Cassandra tegen wil en dank

[p. 121]

13
Eerste fractie (1)

In januari 1978 werd ik lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. De vvd-fractie daar was toen geen gelukkige. Ten dele kwam dat doordat de voorzitter, Koos Rietkerk, en de ondervoorzitter, Annelien Kappeyne van de Coppello, niet met elkaar overweg konden. Beiden waren voortreffelijk, vond ik. Maar Koos was traditioneler, Annelien moderner. Voor beiden viel veel te zeggen, afhankelijk van het dossier. Gelukkig hoefde ik niet te kiezen. Beiden zijn ook voor hun zestigste overleden, evenals Haya van Someren. Wie weet welke koers de vvd zou hebben gevolgd, waren zij blijven leven.

Verder zat de fractie vol nieuwelingen, onder wie natuurlijk ikzelf. De verkiezingswinst in 1977 was zes zetels geweest en acht fractieleden waren naar het kabinet verhuisd. Van onze fractie van 28 leden was dus de helft nieuw. Velen van hen hadden enige moeite hun plaats te vinden. Ikzelf had dat ook. Ik had in de directie gezeten van een middelgrote Shell-maatschappij, mijn inkomen was gehalveerd en ik mocht mijn eigen fotokopieën maken.

Een van de nieuwelingen was Wim van Eekelen. Hij kwam van Buitenlandse Zaken. Het lag voor de hand dat hij de portefeuille Buitenlandse Zaken zou krijgen. Maar te elfder ure werd hij benoemd tot staatssecretaris op Defensie. Toen vroeg Koos mij om die portefeuille op mij te nemen. Daarnaast deed ik Handelspolitiek, wat gezien mijn achtergrond voor de hand lag.

Maar vooraleer waren er twee affaires: Aantjes en Andriessen. Willem Aantjes was fractievoorzitter van het cda, Ruud

[p. 122]

Lubbers was zijn ondervoorzitter. Koos Rietkerk kon slecht met Aantjes overweg. Hij vond hem onbetrouwbaar en zo glibberig als een paling in een emmer groene zeep. Enige jaren daarvoor had een oudere dispuutgenoot mij gezegd dat Aantjes tijdens de oorlog voor de Duitsers had gewerkt. Ik had daar geen geloof aan gehecht, denkende dat iemand met zo'n oorlogsverleden toch geen prominent lid van welke fractie dan ook zou kunnen worden.

Toch bleek dat het geval te zijn. Wat hij nu precies had gedaan - daarover werd getwist. Dat het niet deugde - dat stond vast. Aantjes zei zelf dat hij was ‘begeesterd door Hitler’; ‘hij had fouten gemaakt maar hij was niet fout geweest’. Dat hing er maar van af hoe men dit definieerde. Bij de persconferentie zat naast hem Maarten Schakel - ook lid voor het cda en net als Aantjes van de arp -, die op de Zuid-Hollandse eilanden als ‘Jan Snor’ in de ondergrondse had gezeten. Ik vond dit kenmerkend: onderling vochten de antirevolutionairen elkaar de tent uit, maar naar buiten vormden zij één front. Aantjes moest natuurlijk aftreden. Hij is nog voorzitter van de Kampeerraad geworden.

De kwestie-Andriessen was geheel anders. Frans Andriessen - ook lid van het cda - was minister van Financiën. Hij trad af omdat het financieringstekort voor 1980 hoger dan 5 procent zou worden, en daarvoor wilde hij niet tekenen. Latere ministers van Financiën hebben zeer wel met hogere financieringstekorten kunnen leven, maar hij dus niet. Wat moest de vvd doen? Koos Rietkerk wilde Andriessen volgen, Hans Wiegel niet. Ik denk dat Hans gelijk had.

Tijdens het kabinet-Den Uyl zat de vvd in een politiek isolement. Voor Joop den Uyl waren liberalen een stel havenbaronnen en Groningse herenboeren. Dries van Agt heeft hij ook geringschattend behandeld toen deze minister van Justitie was. Vandaar dat het kabinet-Den Uyl ii er nooit is gekomen: Van Agt hield dat tegen. Hij ging liever in zee met Hans Wiegel, ook al zou een cda/vvd-kabinet een meerderheid van twee ze-

[p. 123]

tels hebben. Daar kwam nog bij dat een tiental leden van het cda - voor het merendeel antirevolutionair - niets van dit kabinet moest hebben. Zij stonden bekend als de ‘loyalisten’, omdat zij zeiden ‘loyaal’ te zullen meewerken met het door hen verfoeide kabinet.

Was de vvd Andriessen gevolgd, dan zouden nieuwe verkiezingen nagenoeg onvermijdelijk zijn geweest, met een onvoorspelbare uitkomst. Deze zaken werden overigens niet in de fractie besproken. Modale fractieleden zoals ik moesten gewoon hun portefeuille beheren. Welbeschouwd had ik mijn zetel dus aan Den Uyl te danken. Als die immers Van Agt anders tegemoet was getreden, was zijn tweede kabinet er wel gekomen en had ik naar mijn zetel kunnen fluiten.

