Cassandra tegen wil en dank

[p. 95]

10
Politicus van beroep

Tijdens mijn bezoeken aan Nederland in de eerste helft van de jaren zeventig, toen ik in verband met mijn werk in Parijs woonde, viel mij op dat het heersende opinieklimaat hier erg eenzijdig was, een eenzijdigheid die sterker werd onder het kabinet-Den Uyl. Ik voelde mij wat dat betreft als een kat in een vreemd pakhuis. Het was een illusie dat één persoon - hoe hard die ook zou werken - iets kon uitrichten tegen dat kabinet, laat staan dat hij invloed kon uitoefenen op zoiets ongrijpbaars als het Nederlandse opinieklimaat. Deze overweging werd versterkt door het besef dat deze eenzijdigheid onderdeel was van het opinieklimaat in geheel Noordwest-Europa. Bescheidenheid was dus geboden. Aan de andere kant ging het om belangrijke zaken. Hoe kon ik afzijdig blijven? Ik besloot lid te worden van een politieke partij.

Ik koos voor de vvd omdat ik meende dat die partij het beste economische en buitenlandse beleid voorstond. Dat waren de twee gebieden waarvoor ik toen de meeste belangstelling had. Op het economische terrein had ik ook enige ervaring. Bovendien sprak het liberalisme als politieke filosofie mij aan. In de jaren vijftig - voor ik naar het buitenland was verhuisd - had ik op de Partij van de Arbeid gestemd, vooral om Willem Drees. Maar de beweging van Nieuw Links was voor mij een breekpunt. Ik beschouwde haar als humorloos, ondemocratisch en elitair. Alleen al de cultuur van laksheid waartoe zij leidde, stuitte mij tegen de borst. Hard werken paste niet bij de ontspannen samenleving waarnaar men streefde. Dus die partij viel af.

[p. 96]

Van meet af aan had ik mijzelf voor ongeschikt gehouden lid te worden van het cda, dat toen in wording was. Mijn gehele opvoeding had gestaan in het teken van rationalisme en humanisme, en in een christelijke partij zou ik mij niet thuis hebben gevoeld. Niet dat ik geen oog had voor de waarden van het christendom - per slot van rekening leven wij allen in een samenleving die van deze waarden is doordrenkt -, maar mijn cultuur was een andere. De nestgeur van het cda zou mij niet bevallen, vreesde ik. Deze partij kwam dus evenmin in aanmerking.

Ten slotte was daar D66. Die partij kwam sympathiek over. Sommigen van mijn Shell-collega's waren er lid van, en zij waren aardige mensen. Een sympathieke partij van aardige mensen: dat was belangrijk. Maar waar stond die partij voor? Wat betekende dat: centrum-links? ‘Deftig links,’ zei de een. ‘cda zonder God,’ zei de ander. Mijn ervaring bij Shell had mij geleerd dat het beter is harde keuzes niet te ontwijken. D66 was dus de derde partij die voor mij afviel. Zowel positieve als negatieve overwegingen dreven mij derhalve naar de vvd.

In januari 1975 - ik werkte toen nog in Parijs - was ik lid geworden van die partij. Maar daarbij wilde ik het niet laten. Ik wilde meedoen aan de discussie. Het belangrijkste forum voor die discussie was de Tweede Kamer en dus wilde ik daar lid van worden. Het politieke getij zat de vvd in die tijd mee. De partij had 22 zetels. Hans Wiegel leidde de oppositie en electoraal legde haar dat geen windeieren. Mocht de vvd na de verkiezingen van 1977 in de regering komen, dan was het waarschijnlijk dat een aantal bewindslieden uit haar Tweede Kamerfractie zou komen. Tezamen met de verkiezingswinst zou dat ruimte kunnen bieden tot plaats 35 of zo. Het was dus nu of nooit - mede gezien mijn leeftijd, op dat moment 43 jaar.

Ik was alleen niet de enige die zo redeneerde. Dat viel ook nauwelijks te verwachten. De zogeheten groslijst van allen die zich aandienden, was lang. ‘Er zijn nog 283 wachtenden vóór u,’ werd toen opgemerkt. De meesten van die mensen hadden

[p. 97]

een zekere staat van dienst binnen de partij, of althans een zekere bekendheid, maar ik kende niemand in de vvd.

Door mijn verblijf in het buitenland, tussen 1960 en 1976, had ik ook het contact met bijna iedereen in Nederland verloren. Ik kende de weg in Singapore, maar niet in Rotterdam. Ik sprak Swahili, maar had het over ‘overtijd’ in plaats van ‘overwerk’. Ik wist niet wat een tosti was, tot verbazing van de verkoopster van het apparaat waarmee men die dingen bereidde. Op een aantal leden van het vvd-kader moet ik een merkwaardige indruk hebben gemaakt. Want aan hen moest ik mij voorstellen, en snel ook. De lijsten met kandidaten - per afdeling, per kamercentrale en ten slotte voor de gehele partij - werden in de zomer en het najaar van 1976 opgesteld. Ik had slechts een maand of vier om mij enige bekendheid te verwerven. Dat zou alleen lukken als ik mij daar voor het volle pond voor inzette. Zolang ik voor Shell bleef werken, was dat natuurlijk onmogelijk. Noodzakelijke - zij het allerminst voldoende - voorwaarde was dat ik mijn handen vrij kreeg.

