Cassandra tegen wil en dank

[p. 63]

6
Shell (2)

Mijn Shell-collega's reageerden enigszins besmuikt op mijn serieuze pogingen om Swahili te leren. Ik was de enige die zoiets had gedaan. De meerderheid was Engels. Het was toen nog betrekkelijk kort na de oorlog. De filosofie van de effortless superiority was nog in zwang, hoewel er in dit opzicht moeilijk van superioriteit kon worden gesproken. Maar men vond dat het iets uitsloverigs had. Althans, zo voelde ik dat.

Ook mijn baas, de oude raf-piloot, vond het maar niks. Dat klassieke Swahili van jou, zei hij, verstaat hier niemand. Dat was onzin, want als het nieuws werd omgeroepen - in klassiek Swahili - stonden trossen toehoorders buiten de cafés mee te luisteren. Ze hebben ook geen woord voor please, wist hij, wat pertinent onjuist was. Eens moest zijn Cessna landen in de buurt van het zuidelijke dorp Songea. Ik moest daar de supervisor van de brandstof op zijn vingers tikken en gebruikte het woord bwana. Dat verontrustte mijn baas hevig, want bwana kan ‘mijnheer’ betekenen. Maar dat is slechts een van de betekenissen. Het kan ook de betekenis van het Zuid-Afrikaanse ‘man’ hebben, en zo had ik het gebruikt. Pas toen ik de aankondiging op het bord bij een bushalte wist te vertalen, draaide hij wat bij. Het was best een aardige man, maar hij kwam uit een andere tijd.

Het is goed dat die verhoudingen niet meer bestaan. Maar of de verhoudingen van zwart tot zwart nu zoveel beter zijn, valt te betwijfelen. Denk maar aan de stammentegenstellingen. Shiva Naipaul, de broer van V.S., schrijft ergens dat het contact tussen blank en zwart in Afrika beiden heeft gecorrumpeerd. Ik ben bang dat hij gelijk heeft.

[p. 64]

Ik moest ook de brandstofvoorziening van het vliegveldje van het eiland Zanzibar controleren. Shell had daar een agent, E.J. Kassem, die later door opstandelingen is vermoord. Zanzibar was toen nog geen deel van Tanganyika. Meestal boekte Kassem een kamer voor mij in het Zanzibar Hotel. Maar deze keer was er iets misgegaan, want het hotel bleek vol. Was er ook een ander hotel? Ja, dat was er en het heette Hotel Pigalle. Het lag aan het Mnazi Mojaplein - mnazi moja betekent ‘één kokospalm’. Alle Oost-Afrikaanse dorpen hebben een plein waar één palm staat. Zij heten alle Mnazi Moja. Het was laat, een klerk bracht mij naar mijn kamer.

De volgende ochtend wilde ik de rekening betalen. Een oudere vrouw zat achter de balie en mompelde getallen in het Frans. Zij zag er niet opgewekt uit. In een poging tot medemenselijkheid zei ik: ‘Madame, pourquoi êtes-vous si triste?’ Ze keek op en antwoordde: ‘Monsieur, je ne suis pas triste, je suis désespérée.’ Ik sloop weg, fantaserende hoe deze dame, in Parijs in een onduidelijk beroep begonnen, was afgedaald naar Marseille, overgestoken naar Caïro en toen naar Khartoum, waar ze haar spaarcenten vervolgens in de tropische hitte van het miserabele Hotel Pigalle zag wegsmelten. Gruwelijk.

Vijftien maanden moest ik het uithouden als aviation assistant. Daarna werd ik eenvoudig verkoper. Aan het einde van mijn eerste tour (van twee jaar) in de zuidelijke plaats Mbeya, niet ver van de grens met Zambia, en gedurende mijn tweede tour in het noorden: eerst in Moshi, daarna in Arusha. Moshi is een en al banaan. Elke ochtend liepen vrouwen langs ons huis met trossen bananen op hun hoofd. Mijn zoon van twee liep naar een van hen en zei ‘Nipe ndizi moja’, wat perfect Swahili is voor ‘geef mij een banaan’. Als steeds verbaasde ik me over het gemak waarmee kleine kinderen een taal leren.