Jan Nico Scholten was een der loyalisten. Hij ‘deed’ Zuid-Afrika en zou mij op dat dossier de maat nemen. Later is hij met een andere loyalist, Stef Dijkman, uit de cda-fractie getreden omdat die niet links genoeg was en doorgegaan als de fractie Stef en Ik. Ik vond dat een slechte zaak. Niet om hun politieke opvattingen, maar omdat zij waren verkozen op het ticket van hun partijleider. Wie, verkozen zijnde, afscheid neemt van zijn partij, maar toch blijft zitten, maakt zich schuldig aan zetelroof.

Ik werd dus namens mijn fractie woordvoerder voor Buitenlandse Zaken en Handelspolitiek. In het kabinet beheerden Chris van der Klaauw en Has Beyen deze portefeuilles. Chris was tweede man op de Permanente Vertegenwoordiging bij de Verenigde Naties geweest en had een goede indruk gemaakt op Hans Wiegel toen die daar langskwam. Maar politiek Den Haag was niets voor hem. Dat bleek in de zogeheten Urenco-affaire over in Nederland verrijkt uranium dat naar Brazilië zou worden uitgevoerd. Hij had geen enkel gevoel voor de materie. Ik vond dat lastig en ik zal dat ook te veel hebben laten blijken. Onze verhouding was slecht. Tijdens een interview liet hij zijn pijp in zijn bord soep vallen. Ook dronk hij te veel.

De toestand van de Nederlandse economie verslechterde

[p. 124]

destijds in hoog tempo. Elke maand kwamen er tien- tot vijftienduizend werklozen bij. De Schiedamse werf Wilton-Fijenoord maakte de modernste duikboten, maar kon die niet verkopen. Toen de regering van Taiwan dus twee van zulke duikboten wilde kopen, was dat een uitkomst. Maar dit was link, want al vroeg had Nederland het rode China erkend. Dat Peking met deze verkoop zou instemmen, konden wij wel vergeten. In Taipei hadden wij wel ‘een man met een valse baard’ die namens het Nederlandse bedrijfsleven rustig allerlei zaken zat te regelen, maar dat was nog niet hetzelfde als een diplomatieke erkenning.

Ikzelf wilde die duikboten leveren. Hoofdzakelijk omdat de werf dat werk hard nodig had. Daarnaast omdat ik de pest had aan de rode Chinezen. Maar dat zei ik er niet bij, want het zou tot politieke strubbelingen kunnen leiden. Er waren er nog te veel - zoals Bas de Gaay Fortman - die leden aan wat ik ‘maophilia hysterica’ noemde. Koos Rietkerk was het met mij eens, maar had een stevig onderhoud met de Chinese ambassadeur, die hem bezocht om te protesteren. Hij was daar duidelijk van onder de indruk. De verkoop ging door. Bij de werf ging de vlag uit. Chris van der Klaauw was tegen, wapperde met zijn portefeuille, maar bleef op het kussen zitten. Zelf schreef ik een artikeltje in nrc Handelsblad onder de titel ‘Eén duikboot in de hand is beter dan tien pekingeenden in de lucht’.

De Chinese regering verlaagde de diplomatieke vertegenwoordiging van Nederland in Peking van ambassadeur tot zaakgelastigde. Maar China had op twee terreinen Nederlandse kennis nodig: landbouw en waterbouw. Men moest ook praktisch zijn. Toen ik later, in november 1982, staatssecretaris voor de Buitenlandse Handel was geworden, moest ik een missie leiden waarbij de nadruk lag op landbouw en waterbouw. Er was toen ook weer een ambassadeur. Ik stond dus aan het begin en aan het einde van deze hele affaire.

In Peking werd ik op hoog niveau in het regeringscomplex in de Verboden Stad ontvangen. Elke provincie van China heeft daar een zaal. Ik werd met mijn delegatie gebracht naar

[p. 125]

de zaal die naar Taiwan was vernoemd. De eerste vicepremier en ik zaten naast elkaar in fauteuils. Tegenover ons op krukken zaten de tolken, die kruislings vertaalden. Achter ons zaten twee notulisten, die kruislings notuleerden. Haaks voor ons stonden rijen stoelen: rechts mijn ambtenaren, links die van China.

Een dag later werden wij uitgenodigd voor een diner. Bij de ontvangst zat iedereen op fauteuils langs drie kanten van het zaaltje naast elkaar. Weer zaten er tolken voor mijn gastheer en mij. In de Taiwan-hal spraken alleen hij en ik: hier kwebbelden allen. Na ongeveer een uur gingen wij voor het diner aan ronde tafels zitten. Zoals te verwachten viel, was het eten heerlijk. Het was ook mooi om te zien, want dat hoort erbij. Na negen gangen was het diner ten einde, stond iedereen op en ging naar huis. Dus geen nazit: wel zo aangenaam. Henry Kissinger schreef ergens dat het bij al zijn onderhandelingen met Peking leek alsof er slechts één conversatie was geweest. Ik begreep wat hij bedoelde.

