Cassandra tegen wil en dank

[p. 113]

12
Het communisme

Mijn houding tegenover het communisme is bepaald door twee boeken en een ervaring. De ervaring was mijn bezoek aan het ius-congres in Praag, waarover ik eerder heb geschreven. Het eerste boek was de roman Darkness at Noon van Arthur Koestler, die laat zien hoe de communist Rubashov ertoe wordt gebracht de partijlijn boven de waarheid te plaatsen. Het tweede heette Ik verkoos de vrijheid van Victor Kravchenko. Deze functionaris van de Sovjet-Unie was in augustus 1943 naar de Verenigde Staten gestuurd, waar hij in april 1944 met het sovjetregime brak om zich ‘onder de bescherming van de Amerikaanse openbare mening te plaatsen’. Zijn boek verhaalde van de gruwelen van de zuiveringen en van de hongersnood in de Oekraïne. Het verscheen in 1947 in Frankrijk, waar de schrijver door het communistische blad Les Lettres Françaises werd beticht van leugens en verraad. In januari 1948 beschuldigde Kravchenko dit blad van laster. In maart won Kravchenko zijn proces. In hoger beroep werd hem 1 franc genoegdoening toegewezen.

Le Monde noteerde dat de meeste linkse, niet-communistische intellectuelen zich lieten weerhouden door de vrees te vervallen tot het anticommunisme. Het was een zelfcensuur die de uitstraling van het boek beperkte. Comment peut-on être anticommuniste? was toen nog een gangbare stelling. Bij de verkiezingen van juni 1951 kreeg de Franse communistische partij pcf 27 procent van de stemmen.

Ik heb Kravchenko's boek in 1948 gelezen in Engeland, waar ik met een paar Franse studenten in pension was om Engels te

[p. 114]

leren. Een van hen zei van het boek: ‘Het ruikt naar dollars’, insinuerende dat de Amerikaanse geheime dienst erachter zat. In de zomer van 1953 had ik een baantje bij het International House van New York. Op een zondag deed de vrouw van een missionaris verslag van wat zij in China van het communisme had meegemaakt. Zij noemde de communistische dictatuur daar een ‘ijzeren ring die de mensen om hun hoofden kregen en die steeds strakker werd aangeschroefd’. Algemeen ongeloof viel haar ten deel. Het bleek moeilijk de toehoorders van de communistische werkelijkheid te overtuigen.

Zo was het ook met de progressieve intellectuelen in Nederland, die zich onderscheidden door lankmoedigheid tegenover communistische regimes. Dat verbaasde mij, want de stelling dat die regimes overal waar zij aan de macht waren gekomen een onversneden ramp hadden veroorzaakt, was toch overvloedig gedocumenteerd en overtuigend aangetoond. Maar André van der Louw, destijds burgemeester van Rotterdam, legde namens zijn gemeentebestuur bloemen op het graf van Mao. In zijn ‘Hollands Dagboek’ in nrc Handelsblad kwam hij niet verder dan de zuinige opmerking ‘dat wij wellicht in de knoop kunnen komen met politieke criteria die in ons deel van de westerse wereld opgeld kunnen doen’. Daarvóór had hij reeds vanuit Lissabon te kennen gegeven voorstander te zijn van een dialoog tussen socialisten en communisten daar. ‘Persoonlijk geloof ik dat een partij als de Portugese Communistische Partij (pcp) zich aan eenmaal gemaakte afspraken zou houden,’ zei hij toen. Wie vriendelijk was, kenschetste die opmerking als naïef. Niet lang daarna probeerden leden van de pcp het socialistische blad Republica monddood te maken.

Van der Louw stond evenwel niet alleen. Sonja van der Gaast, lid van het hoofdbestuur van de PvdA, schreef in Socialisme en Democratie: ‘Eens moet het mogelijk zijn om met de cpn tot werkafspraken te komen’ om zo een ‘werkelijk progressieve meerderheid tot stand te brengen’. En bij de communistische machtsovername van Zuid-Vietnam sprak de toenmali-

[p. 115]

ge minister Jan Pronk over de ‘bevrijding’ van dat land. Wisten deze mensen niet wat voor vlees ze met communisten in de kuip hadden? Waarom keken zij, maar weigerden zij te zien?