In Mbeya landde elke week een dc-3 van de Wenela, de Witwatersrand Native Labour Association. Arbeiders die in de mijnen van Zuid-Afrika hadden gewerkt, stapten uit om plaats te maken voor een nieuwe ploeg. Velen namen mee terug wat

[p. 65]

zij met hun spaargeld in Zuid-Afrika hadden gekocht, zoals een fiets, een radio of een horloge. Er waren altijd voldoende mensen die dat werk wilden doen. Zo erg kon het dus niet zijn, dacht ik.

Ik heb mijn werk in Oost-Afrika gedaan met mijn linkerhand. Zo nu en dan moest ik een depot controleren. Ik begon dan altijd met de wc. Zag die er schoon en ordentelijk uit, dan zou het met de rest ook wel goed zitten, dacht ik. Meestal was dat ook zo.

Met mijn rechterhand studeerde ik. Wat dat betreft was mijn verblijf in Oost-Afrika een voortzetting van mijn studietijd. Naast de studie van het Swahili kwam er een correspondentiecursus economie en Engels recht aan de universiteit van Londen bij. En vooral een studie Nederlands recht in Leiden, want daar was aanwezigheid tijdens de colleges niet vereist. Ik vond mijn studie filosofie interessant, maar niet direct relevant voor de olie-industrie, waarin ik carrière hoopte te maken.

Mijn kandidaatsexamen had ik gedaan tijdens mijn eerste verlof van drie maanden in 1962. Voor mijn doctoraal had ik toch meer tijd nodig. Ik vroeg vier maanden extra verlof aan, maar dan onbetaald. Dat werd door Shell Londen geweigerd. Maar niet lang daarna stond Den Haag het wel toe, en ook nog met salaris. Met dat geld huurde ik een vakantiehuisje aan het Noordwijkse Wantveld, waar ik met vrouw en twee kleine kinderen van oktober 1964 tot mei 1965 heb gezeten: een Winter aan Zee.

Voor mijn kandidaatsexamen moest ik Romeins recht doen. Ik had daarvoor het mooie Romeins Recht van J.C. van Oven gelezen, maar wilde mijn kennis bijspijkeren met hulp van de repetitor H.J. Witkam. Die woonde op het Rapenburg op de eerste verdieping van een huis waarvan de deur opensprong wanneer hij - als een mol aan een bureau gezeten - met een stokje tegen een knop drukte. Na binnenkomst riep hij dan het nummer van een lemma van het Corpus Juris af en dat moest ik dan vertalen en becommentariëren. Hij liet niet na om de

[p. 66]

student - want ik vermoedde dat het iedereen zo verging - in te peperen dat hij hoegenaamd niets wist, wat eigenlijk ook zo was. Witkam was een instituut in Leiden.

Voor mijn doctoraalexamen had ik de richting privaatrecht gekozen. Ik liep colleges burgerlijk recht en handelsrecht, maar ook toen wilde ik de hulp van een repetitor. Deze Jan Fruytier was eigenlijk een overjarige student. Hij had geen benul van tijd, zodat ik vaak ver na middernacht thuiskwam. Bovendien vertelde hij voortdurend moppen. Hij heeft mij ingedeeld bij een klein groepje studenten, onder wie ook Pieter van Vollenhoven.

Hoewel mijn meeste tijd ging zitten in privaatrecht, moest ik natuurlijk ook staats- en strafrecht doen. Staatsrecht werd gegeven door Ripperda Wiersma, strafrecht door Van Bemmelen. Naast elkaar aan een tafel gezeten, ontvingen zij mij voor het tentamen. Voordat de vragen begonnen, ontstond het volgende dialoogje. Van Bemmelen haalde een doos sigaren uit zijn jas en bood Ripperda Wiersma er een aan.

Van B.: ‘Neem een sigaar, al is de kwaliteit niet geweldig.’

R.W.: ‘Ik ben niet veeleisend.’

F.B.: ‘Geldt dat ook voor de examinandus?’

