Cassandra tegen wil en dank

[p. 129]

14
Eerste fractie (2)

Kort na zijn aantreden als fractievoorzitter van de vvd kreeg Koos Rietkerk het aanbod van de Zuid-Afrika Stichting om een oriëntatiereis door Zuid-Afrika te maken. Hij vond dat hij niet uit Den Haag weg kon en vroeg mij hem te vervangen. Ik vertrok in het late voorjaar van 1978. De reis zou drie weken duren. De Zuid-Afrika Stichting was een club die door het Zuid-Afrikaanse bedrijfsleven werd gesteund. Deze vond dat de buitenwereld weinig wist van Zuid-Afrika en dat daar wat aan gedaan moest worden.

Maar die stichting zal weinig plezier aan mij hebben beleefd. Meteen al aan het begin werd ik voor de microfoon van een radioprogramma gesleept. Ik liet mijn kritiek op de apartheid horen. Naar later bleek, is mijn deel van het programma niet uitgezonden. De mij begeleidende dame verweet mij na afloop dat ik niets aardigs over haar land wist te zeggen.

Niet dat het programma niet boeiend was, integendeel. Ik werd van hot naar haar gesleept en het ene bezoek was nog interessanter dan het andere. In Kaapstad werd ik begeleid door een mooie jonge vrouw, April geheten, die als kleurling door het leven ging, maar weigerde te antwoorden als zij naar haar ras werd gevraagd. De gemeenschap der kleurlingen zat in een moeilijk parket. Kozen zij de kant van de zwarten, de blanken zouden het hun wel vergeven; kozen zij de kant van de blanken, de zwarten zouden het hun nooit vergeven. Zoals ik jaren later (14 maart 1996) in het Algemeen Dagblad schreef: ‘Veel kleurlingen en Indiërs zijn [...] meer beducht voor de zwarte meerderheid dan voor de blanke minderheid.’

[p. 130]

Ik heb in Kaapstad tussen een blanke en een kleurling een discussie meegemaakt die op beleefde toon, maar met keiharde argumenten werd gevoerd. Ik heb ademloos geluisterd. Dit waren grote mannen en deze discussie ging ergens over. Een groot land, was mijn conclusie, kweekt grote mannen die met grote problemen moeten omgaan; een klein land kleine mensen, want daar zijn de problemen ook klein.

Ervaringen elders waren niet minder belangwekkend. In Durban zat ik tijdens een diner naast een Mrs. Lee. Waarom zij haar eigenlijke naam Levy had veranderd, werd haar over de tafel heen gevraagd. De joodse gemeenschap in Zuid-Afrika is betrekkelijk groot en belangrijk, het antisemitisme is ook daar aanwezig.

In Pretoria hebben wij het indrukwekkende Voortrekkers-monument bezocht en - als andere uiterste - de zaal waar het kabinet placht te vergaderen. De gewoonte was dat alle ministers daar voor de deur moesten wachten totdat de oudste in leeftijd naar binnen was gegaan. Het was diezelfde eerbied voor de ouderdom die de Afrikaanders in de Boerenoorlog parten had gespeeld: de oudsten waren altijd het voorzichtigst en hadden daardoor kansen laten liggen.

Ik heb ook Namibië bezocht, toen nog Zuidwest-Afrika geheten. Het was gekoloniseerd geweest door de Duitsers, die er verschrikkelijk hadden huisgehouden. Maar veel wees nog op hun aanwezigheid. Namibië bestaat grotendeels uit woestijn. Er woonden toen ongeveer een miljoen mensen, verdeeld over een negental stammen, waaronder de Rehoboth Basters, afstammelingen van Hollanders uit de Kaapkolonie en zwarte Afrikaanse vrouwen. Het christendom speelt er een grote rol. Op een diner waarvoor ik was uitgenodigd, werden wij onderhouden door een zwarte conferencier, die ons in drie talen - Duits, Afrikaans en Engels - uitlegde dat een Zoeloe riten moest doorstaan om voor volwassen door te gaan en dat men hem dus nooit ‘boy’ moest noemen. Waarvan akte.