Op 17 juni 1978 schreef ik daarover het volgende in nrc Handelsblad: ‘De macht van de idee over de mens blijkt zo sterk te zijn dat elke misdaad wordt vergoelijkt, mits die maar wordt gepleegd uit naam van de juiste theorie - of liever: uit naam van de juiste mythe. Dat is de mythe van de revolutie, van de grote verandering, van wat de Fransen noemen le grand soir. Deze mythe is half heilsleer, half ongeduld met administratieve maatregelen die nooit meer dan deeloplossingen kunnen geven. Het is de mythe die het communisme in de ogen van velen nog steeds een zekere aantrekkingskracht verleent, hoewel het toch de grootste confidence trick uit de geschiedenis van de mensheid is. De mythe is machtig, maar wijkt voor de ervaring: de enige marxisten wonen nu in het Westen.’

Ik ontdekte dat men de Nederlandse politiek niet kan begrijpen zonder althans enig inzicht in de theologie. De strijd tussen de arminianen en de gomaristen, tussen de rekkelijken en de preciezen, duurde in de jaren zeventig nog altijd voort. Sinds het begin van de jaren zestig was de ontkerkelijking in Nederland in snel tempo toegenomen. Vooral de rooms-katholieke gemeenschap was ontredderd. Het aantal priesterwijdingen, dat in 1960 nog 318 had bedragen, was twaalf jaar later tot 27 geslonken. De kerkgang liep terug van 71 procent in 1961 tot 34 procent in 1976. De kvp, die in 1963 nog 32 procent van de kiezers achter zich had geschaard, viel in 1972 terug op 18 procent. Deze ontwikkeling viel samen met het aanbreken van een materiële overvloed.

Beide ontwikkelingen brachten vrijheid mee, maar niet noodzakelijk geestelijke onafhankelijkheid. Voor een aantal mensen werd het juk der conventies verlicht; voor velen werd het echter vervangen door een even zwaar juk van conformisme. Er ontstond een lompenintelligentsia: mensen die hun referentiekader hadden verloren en compensatie zochten in een naïef maar ver-

[p. 116]

lossend engagement op basis van een versimpeld marxisme en de bric-à-brac van de media.

In theologische termen betekende dit dat het einde der tijden werd verplaatst, zoal niet naar het hier en nu, dan toch naar de Derde Wereld en het binnenkort. In de terminologie van de Duitse socioloog Max Weber manifesteerde deze lompenintelligentsia een extreme vorm van Gesinnungsethik, in plaats van de Verantwortungsethik waarmee ik was opgegroeid.

De ontkerkelijking maakte dat gevoelens van persoonlijke schuld werden veralgemeniseerd tot sociale tekortkomingen en structureel geweld. Of, zoals de Amerikaanse senator en socioloog Daniel Patrick Moynihan het stelde: de maatschappij werd schuldig bevonden zolang haar onschuld niet was bewezen. De schuld van het individu werd geprojecteerd op zijn omgeving. Daarmee werd de mens zelf goed. Dat was dan ook de hoofdstelling van de Nederlandse politiek geworden. Maar als de mens goed was, waarom ging het dan zo slecht? Dat moest wel komen door de anderen: de multinationals en de navo, de Amerikanen en het imf. De lompenintelligentsia leed mijns inziens aan een provinciaal manicheïsme.

Gegeneraliseerde en romantische schuldgevoelens lagen ook ten grondslag aan wat de mythe van de catastrofe kon worden genoemd, die een zo vooraanstaande plaats had in het denken van progressieve intellectuelen. Het was een mythe die getuigde van de drang te vernietigen en opnieuw te beginnen. Een radicale oplossing was aantrekkelijk voor geesten die waren getraind in logische onderscheidingen. Een Brave New World zou als bijkomend gemak hebben dat hij intellectuelen de status zou schenken waar zij naar hun gevoel ook recht op hadden: alfa plus.

Vandaar het voortsudderende ontzag voor het communisme - althans in progressieve kringen - dat Alexandr Solzjenitsyn met al zijn boeken niet had kunnen afbreken. Men moest daar ‘genuanceerd’ tegen aankijken. Nieuw Links wilde de onvoorwaardelijke erkenning van de ddr. De Partij van de Arbeid wil-

[p. 117]

de een dialoog met de regimes van Oost-Europa. De eer van die partij werd gered door Max van der Stoel, die als minister van Buitenlandse Zaken niet terugdeinsde voor een stevig conflict met de regering van Tsjecho-Slowakije. Maar Maarten van Traa, destijds internationaal secretaris van de PvdA, eiste begin 1981 dat hulp aan de Poolse vakbeweging Solidarnoúae, die toen moest opboksen tegen de Poolse regering, niet mocht worden uitgelegd als een ‘antisocialistische provocatie’.

