Cassandra tegen wil en dank

[p. 137]

15
Staatssecretariaat (1)

In 1982 heeft Ed Nijpels mij voorgedragen als staatssecretaris van Economische Zaken voor de Buitenlandse Handel. Ik ben dat vier jaar geweest. Ik had drie taken. Ten eerste de mededingingspolitiek; Gijs van Aardenne, mijn minister, meende namelijk dat ik ook ‘iets binnenlands’ moest doen. Bovendien hebben mededinging en vrijhandel natuurlijk veel met elkaar te maken. Ten tweede de handelspolitieke dossiers in Brussel bespreken en de Nederlandse belangen daar verdedigen. Ten derde handelsdelegaties naar het buitenland leiden.

Wat betreft de handelspolitiek viel ik meteen met mijn neus in de boter. Vrij snel na mijn aantreden moest ik namelijk naar Genève, waar een ministeriële conferentie over dat onderwerp zou worden gehouden. Het doel van die conferentie was het domein van de vrijhandel uitbreiden. Namens de Europese Unie zou het lid van de Commissie, de Duitser Willy Haferkamp, spreken. Maar de vertegenwoordigers van de lidstaten moesten hem de parameters aanreiken. Daarover hebben wij vijf dagen en twee nachten in de ‘bunker’ in Genève met elkaar onderhandeld.

Ik stond aan het hoofd van een kleine delegatie onder leiding van mijn directeur-generaal, waartoe verder nog vertegenwoordigers van verschillende ministeries behoorden. Ik moest een toespraak houden die in Den Haag op ambtelijk niveau was afgestemd. Maar ik liet weten dat ik mijn eigen toespraak zou schrijven. Toen ik dat in een bijeenkomst van onze delegatie zei, keek de vertegenwoordiger van Ontwikkelingssamenwerking verschrikt op. De tekst die voorlag, zei hij, was

[p. 138]

tot stand gekomen na lang onderhandelen tussen de ministeries. Dat moge zo zijn, antwoordde ik, maar dit is een ministeriële conferentie en geen ambtelijke. Ik hield dus mijn eigen toespraak.

Diezelfde ambtenaar plaatste tijdens de conferentie een artikel in nrc Handelsblad over wat er in Genève aan de hand was. Ik vond dat te kras voor woorden. Er woedde toen in Nederland een discussie over de vrijheid van ambtenaren om te spreken en te schrijven. De conclusie was dat die vrijheid des te kleiner was naarmate het onderwerp dichter bij het werk van de betreffende ambtenaar lag. In dit geval was die vrijheid dus nihil. Ik was niet gecharmeerd van ambtenarenzelfbestuur.

Leider van de Franse delegatie was Michel Jobert. Hij was klein van stuk en had een scherpe tong. Hij was secretaris-generaal van het Elysée geweest. Dat was een belangrijke functie, vlak naast de president van Frankrijk. Hij had zich in de politiek gestort en met Valéry Giscard d'Estaing om het presidentschap van Frankrijk gewedijverd. De naam van Giscard nam hij nooit in de mond, zeggende dat die te lang voor hem was. Te pas en te onpas zei hij dat hij ailleurs was (elders). Hij was een knap diplomaat, maar een onmogelijk mens.

Het Internationale Energie Agentschap werd in Parijs gevestigd, zonder dat Frankrijk lid was, wat op zijn minst merkwaardig was. Een van de hoofdstukken in Henry Kissingers boek Years of Upheaval heet ‘Jobert leads us a dance’. Mitterrand had hem handelsminister gemaakt. Maar in de bunker van Genève was hij te onmogelijk voor woorden. Hij hield ons op met subtiliteiten. Ten slotte ging het over punten en komma's. Nadat de Duitse minister Otto Lambsdorff en hij in een hoekje waren gaan praten, bond hij in. Later zei Lambsdorff tegen mij: ‘Haben Sie so etwas unverschämtes gesehen? Den sitze ich aus.’

Het is mij nooit duidelijk geworden waarom Jobert zo nurks was. Omdat hij moest spreken over vrijhandel, waar Fransen sceptisch tegen aankijken? Omdat hij Engels moest spreken?