Van B.: ‘O, wilt u ook een sigaar?’

F.B.: ‘Dat bedoelde ik niet, professor.’

R.W.: ‘Neen, dat dacht ik al.’

Ik deed mijn doctoraalexamen rechten in mei 1965, om te ontdekken dat ik verkeerd had gekozen. Ik had publiekrecht uitgebreid moeten doen en niet privaatrecht. Dat zou ook beter hebben gepast bij mijn latere politieke loopbaan, waarvan ik toen nog geen vermoeden had. Was ik toen overigens jurist? Neen, zei Fruytier, hoogstens meester in de rechten.

In diezelfde maand hoorde ik dat wij - mijn gezin en ik - naar Honduras zouden gaan om daar een kleine verkoopmaatschappij te leiden. Ik vertrok per vliegtuig, mijn vrouw en kinderen volgden per vrachtboot met passagiersaccommodatie. Dat schip ging door het Panamakanaal om daarna naar het zuiden af te buigen. Het deed de Colombiaanse havenstad Buen-

[p. 67]

aventura aan, die volgens de kapitein zo gevaarlijk was dat mijn vrouw daar beslist niet van boord mocht.

Ik heb drie jaar in Centraal-Amerika gewerkt: veertien maanden in Honduras, de rest van de tijd in El Salvador. In beide landen moest ik kleine Shell-maatschappijen leiden. Shell Honduras telde 44 werknemers, Shell El Salvador 90. Zo klein als die ondernemingen ook waren, toch boden zij de gelegenheid om de zaak goed te regelen, bescheiden initiatieven te nemen en fouten te maken, die ik mij later, bij belangrijker werk, zou herinneren. Ik was 32 toen ik daar begon, 35 toen ik in 1968 vertrok.

Honduras was toen erg primitief. Veel mannen waren gewapend. Mijn vrouw kreeg van de Britse consul een pistool. Indien zij een inbreker zou neerschieten, waarschuwde hij, dan moest zij ervoor zorgen dat hij binnen de omheining viel. Dan zou haar niets gebeuren. Viel hij daarbuiten, dan was het moord. Eens zat ik met de Shell-advocaat ergens te borrelen. De bediening was hem te langzaam, dus schoot hij in de lucht. De ober kwam toen snel.

Het boek Cabbages and Kings van de Amerikaan O. Henry speelt in Honduras. Hij beschrijft daarin een remittance man die elke week van zijn familie in Amerika een toelage ontvangt die hij persoonlijk moet afhalen. Die toelage bond hem aan zijn Hondurese woonplaats, zodat zijn familie van hem af was.

Wij woonden in San Pedro Sula, het bij de Caribische Zee gelegen zakencentrum. Niet ver van San Pedro Sula begon de grote bananenplantage van de United Fruit Company, de Frutera, die ongunstig bekendstond vanwege haar politieke inmenging. In mijn tijd in Honduras was daar niets van te merken. Die onderneming bracht een stuk van Honduras tot ontwikkeling waarvan het de vraag was wat er anders mee zou zijn gebeurd. Elke week moest ik naar de hoofdstad Tegucigalpa vliegen om mijn zaakjes te doen. Het was daar koeler, want hoger dan San Pedro Sula, dat een warm en kleverig klimaat had, maar er was verder niets te doen.

[p. 68]

Ik was blij toen ik na een betrekkelijk korte tijd werd overgeplaatst naar El Salvador. Dat kleine land aan de Stille Oceaan was ontwikkelder dan Honduras. Wij woonden daar vóór de zogeheten ‘voetbaloorlog’ tussen Honduras en El Salvador en a fortiori vóór de vreselijke burgeroorlog in dat laatste land.

Toen ik Shell El Salvador moest leiden, was die onderneming een puinhoop. Ik ben er een klein jaar mee bezig geweest om de situatie te saneren. Tot mijn minder aangename taken behoorde het innen van rekeningen. Een van mijn grootste debiteuren was een transportonderneming. Omdat de eigenaar maar steeds niet betaalde, heb ik de Shell-advocaat onverhoeds al zijn vrachtauto's laten stilleggen. Dat had ik beter niet kunnen doen. Ik had hem een laatste kans moeten bieden om althans een deel van de rekening te betalen.