In Soweto werd ik rondgereden in een taxi, samen met een

[p. 131]

Zweedse fotojournalist. Hij was eropuit het slechtste vast te leggen wat Soweto te bieden had. Was dit de plek die hij zocht? Neen, er moest nog iets ergers te vinden zijn. De internationale media en dus de politieke meningen waren nagenoeg unaniem in het willen tonen van de meest onaanvaardbare aspecten van het apartheidsregime. En die waren er natuurlijk genoeg. Deze invloed liet zich ook in Nederland gelden.

In de Tweede Kamer speelden inzake Zuid-Afrika drie zaken. Ten eerste het wapenembargo. Daar was iedereen het over eens. Ten tweede het Cultureel Akkoord. Dat had Nederland eenzijdig opgezegd voordat ik op het toneel verscheen. Ik betreurde dat, want wie een ander tot betere gedachten wil brengen, zal toch moeten beginnen een dialoog aan te gaan. Ten derde een olieboycot van Zuid-Afrika. Ik was daartegen. Te veel onschuldigen, vooral aan de onderkant van de samenleving, zouden daarvan te lijden hebben door het oplopen van de werkloosheid. Ook de buurlanden van Zuid-Afrika zouden de nadelen daarvan voelen. Waar Nederlanders die boycot steunden, betichtte ik hen van ‘revolutie maken met andermans bloed’.

Ik had het er behoorlijk moeilijk mee. Om de toestand scherp in beeld te krijgen, bedacht ik het volgende gedachte-experiment. Neem een grote kwast met zwarte verf en verf alle blanken in Zuid-Afrika zwart. Er zijn nu niet negen, maar tien stammen. De tiende is die der Wazungu. En het merkwaardige van dat grote Zuid-Afrika van tien stammen is dat die Wazungu in alles de baas zijn en zich ook niet met de andere stammen willen mengen. Maar afgezien daarvan is het land een toonbeeld van ontwikkeling. De haven van Durban is groter dan alle andere havens van zwart Afrika samen; het Baragwanath-ziekenhuis in Soweto is het grootste van geheel het continent enzovoort. De andere landen van Afrika zouden daar een voorbeeld aan moeten nemen. Maar dit waren gedachtespinsels. Het apartheidsregime was gedoemd onder te gaan en dat is dan ook gebeurd. Het dilemma dat mijn gedachte-experiment schetste, was onoplosbaar.

[p. 132]

Heeft die olieboycot overigens geholpen? In maart 1996, toen ik namens de Liberale Internationale Zuid-Afrika bezocht, zei de toenmalige vicepresident van dat land F.W. de Klerk in antwoord op die vraag het volgende. ‘De apartheid was door de economische ontwikkeling uitgehold, omdat er steeds meer geschoolde arbeiders nodig waren, die onmogelijk steeds weer naar een thuisland konden worden teruggestuurd. De gescheiden ontwikkeling bleek onhoudbaar. De olieboycot had de blanke regering ertoe gebracht veel geld te investeren in de winning van olie uit steenkool, waarvan Zuid-Afrika enorme voorraden had. Dat geld had elders in de economie beter kunnen worden gebruikt. De olieboycot heeft dus de economische ontwikkeling en daarmee het einde van de apartheid vertraagd.’

Enige jaren geleden hebben mijn vrouw, een bevriend echtpaar en ik een vakantie in het oostelijk kustgebied van de Kaap doorgebracht, dat bekendstaat als de garden route. Het is een zeer blank gebied. Het bedienend personeel moet van ver komen. Hoe lang kan dit nog duren? vroeg ik mij af. Hoe lang kan de regering het zeer begrijpelijke zwarte ongeduld in goede banen leiden? Temeer omdat hoe beter het economisch met Zuid-Afrika gaat, des te meer inwoners van naburige landen ernaartoe zullen gaan op zoek naar werk.