Nu trof het in zoverre dat ik in 1976 zou worden overgeplaatst van Shell Chimie in Parijs naar Billiton in Den Haag of Shell Nederland in Rotterdam. Ik kon mijn baan in Parijs dus netjes afmaken, maar 1 juni 1976 was wel de uiterste datum. Tegen het einde van 1975, toen mijn volgende baan met mij werd besproken, heb ik tegen Ernst Werner, die toen lid van de raad van bestuur was en de chemie deed, gezegd dat ik zou opstappen. Met spijt, maar niettemin, want ik zag geen andere mogelijkheid: geen vrije handen, geen bekendheid; geen bekendheid, geen Kamerlidmaatschap.

Mijn aanpak had risico's en dat besefte ik heel goed. Ik nam afscheid van een uitstekende onderneming waar ik interessant werk deed, zonder ook maar de minste zekerheid dat ik mijn doel, het kamerlidmaatschap, zou bereiken. En het was kort dag. Intussen had ik een financieel probleem. Ik was 43. Op mijn 47ste kon ik aanspraak maken op een vervroegd pensioen. Hoe zou ik de vier tussenliggende jaren overbruggen? Nu was

[p. 98]

het zo dat personeel dat om welke reden dan ook de maatschappij moest verlaten, gebruik kon maken van een afvloeiingsregeling. Ik viel niet in die categorie - mijn volgende baan was al met mij besproken -, maar vroeg niettemin of ik een soortgelijke regeling kon krijgen, gezien mijn onzekere politieke ambities. Dat mocht.

Het was een gedenkwaardige zomer. Ik heb Nederland toen in alle richtingen doorkruist, daarbij geholpen door mijn partijgenoot Peter Rauwerda, die een goede vriend is geworden. Samen met andere kandidaten, of alleen, heb ik mij voorgesteld op kennismakingsbijeenkomsten en vragen beantwoord. Soms ging dat goed, soms minder goed. In elk geval was het een soort inhaalcursus ‘Ken uw land’. Als zodanig waren die maanden zowel nuttig als interessant. Ik ontmoette tal van mensen met wie ik anders nooit kennis zou hebben gemaakt. Een melkveehouder in hartje Friesland; de directeur van een afvalophaalbedrijf in Zuid-Limburg; een exportmanager van Hoogovens; de secretaris van de Veenkoloniale Boerenbond - ik heb ze allemaal ontmoet. Wat daarbij vooral opviel, was hoe enthousiast die mensen bijna allen waren. Zij gaven hun tijd en moeite belangeloos aan de vvd, omdat ze zich bij de politiek betrokken voelden.

Niet iedereen waardeerde mijn ‘Amerikaanse aanpak’ overigens. Volgens de één was ik vast en zeker door Shell de laan uit gestuurd. Dat bedrijf had toch zo'n goede pensioenregeling? Waarom zou iemand daar dan weg willen? Kreeg ik daar lucht van, dan stond ik klaar met adres en telefoonnummer van Ernst Werner of Jan Chouffoer, een ander lid van de raad van bestuur, voor wie ik had gewerkt toen ik Algemeen Vertegenwoordiger van Shell in Indonesië was. Mensen die twijfelden aan mijn staat van dienst konden hen benaderen voor inlichtingen. Maar van dat aanbod werd zelden gebruikgemaakt.

Volgens weer anderen was ik een pion die Shell het politieke veld in had geschoven om aldus zijn macht te vergroten. Het was de tijd van de controverse rondom de multinationale on-

[p. 99]

dernemingen. Zo hadden sommigen hun bedenkingen. Maar gelukkig heb ik meer voor- dan tegenstanders van mijn kandidatuur ontmoet. Aan het einde van de rit stond ik op plaats 34.

Bij de verkiezingen van mei 1977 behaalde de vvd 28 zetels. De PvdA had 10 zetels gewonnen. Samen met het cda hadden wij 77 zetels en die meerderheid werd voor te dun gehouden. Het kabinet-Den Uyl ii was in aantocht, dat leed geen twijfel. Ik had de boot dus gemist; so near and yet so far. Wat moest ik doen? Ik analyseerde de zaak als volgt. Zeker, Den Uyl ii zou er komen. Maar Joop den Uyl en Dries van Agt - protagonist en antagonist - hadden zo'n gezonde hekel aan elkaar gekregen dat hun kabinet niet lang zou standhouden, in elk geval niet langer dan een jaar of twee. Daarna zouden wij zeker aan de beurt komen.

