Cassandra tegen wil en dank

[p. 45]

4
Leermeesters

Ik heb op het gymnasium (1945-1951) een aantal voortreffelijke leraren gehad. Mijn wiskundeleraar Mooij heb ik al genoemd. Ook mijn lerares Frans, Veen, reken ik tot hen. Zij heeft mijn belangstelling voor de Franse taal en letterkunde gewekt. Maar de grootste indruk - en dus invloed - op mij heeft J.D. Meerwaldt gemaakt. Hij was een formidabel classicus. In de vijfde en zesde klas las hij met ons Livius, die over de Romeinse geschiedenis had geschreven. Livius viel bij mij in de smaak. De Romeinen prezen hem om zijn lactea ubertas, zijn romige rijpheid. Ik vond dat ook.

Meerwaldt was klein en gedrongen van gestalte. Hij had zo lang boven de boeken gezeten dat zijn nek was verstijfd. Wilde hij omkijken, dan moest zijn gehele bovenlichaam mee. Hij had grote blauwe ogen, die door zijn bril nog werden vergroot. Daarbij had hij veel gevoel voor humor en een aanstekelijke lach. Maar hij had ook een kinderlijke kant. Zo toonde hij zich eens blij verrast omdat hij een Engelsman had ontmoet die Seawood heette, wat natuurlijk een vertaling van zijn eigen naam was.

Hij was lid van de Academie van Wetenschappen, wat toen een grotere onderscheiding was dan het professoraat. Hij was de auteur van het tweeregelige Latijnse vers dat achter op het monument op de Dam in Amsterdam staat. Het verhaal gaat dat hij op jonge leeftijd hoogleraar Grieks in Utrecht had kunnen worden, maar dat men daar toch de voorkeur had gegeven aan Carl Wilhelm Vollgraff. Zo niet nu, dan nooit, zou hij in een aanval van pique hebben gezegd. Zijn pique was mijn winst.

[p. 46]

In die tijd had ik bijles van hem in de schrijvers die ik voor het staatsexamen alfa moest kunnen vertalen. Later, na mijn kandidaatsexamen wiskunde, heb ik Grieks als bijvak gekozen en hem gevraagd mij privéles te geven. Aldus heb ik hem over een periode van een jaar of vijf - op school en daarbuiten - intensief leren kennen. Alles wat ik van de klassieke literatuur heb geleerd, is van hem afkomstig en ik ben hem daarvoor nog steeds intens dankbaar.

Toen ik besloot Grieks als bijvak te nemen, moest ik van de hoogleraar Grieks J.C. Kamerbeek horen wat hij eiste. Dat begon natuurlijk met Plato. De Timaeus was moeilijk en duister, waarschuwde hij, maar voor mij was dat een uitdaging. Ik heb er drie maanden over gedaan. Het was een dorre tekst uit Plato's latere periode, maar belangrijk voor de christelijke ontologie. Verder Aristoteles over de vriendschap en Marcus Aurelius. Die teksten las ik ook met Meerwaldt, plus nog vele andere.

Op de colleges van Kamerbeek kwam ik steeds Johan Polak tegen. Kort na mijn terugkeer uit de Verenigde Staten in september 1953 had ik een eerste ontmoeting met hem gehad. Ik was geïnteresseerd geraakt in symbolisten als Paul Verlaine en Arthur Rimbaud. Op aanraden van een derde benaderde ik Polak, die daar veel van zou weten. Onze eerste ontmoeting had plaats in Café Américain. Daarna hebben wij elkaar nog vaak gezien om te kletsen over van alles en nog wat. Meestal hield dat verband met de klassieke literatuur.

Polak was lang, niet bepaald moeders mooiste, keek vaak somber en beschikte over een fortuin. Dat geld heeft hij op een meer dan voortreffelijke wijze besteed aan het uitgeven van mooie literatuur, zoals van Marguerite Yourcenar. Aanvankelijk deed hij dat met Rob van Gennep. Later zijn zij uit elkaar gegaan, maar de Athenaeum Boekhandel op het Spui bleef nog lang Polak & Van Gennep heten. Zijn rijkdom isoleerde hem van gewone mensen. Wat dat betreft leek hij op de creatie Barnabooth van de steenrijke dandyschrijver Valery Larbaud. Op Polaks crematie heb ik geen van zijn oude studiegenoten ont-

[p. 47]

moet. Zijn broer Rob hield bij die gelegenheid een merkwaardig kritische toespraak. Polak liet een aantal mooi uitgegeven boeken na. Een grote verdienste.