[p. 139]

Ik houd het er maar op dat hij zijn post te min vond. Kort daarna is hij ook afgetreden. In elk geval was het een goede kennismaking met de Franse politiek.

Later, op bezoek in Parijs, heb ik een gesprek gehad met mijn Franse evenknie Édith Cresson, die mij twintig minuten liet wachten en wat betreft de onafhankelijkheid van een Europese centrale bank (die toen nog niet bestond) meende dat het niet nodig was ‘de overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog’ te volgen, dat wil zeggen de Verenigde Staten, waar de centrale bank (Fed) inderdaad onafhankelijk is. In Frankrijk is alles politiek. Dat is de erfenis van de jakobijnen. Dus moest een Europese centrale bank ook door de politiek kunnen worden beïnvloed. Voor Nederland (en Duitsland) was dat natuurlijk onaanvaardbaar.

Voor de meeste politici heb ik weinig bewondering. Maar voor Otto Lambsdorff had ik die wel. Ik heb hem in Genève leren kennen. Hij was lid van de liberale Duitse fdp (Freie Demokratische Partei) en kwam uit het bedrijfsleven. Samen met Hans-Dietrich Genscher op Buitenlandse Zaken heeft hij lang de fdp geleid. Hij was een uitstekende minister en een overtuigd vrijhandelaar. Hij was altijd evenwichtig in zijn benadering. Ik heb hem veel ontmoet op bijeenkomsten van de Liberale Internationale: in Portugal voor een conferentie met chief Buthelezi, de onuitstaanbare leider van de Zuid-Afrikaanse Inkatha Vrijheidspartij; in Berlijn op een ontmoeting met Russen, en op ons congres in Ottawa. Hij was onvermoeibaar, ondanks zijn kunstbeen - het resultaat van een Luftangriff. Femke en ik zagen hem en zijn vrouw Alexandra steeds vaker. Wij nodigden hen later uit voor het Glyndebourne Opera Festival, zij ons voor een Bach-festival in Ansbach. Wij tutoyeerden elkaar. Hij is in december 2009 overleden en in Brandenburg begraven. Het was toen bitter koud.

Thuis moest ik natuurlijk ook voor onbelemmerde handel en dus openheid pleiten. Dat was niet altijd even makkelijk. Er bestond een kartelregister waarin alle prijsafspraken moesten

[p. 140]

worden genoteerd. Ik wilde dat register openbaar maken. Dat moest per wet gaan. Die sleepte ik met veel moeite door de Tweede Kamer. Maar het wetsontwerp leed schipbreuk in de Eerste Kamer: cda en vvd waren tegen, de linkse partijen voor.

Een ander heikel punt was het vooroverleg van aannemers waarin de buit werd verdeeld. Ik kreeg een dikke nota van de directeur-generaal die daarover ging, met diagrammen en al. Ik kwam pas 's nachts toe aan het lezen ervan. Na een uur of twee zei ik tegen mijzelf: maar dit wil ik helemaal niet - ik wil geen prijsafspraken en geen vooroverleg. Die waren een erfenis van het cda: weg ermee. De volgende ochtend heb ik dat tegen de directeur-generaal gezegd. Hij moest terug naar de aannemers. Ik geloof dat hij die koerswijziging wel leuk vond. Ik wilde van het zogeheten misbruikstelsel overstappen op het verbodsstelsel, dat meer in overeenstemming met de Europese Gemeenschap was. Ruud Lubbers toonde zich overigens voorstander van fair trade. Dat klinkt goed, maar is een voorwendsel voor protectionisme. Ik was daar dus tegen.

Parijs was niet de enige hoofdstad die ik bezocht. In Londen werd ik ontvangen door Lord Arthur Cockfield, een man hard als ebbenhout met een stem die daarbij paste. Als lid van de Europese Commissie heeft hij een lijst van 297 maatregelen opgesteld die nodig waren om de interne markt vrij te maken. Dat werd het ‘project-1992’ genoemd.

Die maatregelen zijn er allemaal door gesleept en de Europese Unie heeft daar zeer veel baat bij gehad. Lord Cockfield heeft Margaret Thatcher er ook van overtuigd dat besluiten over de interne markt moesten worden genomen met een gekwalificeerde meerderheid van stemmen in plaats van met unanimiteit. Ook dat was belangrijk.

