Cassandra tegen wil en dank

[p. 71]

7
Shell (3)

Wat deed ik in Jakarta? In de eerste plaats Indonesisch leren. Mijn moeder, die in Semarang is geboren, was daar heel laconiek over. Maleis, zei zij, leer je zo. Maar dat is onjuist. Indonesisch is helemaal niet makkelijk. De zinsconstructie is anders dan wij gewend zijn. Ik ging dus aan de slag met een leraar, Amin Singgih, die vijf ochtenden in de week van zeven tot acht langskwam om mij aan de hand van de Ramayana zijn taal te leren. Dat epos, uit India afkomstig, stond in stripvorm in de lokale krant, met Indonesische tekst.

Anders dan Swahili in Oost-Afrika heb ik Indonesisch nooit echt vloeiend leren spreken. Ik had het voor mijn werk namelijk niet nodig. Dat deed ik vooral in het Engels. Indonesisch sprak ik dagelijks alleen met de bedienden.

Om mijn dochtertje Kate in het Nederlands te oefenen, heb ik haar een zogeheten blokboekje, getiteld Pim, Frits en Ida, laten lezen. Ida had ruzie met een ander meisje en had haar eens flink de waarheid verteld. ‘Dat was niet aardig, maar wel eerlijk,’ was het commentaar. Een groter contrast met de Indonesische cultuur was nauwelijks denkbaar, wist ik. Wie in Indonesië een ander ‘eens flink de waarheid vertelt’, zorgt ervoor dat die ander sakit hati wordt, oftewel ziek in zijn lever. De lever is de plaats waar de emoties zitten. Zo'n persoon wordt gekwetst en vervolgens onhandelbaar.

Verder waren er enige bescheiden verkoopactiviteiten. Wij verkochten er smeerolie, bitumen (asfalt) en chemicaliën. Later raakte ik betrokken bij exploratie, waar ik geen verstand van had. Shell zocht naar olie in de buurt van Balikpapan, aan de

[p. 72]

oostkust van Kalimantan (Borneo). Ik had daar ruzie met een Amerikaanse independent, Union Oil, over de grens tussen onze respectievelijke concessies: was het de hoogwaterlijn of de laagwaterlijn? Staatsoliebedrijf Pertamina kon of wilde geen beslissing nemen uit vrees een van ons voor het hoofd te stoten.

Later wilde Shell bieden voor een concessie in de Javazee. Een jurist die veel ervaring had met concessies, kwam uit Den Haag om mij te adviseren. Het minimum dat je moet bieden, zei hij terwijl wij aan de kant van het zwembad van Hotel Indonesia zaten, is 3 miljoen dollar; het maximum 5 miljoen. Welnu, dacht ik, als ik 3 miljoen bied en wij krijgen de concessie niet, zegt iedereen: waarom heb je niet meer geboden? Bied ik 5 miljoen en de concessie was voor veel minder te krijgen, dan zeggen ze: waarom heb je al dat geld verspild? Dus bood ik 4 miljoen dollar. We kregen de concessie. Er zat geen druppel olie.

Na de coup van Aidit was de rol van Soekarno uitgespeeld. Hij werd op een zijspoor gezet, zoals dat gaat in Indonesië. Hij is niet populair in Nederland, onder meer omdat hij de Japanse bezetter Javaanse dwangarbeiders had geleverd, de zogeheten romusha's. Maar Soekarno heeft drie belangrijke dingen gedaan: hij heeft de taal uit de politiek gehouden; een vergelijking met India laat zien hoezeer dat voor Indonesië een zegen is geweest. Ook heeft hij de godsdienst uit de politiek gehouden. En hij heeft het land bijeengehouden. De opstand van kolonel Maludin Simbolon aan Sumatra's westkust is gesmoord.

Maar Soekarno had geen enkel benul van de economie, door hem steevast ‘the dismal science’ genoemd. Toen ik in 1970 in Jakarta begon, leek die stad wel uitgewoond. Er was erg weinig te krijgen. In het warenhuis Sarinah stonden allerliefste meisjes achter lege vitrines. De levering van stroom was zo onzeker dat ik in een schuurtje achter in de tuin een aggregaat heb laten zetten. Mijn vrouw ging naar Singapore om babyvoedsel in te slaan. Met behulp van een slof sigaretten werd dat op het vlieg-

[p. 73]

veld van Jakarta ingevoerd. Een auto die ik uit Engeland had meegenomen, bleef weken in de haven van Tandjong Priok staan. Toen een medewerker zijn auto wel wist in te klaren, heb ik gezegd dat dit voor mij een loss of face was. Dat argument bleek te werken.

