Cassandra tegen wil en dank

[p. 77]

8
Reizen

Het bestaan van een Shell-expatriate heeft belangrijke nadelen, maar ook voordelen. De nadelen hangen vooral samen met het onderwijs van de kinderen. Dat gold zeker voor mijn gezin, omdat onze voertaal Engels was, terwijl onze uiteindelijke bestemming Nederland bleef. Mijn kinderen moesten dus vroeg of laat de overstap naar het Nederlands maken. Wat dat betreft, was ons verblijf in Jakarta gelukkig, want daar was een Nederlandse school. Mijn twee oudste kinderen gingen daarnaartoe. Zij waren toen negen en zeven jaar oud. Daarnaast leerden zij natuurlijk Indonesisch spreken, althans Jakartaans. Alles bij elkaar was het een hele klus voor hen.

De voordelen bestonden niet alleen hieruit dat expatriates vaak in interessante landen woonden en werkten, maar ook dat zij op weg naar die bestemmingen soms de mogelijkheid hadden hun reis te onderbreken. Toen ik na vier jaar Oost-Afrika naar Europa terugkeerde, besloot ik een week in Ethiopië rond te kijken en een tweede week in Egypte. Mijn vrouw en kinderen waren toen al in Londen.

In Ethiopië woonde een vriend die voor de hva (Handelsvereniging Amsterdam) werkte. De hva had een management-contract voor een suikerplantage in Wonji, ongeveer 100 kilometer van Addis Abeba. Ethiopië werd nog door een keizer geregeerd, Haile Selassie. De marxistische dictator Mengistu Haile Mariam kwam later. Die begon alle leden van de bestaande regering te fusilleren.

De Ethiopische cultuur vond ik verrassend en dus interessant. De muziek was eigenaardig en er werd op een slepende

[p. 78]

wijze op gedanst. Verder bestond er de mogelijkheid een huwelijk voor een bepaalde tijd aan te gaan. De kinderen uit zo'n huwelijk hadden wel het erfrecht. Een huwelijk kon ook heel kort duren en dan kwam het dicht bij prostitutie, die overigens in ruime mate werd beoefend. De taal was Amhaars. Het schrift was onafhankelijk van de buitenwereld ontwikkeld en gebruikte soms een teken voor een hele lettergreep. Kortom, voldoende nieuws om in te duiken.

Ethiopië heeft Mussolini een flinke bloedneus bezorgd. Maar Eritrea was sinds 1890 een Italiaanse kolonie geweest. Asmara, de hoofdstad, zag eruit als een Italiaanse provinciestad. Zo nu en dan hoorde ik ook nog wel wat Italiaans. Koffie is afkomstig uit de punt van Afrika en uit Jemen, en dat werd mij duidelijk gemaakt toen ik in een café om een kop koffie vroeg. De groene bonen kwamen uit een zak. In een pannetje werden zij geroosterd, zodat zij op en neer sprongen. Waren zij genoeg geroosterd, dan werden zij in een holle cilinder gestopt waarvan de twee helften door middel van een schroefnaad op elkaar pasten. De bovenste helft eindigde in een hendel. Werd die gedraaid, dan werden de bonen gemalen. Nooit heb ik versere koffie gehad. Asmara was een aangenaam stadje. Ik had er graag langer willen blijven, maar ik wilde ook naar Caïro. Later heeft Eritrea een verschrikkelijke oorlog moeten voeren om zich van Ethiopië los te maken. Dat is gelukt, maar zou het land er beter van zijn geworden?

Het eerste wat mij in Caïro opviel, was het drukke verkeer. Dat was in 1964 - bijna vijftig jaar geleden. Ik vraag mij af hoe dat nu is. Ik logeerde in het Hilton Hotel met uitzicht op de Nijl. Ik bezocht het mooie Museum van Oudheden en slenterde wat rond op het Tahrirplein. Ik had ook een ontmoeting met de lokale Shell-man, die in Zamalek woonde, een dure buurt van Caïro. Hij vroeg mij in zijn tuin te komen praten omdat hij vreesde dat wij anders zouden worden afgeluisterd. Hij gaf mij ook een brief mee om in Europa te posten. In 1956 had de naasting van het Suezkanaal geleid tot een kortstondige

[p. 79]

oorlog tussen Egypte en een gelegenheidscoalitie van Frankrijk en Groot-Brittannië - de zogeheten Suezcrisis. Onze Shell-man was ervan overtuigd dat hij in de gaten werd gehouden.

Ik wilde mijn weinige dagen zo goed mogelijk gebruiken en besloot naar de Vallei van de Koningen te gaan, waar belangrijke graven te zien zijn en verder de tempel van Hatsjepsoet. Omdat ik van treinen houd, heb ik een retourtje Caïro-Thebe gekocht. Het was een nachttrein. Ik heb daar een bacil opgedaan die mijn bezoek aan de graven hachelijk maakte. Ik wilde de oudheden natuurlijk niet bezoedelen. Wel heb ik mij die avond laten verleiden met een felucca op de Nijl heen en weer te varen. Mocht ik de controle verliezen, dan had ik in elk geval veel water bij de hand. Het was windstil. Het begon te schemeren. De temperatuur daalde. De Nijl was roerloos. Wij waren alleen op het water. Het was betoverend.