Als handelsminister heb ik in Brussel een paar interessante collega's ontmoet. Daar was bijvoorbeeld Paul Channon. Hij was rijk omdat zijn moeder uit de Guinness-familie kwam, die een fortuin had verdiend met bier. Zijn vader werd Chips Channon genoemd. Die heeft beroemd geworden memoires

[p. 141]

gepubliceerd. Op 13 augustus 1936 schreef hij met bewondering over een groots tuinfeest gegeven door Hermann Göring in Berlijn - zo schitterend dat het de feesten van Goebbels en Von Ribbentrop in de schaduw stelde. In die tijd had de Britse elite nog weinig inzicht in wat er in Duitsland aan de hand was, noch wat de beproeving zou zijn waarmee zij luttele jaren later zouden worden geconfronteerd. Churchill was toen nog een roepende in de woestijn.

Een andere Britse ambtgenoot was Alan Clark, van wie werd gezegd dat hij zijn maîtresse op zijn huwelijksreis had meegenomen. Indien waar, voorwaar een huzarenstuk. Ook hij heeft een dagboek nagelaten.

Elke maand moest ik naar Brussel om Nederlandse belangen te verdedigen. Het voorzitterschap rouleerde per zes maanden. Toen Nederland aan de beurt was, moest ik als voorzitter de kluwen van het Multi Vezel Akkoord ontwarren. Dat akkoord regelde de invoer van textiel. Jan en alleman had kritiek op het voorstel van de Commissie. Die bezwaren waren alle terug te voeren op één fundamenteel punt. Was dat geregeld, dan zouden zij alle als dominostenen omvallen. Mijn ambtenaren waren daarin geslaagd, en zo gebeurde. Mijn voorzitterschap werd geroemd, maar mijn ambtenaren hadden het gedaan.

De Britten deelden mijn mening over vrijhandel, de Fransen niet. In Rome ontstond een moeizaam gesprek doordat de Italiaanse handelsminister, afkomstig van Sicilië, geen Engels sprak. Maar in Bonn voelde ik mij thuis. Deze mensen denken zoals wij, meende ik. Ten dele was dat natuurlijk de invloed van Lambsdorff, maar het ging verder dan dat. De staatssecretarissen die onder hem handelspolitiek deden - de ene ambtelijk, de andere politiek -, reageerden zoals wij dat zouden doen. Dat schiep vertrouwen.

Elke keer dat wij in Brussel bijeenkwamen, stond Japan op de agenda. Aan de vooravond van mijn vertrek naar Tokio zei ik in een interview dat de Japanners de tactiek van de verschroeide aarde toepasten: ‘Waar de Japanners zijn geweest,

[p. 142]

groeit niets meer.’ Mijn directeur-generaal was ontstemd over dit schot voor de boeg. Maar ik dacht: eens kijken wat er gebeurt. Welnu, er gebeurde niets. In Tokio werd ik keurig en op niveau ontvangen.

Omdat ik geen zin had in weer een rondje worstelen over kaas of landingsrechten voor de klm, stelde ik de ontvangende minister van het miti (Ministry of International Trade and Industry) de volgende vraag: ‘Hoeveel jaren overheidsdienst hebben de ambtenaren die de echte beslissingen nemen?’ Antwoord: ‘Vijftien à twintig jaar.’ Dit antwoord was belangrijk, omdat deze ambtenaren, die dus 35 à 40 jaar waren, geen contact hadden met ministers uit het buitenland. Deze laatsten wisten niet eens wie zij, de beslissers, waren. Hogergeplaatsten ratificeerden, maar beslisten niet zelf. A fortiori gold dat voor de Japanse ministers. Twee keer per week was er ministerraad, die een halfuur duurde: lang genoeg om de beslissingen van de ambtenarij te bekrachtigen. Ik vroeg de miti-minister ook wie de beslissingen voor het volk namen: ambtenaren of politici. Hij antwoordde: ‘U moet dat zo zien: de ambtenaren vormen de moeder van het volk, de politici de vader.’ Ik vertrok met de ontnuchterende conclusie dat mijn bezoek weinig had opgeleverd.