Hij heeft ook een boek van mij uitgegeven, namelijk het toneelstuk Floris, Count of Holland. De ontstaansgeschiedenis van dat stuk is als volgt. In de tijd dat ik in het Shell Centre in Londen werkte, ben ik met een collega naar een toneelstuk van Peter Handke gegaan: The Ride Across Lake Constance (Der Ritt über den Bodensee). Ik vond het pretentieuze rommel en wilde in de pauze weggaan. Mijn collega wilde blijven: Es ist bezahlt, es soll herunter. Later werd ik overgeplaatst naar Parijs. Daar werd La chevauchée sur le Lac de Constance opgevoerd met befaamde actrices als Delphine Seyrig en Jeanne Moreau.

Zou het dan niet mogelijk zijn, vroeg ik mij af, een toneelstuk te schrijven over een bekend thema in een traditionele vorm op een zodanige wijze dat het speelbaar, althans leesbaar was? Wie de schoen past, trekke hem aan. Als thema koos ik de dood van Floris de Vijfde en als vorm het Engelse blank verse. Na enig onderzoek over de tweede helft van de dertiende eeuw schreef ik dat stuk in een aantal weekenden in Den Haag, waar mijn vrouw en kinderen toen woonden.

Polak heeft het fraai uitgegeven, maar het is niettemin als een steen in een vijver verdwenen. Te literair voor de historici, te historisch voor de letterkundigen; te Engels voor de Nederlanders, te Nederlands voor de Engelsen. Mai Spijkers van uitgeverij Prometheus heeft het nog laten vertalen en die vertaling ook uitgegeven. Toen de beeltenis van Floris de Vijfde in de Eerste Kamer werd onthuld, heb ik er nog uit voorgedragen.

Terug naar Meerwaldt. Gespreksonderwerpen die Meerwaldts stokpaardjes betroffen, probeerde ik te mijden, zoals ‘Plato's Nachtuurwerk’. Maar een ander stokpaardje, ‘God als Bol’, heeft mij nog flink beziggehouden. Dat kwam door de ‘tafel van tegengestelden’ van Pythagoras. Die tafel plaatste goed tegenover slecht, licht tegenover donker enzovoort. Merkwaardig genoeg stond ‘eindig’ in de kolom onder ‘goed’,

[p. 48]

en ‘oneindig’ in de kolom onder ‘slecht’. Een volstrekt onchristelijk idee, meende ik. Wanneer zou ‘oneindig’ zijn omgezwaaid van slecht naar goed, vroeg ik mij af; vanaf wanneer zou ‘God als Bol’ dus zijn verworpen? Ik heb er mijn doctoraalscriptie aan gewijd.

De gang van zaken aan de Universiteit van Amsterdam was destijds (in de jaren vijftig) veel minder strak gereglementeerd dan nu. Men volgde de colleges die men interessant vond en wie meende klaar te zijn voor een tentamen, vroeg dat aan; in mijn geval waren die tentamina veelal bij de hoogleraar thuis. Ik ben eens met een dispuutgenoot meegegaan naar een college van professor C.W. Mönnich over de dogmageschiedenis van het christendom. Die boeide mij enorm en ik ben dan ook drie jaar blijven plakken.

De colleges gingen allereerst over de christologie: was Christus goddelijk, menselijk of iets daartussenin? Daar is een paar eeuwen over gestreden (soms letterlijk), met als rustpunten de concilies van Nicea (325) en Chalcedon (451). Op dat laatste concilie is men tot een onzinnige formule gekomen: Christus was zowel God als mens en die twee naturen werden door vier ontkenningen getypeerd: zij waren ‘onvermengd, onveranderlijk, ongescheiden en ongedeeld’.

De christologie was een onderwerp waarover met veel subtiliteit werd gestreden. Ook keizer Justinianus in Constantinopel kreeg daarmee te maken, niet het minst omdat de knokploegen der ‘blauwen’ en ‘groenen’ zich associeerden met de christelijke sekten der monofysieten en nestorianen. Zij concentreerden zich vooral rond de renbanen. (Robert Graves heeft daar mooi over geschreven in Count Belisarius.) Het doet mij enigszins denken aan het geknok tussen de supporters van Ajax en die van Feyenoord na de wedstrijd, waarbij voetbalclubs de rol spelen van de christelijke sekten in Constantinopel. Ik heb hierover tentamen gedaan bij Mönnich thuis. Hij ondervroeg mij over Arius en Athanasius en de betekenis van die stromingen.