Mijn visie op het communisme was ongenuanceerd. Ik schuwde de dialoog niet, maar evenmin de confrontatie. Naar mijn mening kon men spreken van een soort samenzwering tussen de communistische partij van de Sovjet-Unie en de westerse progressieve intelligentsia die was gericht tegen het Russische volk, en ik stoorde mij daar buitengewoon aan. Die samenzwering betrof niet alleen de Sovjet-Unie. Nederland gaf destijds willens en wetens ontwikkelingshulp aan Laos voor een project dat op dwangarbeid berustte. De PvdA steunde Radio Sandino in een tijd dat er in Nicaragua perscensuur heerste.

Alleen zij die geen verantwoordelijkheid dragen, kunnen zich een Gesinnungsethik veroorloven. Bob Goudzwaard, de hoogleraar die voor het cda het verkiezingsprogramma van 1977 schreef, verklaarde in 1980 dat de ethiek en niet de doelmatigheid het criterium voor politiek handelen was. Veilig in zijn leerstoel aan de Vrije Universiteit verliet hij een maand later zijn partij omdat haar standpunt over atoomwapens hem niet aanstond. Dat standpunt bleef lange tijd overigens buitengewoon vaag. De PvdA, daarentegen, was wel duidelijk: geen plaatsing van kruisraketten, eenzijdige vermindering van de zes andere aan Nederland toegewezen atoomtaken tot één of twee vóór 1985, een kleiner leger, en een lager defensiebudget. Klaas de Vries, de defensiewoordvoerder van die partij in de Tweede Kamer, drong aan op een atoomvrij West-Europa, desnoods eenzijdig te verwezenlijken. In dat unilateralisme, waarvan ik een verklaard tegenstander was, werd hij gesteund door het Interkerkelijk Vredesberaad (ikv).

[p. 118]

De doelstellingen van die organisatie waren echter veel verstrekkender. Volgens Mient Jan Faber, haar secretaris, vormde de kernwapenproblematiek slechts het begin. Het ging hem uiteindelijk om de opbouw van een geheel nieuwe cultuur. De Brave New World wenkte. Het ikv had het vooral gemunt op het cda. Dat was ‘het zachte centrum van de politiek’. De leden van het ikv namen deel aan politieke bijeenkomsten, maar maakten zich niet altijd als zodanig bekend. Zo kon het gebeuren dat de politicus op het podium zich geconfronteerd zag met een tweedejaarsstudent sociologie die met het jaarrapport van het International Instituut voor Vredesonderzoek uit Stockholm (sipri) zwaaide om aan te tonen dat de navo geen nieuwe wapens nodig had ter verdediging tegen de Russische ss-20-raketten. Sommigen van die politici wisten niet dat de reputatie van het sipri vooral groot was bij vredesgroepen en lieten zich daarom imponeren door deze ‘spontane’ uiting van bezorgdheid.

Het ikv pleitte voorts voor een ‘politiek der kleine landen’, waarin Nederland een bondgenootschap zou vormen met een zonderlinge verzameling landen zoals Angola, Mexico, Roemenië, Sri Lanka, Joegoslavië en Nicaragua. Die landen, zo betoogde het ikv, zouden een coalitie kunnen vormen om de toenmalige accumulaties van internationale macht te neutraliseren.

In het buitenland maakte dat voorstel niet onmiddellijk indruk, maar binnenslands boekte het ikv in zoverre succes dat de regering een beslissing omtrent de plaatsing van de kruisraketten moest uitstellen. Dat uitstel, meende ik, getuigde van weinig moed. Hoe duidelijker het regeringsbeleid ter zake was, des te minder ruimte protestbewegingen kregen. Nadat de plaatsingsbeslissing eindelijk werd genomen, zakten die bewegingen dan ook geheel in. Politici moesten zich niet te veel achter een opinieklimaat verschuilen, meende ik, dat zij zelf vaak in niet geringe mate opriepen.