De volgende ochtend vloog ik terug naar Caïro. Dat was sneller dan de trein en dus in mijn toestand te verkiezen. Zuinig als ik was, wilde ik in Caïro het niet gebruikte deel van mijn retourtje verzilveren. Dat moest ik natuurlijk op het station doen. Maar waar? Loket 2 wist van niets, maar verwees naar loket 12. Dat loket stuurde mij naar loket 15. Zo ging het nog een tijdje door, tot eindelijk een lokettist zei mij te kunnen helpen. Daartoe moest ik wel een verzoekschrift indienen. Neen, natuurlijk niet in het Engels: in het Arabisch, want wij waren toch in Egypte? Uiteindelijk kreeg ik hulp met de taal en een kleine som geld, veel minder dan waarop ik recht meende te hebben. Men kent een land vaak aan kleine dingen.

Na drie jaren Centraal-Amerika (1965-1968) was het tijd naar Londen terug te keren, waar ik een nieuwe functie zou krijgen. Ik kon via Miami vliegen, maar ook via Caracas. Deed ik dat laatste, dan zou ik met Air France naar Martinique kunnen gaan om daar wat rond te kijken. Ik besloot dat te doen en boekte een ticket bij de Centraal-Amerikaanse luchtvaartmaatschappij taca. Maar met de bewuste vlucht was een probleem. Ik kwam niet

[p. 80]

verder dan Panama, waar ik zou moeten overnachten om de volgende dag naar Caracas te vliegen. Door de vertraging had ik voor de overstap buitengewoon weinig tijd. Ik heb mijn koffer dan ook bij de hand gehouden, zodat ik daar niet op zou hoeven wachten. In Caracas kwam ik zuchtend en puffend het Air France-toestel binnen. Toen ik enigszins op adem was gekomen, klampte ik een stewardess aan en vroeg hoe laat wij in Martinique zouden aankomen. Zij antwoordde dat de vlucht helemaal niet naar Martinique ging, maar meteen naar Madrid. Nou, dacht ik, ook een leuke plek. Kom ik een paar dagen eerder in Londen aan. In Martinique ben ik overigens nooit geweest. Begin 1970 werd ik van Londen overgeplaatst naar Jakarta om daar algemeen vertegenwoordiger van Shell te worden. Mijn vrouw wilde de reis doen met een vrachtschip dat om de Kaap zou varen. Zelf had ik het plan opgevat een week in Iran rond te kijken en daarna een week in Thailand.

In Teheran mocht ik een paar dagen bij een collega logeren. Hij nam mij mee voor een wandeling in de bergen en 's avonds naar het optreden van een zangeres in een theater dat Shekoufeh Now heette. Het was toen nog de goede slechte oude tijd onder de sjah. Ik denk niet dat deze zangeres, die zonder hoofddoek zong met de karakteristieke lage stem die in het Midden-Oosten zo geliefd is, nu nog zou kunnen optreden. Ook bezocht ik de Zurkhaneh, een oefenruimte waar vervaarlijk uitziende mannen krachtproeven lieten zien. Mij werd uitgelegd dat deze oefeningen dateerden uit een tijd van vreemde overheersing. Mannen moesten zich toen ongewapend kunnen verzetten.

Ik wilde het land in en deed dat per bus. Het ging mij vooral om Persepolis, een van de drie hoofdsteden van Alexander de Grote. Ik kwam 's avonds bij een soort herberg aan. Het was koud. Hadden zij een kamer voor mij? Neen, tenzij ik genoegen nam met een opslagplaats voor tapijten. Een petroleumkacheltje heeft mij die nacht warm gehouden.

Ik wist dat de resten van de apadana, een grote audiëntiehal met zuilen, ten westen van heuvels lagen. Ik wilde die apadana

[p. 81]

absoluut bezoeken wanneer de zon over de heuvels zou verschijnen. Ik heb de herbergier gevraagd mij bij zonsopgang te wekken. Dat gebeurde en zo was ik de eerste die zich op de apadana in de vroege stralen van de zon kon koesteren. Het was doodstil. Ik heb een uur of zo rondgekeken en ben teruggegaan toen de eerste toeristen kwamen.

Er was meer te zien in die buurt. Zo heb ik in Naqsh-e-Rustam het in rots gehouwen reliëf gezien dat een Romeinse keizer toont die voor een koning der Sassanieden knielt. Deze dynastie heeft een eeuw of vier slag geleverd met de Romeinen, met wisselend succes.

Natuurlijk bezocht ik in Pasargadae ook de graftombe van Cyrus de Grote, grondlegger van het grote Perzische rijk en verlosser, in 538 voor Christus, van de joden uit hun Babylonische ballingschap. Die tombe stond eenzaam op een heuvel, omringd door besneeuwde bergen, opgetrokken uit zware stenen en totaal leeg, maar daardoor juist indrukwekkend. De wijde omgeving was desolaat. Het enige geluid was de wind die om de tombe floot. Xenophon heeft nog een boek geschreven over de opvoeding van Cyrus, en zich er daarbij niet van kunnen weerhouden een utopie te schilderen. Ik ging door met een bus naar Shiraz, dat zuidelijker en lager ligt en dus warmer was. Het leek mij een drukke en levendige stad. Ik ben bang dat het er nu minder gezellig is, na de machtsovername door de moellahs in 1979.