Het was dus zaak erbij te blijven. Ik had een baan nodig die mijn gezin en mij brood zou verschaffen en die mij als uitkijkpost zou kunnen dienen. Hoe dichter bij het Binnenhof, des te beter. Nu zocht men op het ministerie van Buitenlandse Zaken destijds een locosecretaris-generaal, die het personeel van de buitenlandse dienst zou integreren met dat van het ministerie. Dat was een tijdelijke baan, zo werd mij verteld. Met een jaar of drie moest die klus zijn geklaard. En die man, die bij voorkeur uit het bedrijfsleven moest komen, zou werken op het Plein, dat wil zeggen een paar minuten lopen van de Tweede Kamer.

Dat was dus precies wat ik zocht. Een paar sollicitatiegesprekken volgden en mijn zaak leek er gunstig voor te staan, tot hij bij de minister belandde. Max van der Stoel - met wie ik later een uitstekende verstandhouding heb gekregen - oordeelde dat ik voor die functie politiek te zeer was geprofileerd. Hij had daarin waarschijnlijk gelijk. Later heb ik mij altijd gekeerd tegen de politisering van het ambtenarenkorps. Ik kon hem ook niet beloven mijn leven te beteren, want alleen door mijn politieke profiel te verhogen, kon ik mijn kansen bij de volgende ronde vergroten.

[p. 100]

Al met al zat ik in een tamelijk moeilijk parket: geen baan, geen geld en een onzekere toekomst in een onzeker beroep. De openbare zaak was nog steeds een schone, vond ik, maar ik moest ook praktisch blijven. Gelukkig heeft het Amsterdamse ingenieursbureau Comprimo mij toen gevraagd een onderzoek te doen naar de markt voor ingenieursdiensten in de petrochemie in Mexico-Stad. Ik was wel geen ingenieur, maar ik had mij een jaar of vier met de petrochemie beziggehouden en ik had dus althans een klok horen luiden, ook al wist ik niet hoeveel klepels er waren. Bovendien had ik van 1965 tot 1968 in Centraal-Amerika gewoond en sprak ik Spaans. In 1977 was dat al wat roestig, maar dat wist Comprimo niet. Dus ging ik in de herfst van dat jaar naar Mexico. Ik herinner mij hoe ik in dat grote klm-toestel boven die enorme stad - van toen veertien miljoen inwoners - in de lucht hing en hoe ik mij met enige verwondering afvroeg op welke wijze ik dit varkentje zou wassen.

De eerste dag in Mexico-Stad keek ik met een lodderig oog om mij heen. De tweede dag kocht ik een kaart. Maar de derde dag kon ik het serieuze werk niet langer uitstellen. Ik kende geen hond in heel Mexico en was nog onzeker in mijn Spaans. Ik moest een marktonderzoek doen in een beroep waaraan ik alleen maar had gesnuffeld. En ik had maar één middel: de beroepenlijst van het telefoonboek.

Ik zie me daar nog zitten, op mijn bed in mijn hotelkamer in de Calle Hamburgo, met de telefoongids in mijn hand, denkende: waar ben ik in godsnaam aan begonnen? Een bloeiende, interessante en goedbetaalde carrière van zestien jaar afgebroken - plezierige collega's uit het oog verloren - om op duizenden kilometers afstand van land, vrouw en kinderen op de rand van een bed de beroepenlijst van een volmaakt onbekende miljoenenstad te bestuderen!

Vier weken later keerde ik terug naar Nederland met een overzicht van wie wat deed in de Mexicaanse petrochemie. Dat viel klaarblijkelijk bij Comprimo in de smaak, want spoedig daarna gingen de president-directeur van die onderneming,

[p. 101]

Teun Barendregt, en ik samen naar Mexico-Stad, waar ik hem her en der heb geïntroduceerd. Na een dag of tien keerde Barendregt terug naar Nederland, terwijl ik doorreisde naar Ecuador om daar hetzelfde te doen als in Mexico.

Ik was daar nagenoeg mee klaar toen Peter Rauwerda mij vanuit Nederland opbelde met de mededeling dat ik terug kon komen, want ik zou worden benoemd tot lid van de Tweede Kamer. Het had niet geklikt tussen Van Agt en Den Uyl. Van Agt had de historische woorden uitgesproken: ‘De vvd is niet melaats.’ Dat was toen een nieuw politiek feit. De vvd kwam uit de quarantaine en ging het kabinet in. Acht bewindslieden kwamen uit de Tweede Kamerfractie van de vvd. Als de op één na laatste schoof ik erin, op de plaats van Els Veder-Smit, die staatssecretaris van Volksgezondheid werd. Wat Comprimo met mijn marktverkenningen heeft gedaan, weet ik overigens niet.