Ik ben in totaal een keer of zes in Japan geweest. Ik kwam er graag, want alles liep er op rolletjes en ik bewonderde de Japanse esthetiek. Shell heeft eens een cursus georganiseerd in het idyllische, aan een meer gelegen Hakone. Het was een groot genoegen langs de oever daarvan te wandelen.

Bij een ander bezoek liepen Rob Soetenhorst, journalist, Karel van Wolferen, auteur van het belangrijke boek The Enigma of Japanese Power, en ik door de uitgaanswijk Asakusa in Tokio. Het was vroeg in de avond. Alles was dicht, want Japanners gaan vroeg naar bed. Slechts uit één kroeg kwam licht en geluid. Wij naar binnen. Wij troffen een gemengd gezelschap aan, dat aan karaoke deed: er klinkt een bekend liedje, maar zonder de tekst. Die moest iemand uit het gezelschap zingen.

[p. 143]

Maar wie waren zij? Karel eropaf, want hij sprak Japans. Het bleek een klassenreünie te zijn. En wie waren wij? Ten slotte waren Karel en Rob niet zo goed of zij moesten ook zingen. Het werd ‘Waar de blanke top der duinen’, onder luid gejuich. Ik heb mij daar laf vanaf geschminkt.

Tijdens mijn staatssecretariaat heb ik twee modeshows van Nederlandse ontwerpers bijgewoond: een in Chicago en een in Atlanta. De mannequins liepen niet achter elkaar, maar naast elkaar, zodat je niet wist waar je het eerst naar moest kijken. Ik vond die shows spectaculair.

In Atlanta heb ik, voorjaar 1985, de gelegenheid te baat genomen Dean Rusk te interviewen, die onder John F. Kennedy en Lyndon B. Johnson minister van Buitenlandse Zaken was geweest (1960-1969). Rusk ontving mij op het kantoor van een bank waar hij een adviseursfunctie vervulde. Tien jaar eerder was de Vietnamoorlog beëindigd. Die oorlog was het belangrijkste onderwerp van ons gesprek.

Wat mij opviel, was de nadruk die Rusk legde op de interstatelijke aspecten. In Europa was er de navo, in Zuidoost-Azië de seato (South East Asia Treaty Organization). De Verenigde Staten, zei hij, moesten zich aan hun verdragsverplichtingen houden. ‘Men kon niet verwachten dat wij in het Atlantische gebied een heilige zouden zijn en in dat van de Stille Oceaan een hoer. Het ging om formele beloften van de Verenigde Staten, en wij konden die niet zomaar negeren zonder dat dit een vernietigend effect zou hebben op andere, vergelijkbare beloften.’ Maar hij zei ook dat ‘de basis van ons volk’ in de eerste zes maanden van 1968 ‘tot de conclusie was gekomen dat wij ons moesten terugtrekken [...] en die basis had ook de bevoegdheid die beslissing te nemen’.

Rusk sprak ook over het Tet-offensief van begin 1968. Dat was een belangrijke nederlaag voor de Vietcong en de Noord-Vietnamezen geweest, maar werd in de Verenigde Staten uitgelegd als een schitterend politiek succes voor Hanoi. Rusk verwees daarbij naar het boek Big Story van Peter Braestrup,

[p. 144]

journalist bij The Washington Post. De rol van de media inzake ‘Tet’ is zeer belangrijk geweest en kan niet genoeg worden geanalyseerd.

Wat mij altijd weer opvalt bij dit soort zaken is de geringe kennis van het verleden. Kort na het begin van onze jaartelling speelden twee Vietnamese zusters een heldenrol in hun verzet tegen de Chinezen. Toonde die geschiedenis niet dat de befaamde dominotheorie niet klopte? Volgens die theorie zou de invloed van China in het geval van een Noord-Vietnamese overwinning sterk groeien. Maar viel dat dan te verwachten? Zo ook hebben zowel Russen als Amerikanen te weinig gekeken naar het lot van de Britse expedities naar Afghanistan in de negentiende eeuw. Wie de geschiedenis verwaarloost, is gedoemd die te herhalen.