Maar het gaat tegenwoordig helemaal niet goed met Zuid-Afrika. De economische groei blijft achter bij die van de rest van zwart Afrika. Er zijn veel wilde stakingen, wat buitenlandse investeerders afschrikt. Het onderwijs is slecht, de werkloosheid mede daardoor hoog. De corruptie is schrikbarend, de inkomensongelijkheid een van de hoogste ter wereld. Veel blanken verlaten het land, vooral uit beduchtheid voor de black empowerment: dat is het voorkeursbeleid voor zwarten bij de rekrutering. Had ik in Zuid-Afrika gewoond, ik had gezien mijn leeftijd gedacht: het zal mijn tijd wel duren. Maar ik had mijn kinderen aangeraden een goed heenkomen te zoeken in Australië of Nieuw-Zeeland.

[p. 133]

Ik ben altijd sceptisch geweest over het nut van boycots. Kort na mijn aantreden als Kamerlid had ik een debat voor de televisie met Jan Pronk. Het werd uitgezonden tussen twee voetbalwedstrijden: het was tijdens de wereldkampioenschappen in Argentinië. Het debat ging over Pronks stelling: ‘Wie handeldrijft met Argentinië, collaboreert met dat regime’ (dat van de generaals). Ik vond dat barre onzin. Het was een typische calvinistische alles-of-nietsbenadering: ‘Vade retro, Satanas!’ Ik was het veeleer eens met Montesquieu, die had geschreven: ‘Handel is een genezing voor de meest destructieve neigingen.’

Omdat ik woordvoerder Buitenlandse Zaken was, had ik in die tijd ook veel te maken met de plaatsing van kruisraketten als antwoord op de ss-20-raketten van de Sovjet-Unie. Voormalig minister-president Piet de Jong noemde dat ‘de zaak der zaken’. De vvd was voor die plaatsing: eerder heb ik geschreven over mijn korte ontmoeting met de eerste vicepremier van de ddr, Werner Krolikowski. Ik maakte vooral bezwaar tegen de stelling: ‘Liever rood dan dood.’ Ik meende dat men blauw kon zijn en toch blijven leven.

Een grote bijeenkomst om tegen de kruisraketten te protesteren, had plaats op het Museumplein te Amsterdam. De voorman van het ikv Mient Jan Faber sprak daar. Retorisch bekwaam, maar getuigende van een wereldbeschouwing die te naïef voor woorden was. Ik probeerde ook mee te doen met het internationale debat door een artikel te schrijven dat in juni 1982 in The Economist is gepubliceerd en door te spreken op een in Parijs door het ifri (Institut Français des Relations Internationales) georganiseerd symposium. In Den Haag was de toestand in zoverre gecompliceerd dat ik nooit zeker was van de houding van het cda. Die fractie had twee woordvoerders: Joep de Boer en Ton Frinking. Tezamen werden zij de Fribo's genoemd. Maar wat wilden zij nu eigenlijk? Ook Ruud Lubbers was verre van duidelijk.

Mijn bezigheden met Buitenlandse Zaken brachten belang-

[p. 134]

stelling voor de Liberale Internationale met zich. Dat was een vereniging van alle liberale partijen ter wereld. Een paar keer per jaar ontmoette men elkaar op bijeenkomsten van wisselende samenstelling. Ik probeerde daaraan mee te doen. In elk geval was ik behoorlijk mobiel. Het idee kwam bij mij op een aantal liberalen in de politiek te interviewen om daar een boek van te maken. Ik zocht liberalen die in de politiek zaten, want daarbuiten kon iedereen zich wel liberaal noemen. Verder wilde ik liberalen van een zo hoog mogelijke leeftijd. Die gingen binnenkort dood, dacht ik, en in hun interview konden ze dan iets van hun gedachtegoed achterlaten. Zij moesten ook uit verschillende landen komen.

