels niet langer leider van de vvd kon zijn en ik wilde dat aan de orde stellen in de eerste fractievergadering na de verkiezingen van mei 1986. Eerder kon niet, want dat zou Ed in de campagne hebben dwarsgezeten. Later kon ook niet, want dan was het punt van het fractievoorzitterschap niet langer aan de orde.

[p. 151]

Deze zaak in een voltallige fractievergadering aan de orde stellen, was zeer ongebruikelijk. Handelde ik wel juist? Ik heb een kleine bijeenkomst belegd met Edzo Toxopeus, Frits Korthals Altes en Hans Wiegel in de buurt van Arnhem, waar een congres zou worden gehouden. De eerste twee zeiden: ‘Als je dat vindt, moet je dat maar doen.’ De derde knikte slechts. En zo gebeurde het. De fractievergadering duurde zes uur, want iedereen wilde natuurlijk zijn zegje doen. Uiteindelijk werd Ed Nijpels minister van Milieu en Joris Voorhoeve fractievoorzitter. Maar die was daar niet geschikt voor. De vvd kwam dus van de regen in de drup.