Maar langzamerhand verbeterde de toestand. Er kwamen ook steeds meer Nederlandse bedrijven bij. De kinderen daarvan gingen naar school in een grote villa, waar zij les kregen van twee Ambonese en een Chinese onderwijzeres. Die situatie werd onhoudbaar. Ik was voorzitter van het schoolbestuur en heb Pertamina toen gevraagd om ons grond te geven, wat gebeurde. Daarnaast ben ik bij Nederlandse ondernemingen met de pet rondgegaan. Ook het ministerie van Buitenlandse Zaken in Den Haag was bereid te betalen. En zo ontstond een nieuwe Nederlandse school, met een Nederlands hoofd, een Nederlandse onderwijzeres en het drietal dat er tevoren al lesgaf. Zelf had ik er twee kinderen op zitten. Het was een aardig ontwerp, met veel licht en lucht en in het midden een grasveld.

Kort na mijn aankomst opende de Nederlandse ambassadeur Hugo Scheltema het Erasmushuis met een toespraak in het Engels. Ik vond dat een afgang. Zou het Maison Descartes in Algiers of de British Council in Calcutta ooit in een andere taal dan het Frans of Engels zijn geopend? Ik zag dit als een uiting van ons minderwaardigheidscomplex. Het volgende incident verbeterde mijn verhouding met de ambassadeur niet. Ter gelegenheid van de afbetaling door Pertamina van haar schuld aan Shell kwamen enige topmensen van Shell naar Jakarta om deze gebeurtenis te vieren. Ik heb toen een diner voor een twintigtal gasten gegeven en de top van Pertamina uitgenodigd. Ook de sultan van Djokjakarta, Hamengkubuwono de Negende, zou komen. Hoe moest ik de gasten aan de twee tafels plaatsen? Prioriteit had voor mij om de Shell- en de Pertamina-mensen met elkaar in contact te brengen. Die zette ik dus bij elkaar in de buurt. Verder waren de nieuwe Britse ambassadeur en zijn vrouw aanwezig. De Brit had zijn geloofs-

[p. 74]

brieven nog niet aangeboden. Maar mijn vrouw en ik konden hem en zijn vrouw het een en ander over Jakarta vertellen en dus heb ik hen naast ons geplaatst. De Nederlandse ambassadeur en zijn vrouw zaten wat verderop. Scheltema belde mij de volgende ochtend op en was woedend. ‘Je hebt mij zo laag behandeld,’ zei hij. Wist ik wel dat Shell voor 60 procent Nederlands was en voor 40 procent Brits? Dat wist ik. Het is tussen ons nooit meer goed gekomen, ook niet toen wij elkaar in New York ontmoetten, waar hij ambassadeur was bij de Verenigde Naties.

Wij hadden voor Shell een huis gekocht aan de Jalan Proklamasi. Die straat heet zo omdat de onafhankelijkheid van Indonesië er in 1945 is uitgeroepen. Het huis had toebehoord aan de Algemeen Vertegenwoordiger van de kpm (Koninklijke Paketvaart Maatschappij), maar had jaren leeggestaan en was bijna een ruïne. Ik heb het laten opknappen terwijl wij in het huis van mijn voorganger in Kebayoran woonden. Het is heel mooi geworden. Het had een brede voorgalerij, een grote pendapa of overdekt terras achter en een schitterende tuin met een paar palmen. Bij mijn afscheid - mijn vrouw was eerder teruggegaan - heb ik in die tuin een paar diners gegeven met een gamelanorkestje. De maan hing als een grote lampion in de lucht en het was feeëriek.

Ooit was mijn hoop dat ik in Indonesië zou worden geplaatst of in Frankrijk. Indonesië had ik achter de rug. Op 1 oktober 1973 ging ik in Parijs aan de slag in de directie van Shell Chimie, de chemische dochter van Shell in Frankrijk, waar ik mij zou bezighouden met de verkoop van plastics. Ik huurde een mooi appartement aan de Boulevard Raspail, hoek Rue Vavin, vlak bij het kruispunt met de Boulevard Montparnasse. De meeste expatriates die in Parijs kwamen werken - dat waren er niet zoveel - gingen in een buitenwijk of voorstad van Parijs wonen. Ik liet mij de kans niet ontnemen in hartje Parijs te wonen.