De sociale ongelijkheid in El Salvador was extreem. Veertien families - los catorce - deelden de lakens uit. Dat geld kwam uit de koffie en uit de vangst en verwerking van garnalen. Gaf een van die puissant rijke mannen een feestje, dan zag hij er geen been in een strijkje uit Mexico-Stad te laten overkomen. Het is geen wonder dat juist in dat landje een opstand is uitgebroken, die overigens op harde wijze de kop in is gedrukt.

Het was in El Salvador dat ik de muziek van de mariachi heb leren waarderen. De meeste Nederlanders zullen die muziek larmoyant vinden. Ik raakte eraan verslingerd. Ik kwam 's avonds laat wel in een beruchte kroeg, waar ik bruinebonensoep at en tequila dronk en waar twee bandjes waren die voor 1 colon (40 dollarcent) een liedje speelden. Pedro Infante, Miguel Aceves Mejía, Lucha Villa - ik luisterde met veel plezier naar hen. Zij vertolkten het Zuid-Amerikaans levensgevoel, dat weinig Europeanen begrijpen. Ik vraag mij af of hun muziek nog steeds populair is.

Een van de leden van Shells raad van bestuur, de Amerikaan Monty Spaght, kwam eens in El Salvador langs. Zijn vrouw wilde van hem scheiden en voerde overspel aan in Argentinië, Brazilië en Venezuela. Dit leidde tot ongenoegen in El Salva-

[p. 69]

dor: zijn onze vrouwen soms niet mooi genoeg?

Na anderhalf jaar Londen, waar ik mij met economische analyses bezighield, vertrok ik in maart 1970 naar Indonesië. Shell had zijn bezittingen daar in 1965 verkocht. Dat was kort na de communistische staatsgreep van oktober 1965 door de communistische pki, de Partai Komunis Indonesia onder D.N. Aidit. Zes generaals waren toen afgemaakt en in de ‘krokodillenput’ - de lobang buaja - gegooid. Generaal Soeharto wist aan de slachting te ontkomen en had het leger gemobiliseerd. President Soekarno was gevlucht naar de Halim-luchtmachtbasis, een steunpunt van de pki. Die vlucht voedde het vermoeden dat hij voor de staatsgreep was gewaarschuwd.

Wat volgde, was een gruwelijke slachtpartij, die tussen 200.000 en 500.000 mensen het leven heeft gekost. Alles wat communistisch heette te zijn - maar wat is communistisch in een land als Indonesië? - werd over de kling gejaagd. Het ergste was de repressie in Atjeh, Banten (in het westen van Java), Makassar (op Sulawesi) en op Bali. Atjeh, Banten en Makassar waren zeer islamitisch. Dat had er misschien iets mee te maken. Het lieflijke Bali is hindoe-boeddhistisch, maar onder de oppervlakte schuilt veel spanning. Dat is in de muziek ook te horen. Men kan het Nederlandse bestuur van veel betichten, maar een dergelijke slachting was onder de Nederlanders niet gebeurd.

De prijs voor de Shell-bezittingen zou worden betaald in olie. Om daar een oogje op te houden en ook omdat Indonesië een belangrijk land was, werd in Jakarta een kleine liaison-unit geplaatst, die het contact zou moeten onderhouden. Ik zou daar leiding aan moeten geven en zou luisteren naar de oude titel van Algemeen Vertegenwoordiger.

De liaison was met de staatsoliemaatschappij Pertamina. Het was niet eenvoudig daar zaken mee te doen. Alles draaide namelijk om de president-directeur, generaal Ibnu Sutowo, die vaak maandenlang op reis was. Dan bleef alles liggen. Na mijn vertrek in augustus 1972 is Pertamina in grote financiële pro-

[p. 70]

blemen geraakt. Ibnu Sutowo is toen van zijn taak ontheven en voorzitter geworden van het Indonesische Rode Kruis.