Jaren later, in de Tweede Kamer, heb ik een stagiaire gevraagd een onderzoek te doen naar de houding van de Nederlandse pers ten opzichte van de Iraanse revolutie van 1979 en daarbij een onderscheid te maken tussen de linkse en de rechtse media. Dat onderzoek bevestigde wat ik vermoedde. De linkse pers was veel optimistischer dan de rechtse. De linkse schreef: ‘Erger dan het regime van de sjah kan niet.’ Die gedachte toonde hun provincialisme, want alles kan altijd erger zijn.

Begin 1973 keerde ik terug naar Teheran om er een akkefiet-

[p. 82]

je te klaren. Ik hield mij intussen bezig met de chemie. Wat was het probleem? Een straaljager van de Iraanse luchtmacht was te pletter gevlogen op een depot van Shell waar chemicaliën waren opgeslagen. Het toestel had daarbij zorgvuldig de voorraad zonder waarde weten te vermijden en alle waardevolle producten vernietigd. Wie zou dat betalen? Ik geef het iedereen te doen een schadepost bij het Iraanse ministerie van Defensie te innen. Dat is mij dan ook niet gelukt.

Bangkok is een drukke en gezellige stad, waar ik voor het eerst kickboksen heb gezien en, ook voor het eerst, dimsum heb gegeten. Verder zijn er een paar mooie tempels en veel massagetentjes. Bangkok is warm, het schijnt zelfs de warmste hoofdstad van Azië te zijn. De meeste Thai zijn lichtbruin getint, maar hier zijn zij ivoorkleurig. Dat kwam door de Chinese invloed.

Ik heb er kennisgemaakt met een ondernemer die een kanaal wilde graven door het smalste deel van de landengte van Kra. Dat zou de tocht van olietankers van het Midden-Oosten naar Japan bekorten en dus flink wat geld opbrengen. Hij was oorspronkelijk Chinees en kwam uit een arme buurt. Soms hadden hij en zijn familie alleen witte rijst te eten en mochten zij voor de smaak kijken naar een gebakken vis die aan een touwtje boven de tafel hing. Maar als hij te vaak keek, kreeg hij een tik op zijn vingers.

Deze Chinees wilde Thai worden. Bij de naturalisatieceremonie moest hij een zin in het Thai uitspreken, die hij uit het hoofd had geleerd. Maar wanneer moest hij dat doen? Hij heeft toen iemand gehuurd die achter hem zat en hem op het juiste ogenblik een trap tegen zijn achterwerk gaf.

Ik ben naar Chiang Mai, een noordelijke provinciehoofdstad, gevlogen om daar te zien hoe olifanten gekapte boomstammen met hun slurf verplaatsten. Er was ook een beroemde tempel die op een heuvel lag. Er leidde een lange trap naartoe, die ik natuurlijk moest beklimmen.

In Chiang Mai heb ik voorts de toekomst van Azië gezien. Ik

[p. 83]

weet: het klinkt belachelijk. Maar toch voelde ik dat zo. De lokale Shell-man had mij namelijk meegenomen naar een nachtclub. Het schouwspel daar was indrukwekkend. Er waren twee bands die elkaar afwisselden zonder het publiek op adem te laten komen en zij speelden goed. Op die muziek werd door het publiek enthousiast gedanst. Het geheel was een uitbarsting van energie en plezier zoals ik dat nog niet eerder had gezien. Deze mensen gaan het helemaal maken, dacht ik, en elders in Azië zal het ook zo gaan. Het was maart 1970.

Heen ging ik met het vliegtuig, terug met de trein. Daar werd lunch geserveerd. Ik bestelde Thaise vissoep. De ober waarschuwde mij dat de soep erg heet was. Ik wuifde dat weg, overmoedig als ik was. Maar de ober had gelijk: de soep was als vloeibaar vuur.

Het gezegde in Azië is: in Thailand buigt de rijst nog voor de wind zich heeft laten voelen. Zo heeft het land kunnen ontsnappen aan een Japanse bezetting. Het heeft het Japanse leger in zijn opmars niet willen of kunnen stoppen. Die bracht dat leger tot het grensgebied tussen Birma en Bengalen, waar het werd tegengehouden door het Brits-Indiase leger bij Kohima en Imphal. De Amerikaanse generaal ‘Vinegar Joe’ Stilwell ravitailleerde vandaar de nationalistisch-Chinese troepen in Chungking.

Maar toen ik in Thailand kwam, in 1970, dacht niemand daar nog aan. Men wilde vooral rijk worden en wel zo snel mogelijk. Dat was hun goed recht.

Maar laat niemand oreren over oosterse wijsheid en westers materialisme. Zowel wijsheid als materialisme vindt men in Oost en West.