Intussen was er een tweede affaire die mijn aandacht vroeg. Dat was de Arabische boycot van Israël. Die boycot bestond uit twee delen. Het eerste deel was de ‘niet-joodverklaring’. Joden mochten Arabische landen niet bezoeken. Toen Max van der Stoel in 1975 als minister van Buitenlandse Zaken Saudi-Arabië wilde bezoeken, zou hij door een joodse journalist worden vergezeld. Toen dat niet werd toegestaan, heeft Van der Stoel zijn bezoek afgezegd. Hij was daarin heel principieel.

Het tweede deel bestond uit een verklaring dat goederen die naar een Arabisch land zouden worden geëxporteerd geen uit Israël afkomstig onderdeel zouden bevatten. Ik was tegen die verklaring, omdat ik in principe tegen boycots ben. Het vno vond dat vervelend: weer een belemmering voor het exporterende bedrijfsleven. Ook Koos Rietkerk was tegen mijn voornemen. Hij belde mij 's avonds om halftwaalf nog op om mij te bepraten, maar ik was koppig. Ik wilde het Wetboek van Strafrecht aanscherpen. Dat is ook gebeurd (art. 137c).

[p. 126]

Tegen de tijd dat het daartoe strekkende wetsontwerp de ministerraad bereikte, was ik staatssecretaris. Gijs van Aardenne was mijn minister. Hij was het ook niet met mij eens. Ik hoor Ruud Lubbers in de ministerraad nog zeggen: ‘Wie zullen we volgen, de minister of de staatssecretaris?’ Ik won de zaak, maar die toestand was natuurlijk tamelijk absurd: een staatssecretaris hoort het met zijn minister eens te zijn.

Zo nu en dan stuurt een commissie van de Tweede Kamer een delegatie op pad om ergens poolshoogte te nemen. Het Midden-Oosten stond in ieders belangstelling, dus daar ging een kleine delegatie naartoe. In Beiroet zouden wij een ontmoeting hebben met Yasser Arafat. Nederlands beleid was toen geen contact te hebben met de plo, dus a fortiori niet met Arafat. Maar ik vond dat leden van de Tweede Kamer het recht hadden overal hun neus in te steken. Laurens Jan Brinkhorst zat ook in de delegatie en had de ons begeleidende journalisten verteld dat wij met Arafat zouden praten.

Toen wij vertrokken, werden wij door enige medewerkers van Arafat in een stel opgevoerde Volvo's geladen, die er met een noodgang vandoor gingen. De journalisten konden ons onmogelijk bijhouden. Wij daarentegen ontmoetten Arafat hoog in een flatgebouw. De inhoud van het gesprek ben ik vergeten. Wat mij vooral tegenstond, was de serviele manier waarop Arafat door zijn medewerkers werd bejegend. Toen wij terug in het hotel de enigszins bedremmeld kijkende journalisten tegenkwamen, is Brinkhorst enorm tegen hen uitgevaren, want zijn vurig gewenste persconferentie in de buurt van Arafat was in het water gevallen.

In het zuiden van Libanon was een strook land, tegen de grens met Israël, waar een maronitisch-christelijke militie heerste die zich de Phalange noemde. De baas daarvan was een zekere majoor Haddad. Wij zouden hem in zijn hoofdkwartier bezoeken. Dat was een oud klooster dat tegen een berg lag. De majoor ontving ons aan een lange tafel. Hij en een aantal van zijn manschappen zaten aan de ene kant, onze delegatie aan de andere kant,

[p. 127]

met de rug naar een paar grote ramen zonder glas waar dorpelingen zich verdrongen om naar binnen te kijken. De avond begon te vallen, een stormlamp werd aangestoken en zo nu en dan klonk het vervaarlijke geluid van een kanon. Waarom dat kanon werd afgevuurd, bleef onduidelijk. Misschien om indruk op ons te maken?

Van het gesprek kan ik mij niets meer herinneren, behalve dat opeens Brinkhorst een opmerking plaatste - ik weet niet meer welke - die de majoor mishaagde. Het was een onvergetelijk schouwspel: de tierende majoor in het weinige licht dat de stormlamp verspreidde, de dorpelingen die door de open ramen naar binnen keken en dan het kanon dat geregeld afging.

Hier past nog een opmerking van algemenere strekking en van groter belang dan dit kleine incident. Majoor Haddad genoot weinig politiek krediet. Waarom was dat? Ten eerste omdat zijn beweging Phalange heette. Dat deed ons denken aan de Spaanse falangisten en Franco. Haddads beweging werd dan ook door sommigen ‘fascistisch’ genoemd, wat onzin was.

De tweede reden is belangrijker en algemener, want heeft betrekking op alle christenen in het Midden-Oosten. Wij, in West-Europa, wendden ons van hun aanwezigheid daar af. Het was alsof men vond dat zij daar niet thuishoorden, hoewel het christendom enige eeuwen ouder is dan de islam. Zo was het ook met Haddad: hij leek wel een donquichot die weigerde zich neer te leggen bij de werkelijkheid, ook al behoorde hij tot een gemeenschap - die der maronitische christenen - die van een respectabele ouderdom was.