Tijdens de oliecrisis van 1973 werd polyethyleen schaars. Ik

[p. 75]

heb toen alle klanten met een gelijk percentage gekort: equal misery. Een vertoornde klant noemde mij daarom ‘le Saint-Just du polyethylène’. Louis Antoine Saint-Just had een rol gespeeld in de Franse Revolutie door in alles gelijkheid voor te staan.

In 1974 zouden presidentiële verkiezingen worden gehouden. De kandidaat van links was François Mitterrand, zoveel was duidelijk. Maar wie zou de kandidaat van rechts worden? Ik ging met drie collega's een weddenschap aan dat dit Jacques Chaban-Delmas zou worden. Wij wedden om een soufflé. Het werd Giscard d'Estaing. Ik heb mijn collega's uitgenodigd met mij te lunchen in het restaurant Le Soufflé in de Rue du Faubourg-Saint-Honoré.

Ik heb het televisiedebat tussen Giscard en Mitterrand met veel aandacht gevolgd. Ik vond Giscard overtuigender. Hij heeft de verkiezingen ook gewonnen, zij het met een miniem verschil. Mitterrand vond ik larmoyant. Dan liever de arrogante Giscard. Eén zin uit dat debat is mij bijgebleven. Giscard zei tegen Mitterrand: ‘Vous n'avez pas le monopole du coeur.’ Die zin heb ik later in de Tweede Kamer bij de Algemene Politieke Beschouwingen gebruikt tegen Ria Beckers: ‘U heeft niet het monopolie van het hart.’

Zeven jaar later waren de rollen omgedraaid. Toen kwam Mitterrand aan de macht. Ik vond dat eigenlijk wel goed, in het bijzonder omdat het de sociale verhoudingen in Frankrijk wat losser zou kunnen maken. Ik vond die verkrampt, zeker in vergelijking met die in Nederland. Het kwam toen niet of weinig voor dat gasten van zowel links als rechts om een dinertafel zaten. Ik moest elke maand naar het Zuid-Franse Berre om een conseil d'entreprise voor te zitten, een vergadering met de ondernemingsraad. In Berre bezat Shell samen met basf een polyethyleenfabriek. Aan het einde van zo'n ochtendvergadering nodigde ik alle aanwezigen uit voor de lunch. De vertegenwoordigers van de gematigde vakbond cfdt kwamen altijd, die van de communistische cgt nooit. ‘Men eet niet met de klassenvijand.’

[p. 76]

Michel Rocard was minister onder Mitterrand. Later, toen ik lid van de Europese Commissie was en hij lid van het Europees Parlement, heb ik hem uitvoerig geïnterviewd. Hij was buitengewoon kritisch over het economische beleid van Mitterrand, die 100 procent van de ondernemingen wilde nationaliseren in plaats van de 51 procent die voldoende zou zijn. De volle 100 procent zou natuurlijk buitengewoon duur zijn. Na een paar jaar moest Mitterrand dan ook rechtsomkeert maken. Datzelfde staat François Hollande nu te wachten. Josef Joffe, hoofdredacteur van de Hamburgse Die Zeit, zei dat Hollande een ‘Maginotlinie tegen de werkelijkheid’ wilde opwerpen.

In Parijs, in de jaren zeventig, stoorde ik mij dagelijks aan het befaamde dagblad Le Monde, dat uitgesproken gauchistisch was en bezeten door antiamerikanisme. Gelukkig is het nu weer een gewone linkse krant. Ik heb ook nog een vergadering van de cel van de Parti Communiste van mijn arrondissement bijgewoond. Het was een povere vertoning. Een twintigtal aanwezigen en een voorzitter die zeker wist dat er volgens een nieuw procedé energie uit water kon worden gehaald, maar dat de oliemultinationals dat tegenhielden.

Wat is de essentie van Shell? Is het olie, gas of chemie? Is het technologie? Neen, het is management. Zonder mijn ervaring bij Shell zou ik mijn fractievoorzitterschap later niet op succesvolle wijze hebben kunnen uitoefenen. Ik volgde de politiek dus zo goed als ik kon. Ik las veel moderne literatuur en zag alle Franse toneelstukken. Mijn vrouw en kinderen woonden toen al in Den Haag. Elke vrijdagavond nam ik het vliegtuig naar Amsterdam; elke maandagochtend werd ik om 5.30 uur gehaald, zodat ik om 9.30 achter mijn bureau in Parijs kon zitten. Elk weekeinde kon ik dus de Nederlandse politiek volgen. In januari 1975 werd ik lid van de vvd.