Zo ontstond Modern Liberalism: Conversations with Liberal Politicians, fraai uitgegeven door Elsevier. De negen interviews zijn van wisselende kwaliteit. Vooral die met Minoo Masani, oprichter van de Indiase Swatantra Party, en met Giovanni Malagodi, leider van de Italiaanse liberalen, zijn aardig. Zij waren beiden ook oud, evenals Edzo Toxopeus en Jo Grimond, grand old man van de Britse liberalen. Maar de Luxemburger Gaston Thorn en Jean-François Deniau uit Frankrijk waren van middelbare leeftijd. Het was sowieso moeilijk een liberale Franse politicus te vinden, gezien de slechte reuk waarin het liberalisme in Frankrijk staat.

Het boek is in 1982 verschenen. Aan het slot staat een samenvatting van wat ik toen onder het liberalisme verstond. Ik onderscheidde vijf kenmerken. Allereerst de nadruk op vrijheid. Dan de voorrang aan het individu boven het collectief. Ten derde de decentralisatie. Vervolgens de onafhankelijkheid van ondernemingen binnen de wet. Ten slotte een voorkeur voor algemene regels, niet bijzondere maatregelen.

Het kabinet-Van Agt/Wiegel eindigde in mei 1981. Het werd opgevolgd door het tussenkabinetje-Van Agt/Den Uyl/Terlouw. Hans Wiegel keerde terug naar de fractie. Maar in een verschrikkelijk auto-ongeluk stierf zijn vrouw. Zijn hart zat niet meer bij de Haagse politiek. Hij week uit naar het commissariaat

[p. 135]

van de Koningin in Friesland, dat hem rust bood. De fractie moest een andere voorzitter kiezen. Dat werd Ed Nijpels. Ik heb ook voor hem gestemd. Ed was jong. Hans Wiegel had als jonge fractievoorzitter furore gemaakt. Het zou Ed ook lukken. En inderdaad, bij de verkiezingen van 1982 won hij tien zetels. Wij gingen van 26 naar 36 zetels.

Het kabinet-Van Agt/Den Uyl/Terlouw was een misbaksel. Den Uyl was minister-president geweest van 1973 tot 1977. Hij was nu vicepremier en minister van Sociale Zaken. Hij moest werken onder een premier voor wie hij geen achting had. Het is te begrijpen dat dit niet goed ging. De PvdA liep weg uit het kabinet, het cda en D66 achterlatende. Van Agt bleef premier en deed Buitenlandse Zaken erbij.

Een merkwaardig incident had toen plaats. Er waren stemmingen en ik moest die voor de vvd leiden. Ik zat dus vooraan. Van Agt zat achter de regeringstafel (in de oude zaal). Na afloop kwam hij naar mij toe. Hij zei dat hij mij wilde ontmoeten. Ik antwoordde dat ik graag naar zijn departement zou komen. ‘Neen,’ zei Van Agt, ‘ik bezoek u.’ Ik was verbaasd, maar wilde en kon natuurlijk niet anders doen dan daarop ingaan. Het werd de ochtend erna. Ik had met Koos Rietkerk geregeld dat ik Van Agt in zijn kamer mocht ontvangen en een bode geïnstrueerd de premier daarnaartoe te geleiden. Van Agt kwam binnen en er ontspon zich de volgende dialoog, die ik mij nog woordelijk herinner:

Van Agt: ‘Gij zult u wel vragen, waartoe dit bezoek? Welnu, er is geen politieke raison.’

(Waar moet dit heen? vroeg ik mij af.)

Van Agt: ‘Ik word getutoyeerd door Jan Rap en zijn maat, maar niet door u.’

(Toen zei hij wat vriendelijks over mij.)

Van Agt: ‘Mijn naam is Dries.’

Ik antwoordde dat ik Frits heette. Toen vertrok hij weer. Ik begeleidde hem tot de buitendeur Binnenhof ia.