Een organisatie die in dit hoofdstuk niet mag ontbreken, is de Wereldraad van Kerken, die een toonbeeld van inschikke-

[p. 119]

lijkheid is geweest tegenover de communistische regimes van Oost-Europa. De houding van de Wereldraad ten opzichte van de christenen die daar in het verdomhoekje waren geraakt, werd gekenmerkt door een terughoudendheid die aan lafheid grensde. De Roemeense predikant László Tökés, wiens protest bijdroeg tot de val van Ceauşescu, zei daarover: ‘Ik hoopte intens dat de kerken in het Westen voor mij en mijn gemeente zouden opkomen. Elk protest bij Ceauşescu zou hebben geholpen.’

Maar in Genève (waar de Wereldraad van Kerken is gevestigd) waren ze niet geïnteresseerd in de strijd voor vrijheid van deze eenzame predikant. De kerken in het Westen waren volgens hem ‘niet bereid voor de waarheid te vechten. [...] Toen het voor ons om leven of dood ging, lieten de Zuid-Afrikaanse predikant Allan Boesak en andere oecumenische zwaargewichten ons vallen.’ Inzake Afghanistan nam de Wereldraad een positie in die dicht bij het officiële Sovjet-standpunt lag. De raad nam bijvoorbeeld zonder veel commentaar de Russische redenering over dat de inval in Afghanistan een reactie op het navo-dubbelbesluit was.

Tijdens mijn staatssecretariaat (1982-1986) heb ik alle Oost-Europese landen bezocht behalve Albanië. In Oost-Berlijn bracht ik een bezoek aan de eerste vicepremier, Werner Krolikowski. Onze ambassadeur daar vergezelde mij. Krolikowski viel mij aan om de zaak van de kruisraketten. Ik antwoordde dat de plaatsing van de ss-20-raketten door de Sovjet-Unie een poging tot intimidatie van West-Europa met militaire middelen was, die de navo onmogelijk onbeantwoord kon laten. Het gesprek duurde kort: wij hadden elkaar weinig te zeggen.

De omstandigheden waaronder dit bezoek plaatshad, waren curieus. Nauwelijks had de auto die de ambassadeur en mij vervoerde bij het regeringsgebouw stilgehouden, of de deur werd geopend. Een jonge vrouw in uniform wachtte ons zwijgend op. Zij ging ons voor over het rode kleed van een lange marmeren gang waar niets op de aanwezigheid van mensen duidde.

[p. 120]

Dat symboliseerde voor mij de afstand van de partij tot het volk. Aan het einde sloegen wij rechts af de hoek om. Daar stond weer een geüniformeerde jonge vrouw zwijgend in een open lift te wachten. Wij gingen naar boven om weer door een lange marmeren gang met een rood kleed te lopen.

In een interview met Frénk van der Linden van de Nieuwe Revu in 1995 heb ik beweerd dat de kleine meelopers van de nsb meer zijn gestraft dan de voorlieden van de cpn, die daar nooit rekenschap van hebben moeten geven. Volgens sommigen zou ik hebben bedoeld dat de cpn laakbaarder was dan de nsb, maar dat was natuurlijk niet zo. Het ging mij om verantwoording. Als voorbeeld gaf ik Gijs Schreuders, voormalig lid van de Tweede Kamer voor de cpn. Maar dat voorbeeld was verkeerd, want Schreuders had juist wel verantwoording afgelegd in zijn boek De man die faalde uit 1992. Ik heb die verwijzing naar hem dan ook teruggenomen. Maar niet mijn stelling als zodanig. Een stichting Werkgroep Herkenning is opgericht om steun te verlenen aan kinderen van nsb'ers. Naar Marcus Bakker is een zaal in de Tweede Kamer vernoemd. Je kon ook altijd zo met hem lachen. Maar daar ging het natuurlijk niet om.

Met J.L. Heldring verwonderde ik mij ‘over de lankmoedigheid van de vele vriendjes in pers en politiek [...] die anders zo gauw met pek en zwavelzuur klaarstaan’. Dit alles leidde tot een grote bijeenkomst in de poptempel Paradiso in Amsterdam, die wel de laatste teach-in van Nederland is genoemd. De zaal stond blauw van de rook. Sprekers waren Meindert Fennema en Elsbeth Etty, voormalig redacteur van De Waarheid, en natuurlijk ikzelf. De laatste woorden van mijn inleidende praatje waren: ‘Weg met de radicale chic, leve de bourgeoisie.’