[p. 49]

Veel geleerd heb ik ook van Peter Bauer. Tijdens mijn verblijf in Engeland had ik op televisie een debat gezien tussen deze econoom en Judith Hart, de Engelse minister van Ontwikkelingssamenwerking. Toen ik in 1976 terugkeerde uit het buitenland had ik tien jaar in ontwikkelingslanden gewoond en gewerkt: vier jaar in Oost-Afrika, drie jaar in Centraal-Amerika en drie jaar in Indonesië. Daardoor was ik zeer geïnteresseerd geraakt in het ontwikkelingsvraagstuk. Waar ik kon, volgde ik het debat daarover.

Doordat ik directe ervaring had gehad met onderontwikkeling, hield ik Jan Pronks theorie voor barre onzin. Die zocht de oplossing van het ontwikkelingsvraagstuk in een internationale benadering. Dat was de Nieuwe Internationale Economische Orde. Mijns inziens ging het veel meer om de Oude Nationale Economische Wanorde. Toen ik (in januari 1978) lid van de Tweede Kamer werd, heb ik Peter Bauer hierover geschreven. Zo ontstond ons contact. Ik zocht hem op als ik in Londen was; hij kwam ook wel naar Den Haag. Ik las zijn boeken en interviewde hem. Dat interview is afgedrukt in mijn boek Woorden hebben hun betekenis (Prometheus, 1992).

Bauer was even klein als Meerwaldt, maar slanker. Hij was van Hongaarse afkomst, ongetrouwd (net als Meerwaldt) en had een scherp gevoel voor humor. Bovenal was hij een uitstekend econoom. Hij heeft jarenlang gedoceerd aan de London School of Economics. Margaret Thatcher heeft hem lid gemaakt van het Hogerhuis. Ik heb Robert McNamara, toen president van de Wereldbank, eens gevraagd met Peter Bauer te debatteren. McNamara heeft dat geweigerd, zeggende dat Bauer een ideoloog was. Maar dat was hij bij uitstek niet. Hij had een diepe kennis van de Derde Wereld, zoals van de rubberindustrie in Nigeria, en een grote intellectuele eerlijkheid. Hij was onvermoeibaar in het aan de kaak stellen van drogredeneringen waar iedereen met een normaal verstand zo doorheen kon prikken, maar die niettemin en vogue waren en bleven. Ik genoot van zijn rake humor en heb veel van hem geleerd.

[p. 50]

Elie Kedourie heb ik leren kennen door zijn boeken. Die gingen hoofdzakelijk over het Midden-Oosten, zoals Arab Political Memoirs. Hij was afkomstig uit Bagdad. Onder de Turk bestond Bagdad uit minderheden, waarvan de joodse de grootste was. De Kedouries waren aanzienlijke leden van die gemeenschap, evenals de Sassoons. Elie Kedourie is op jonge leeftijd naar Engeland gegaan, waar hij lang heeft gedoceerd aan de London School of Economics.

Waar Meerwaldt en Bauer klein van gestalte waren, was hij lang; waar zij ongetrouwd waren, was hij getrouwd - met Silvia. Vanwege zijn grote kennis zou men misschien verwachten dat zijn woorden zwaarwichtig zouden zijn, maar dat was geenszins het geval: hij kon lichtvoetig over allerlei zaken spreken. Zijn schrijfstijl was verzorgd.

De eerste keer dat ik hem in persoon ontmoette, was in september 1991 op de conferentie ‘Power, Media and (International) Behaviour’, georganiseerd onder auspiciën van de Erasmus Universiteit, waar wij beiden zouden spreken.

Kedourie was kritisch over het werk van journalisten in het Midden-Oosten, die onder constante tijdsdruk stonden. Ik ondersteunde zijn betoog, zeggende dat journalisten in het Midden-Oosten aan veel gevaren blootstonden, maar dat het grootste gevaar de intellectuele mode was - zowel van henzelf als van de redacteuren thuis.

Tien jaar eerder had ik zijn boek Islam in the Modern World gelezen, dat hoofdzakelijk betrekking had op het raakvlak tussen Europeanen en het Midden-Oosten. Het boek maakte een overweldigende indruk op mij. Ik vroeg mij af of de Europeanen dan nooit iets verstandigs in het Midden-Oosten hadden gedaan. Die gedachte lag ook achter mijn weerzin tegen de oorlog om Irak, die ik vlak voor Kerstmis 2002 heb geuit op een conferentie van de Teldersstichting en de Wiardi Beckmanstichting. Diezelfde twijfel deed mij aarzelen over de westerse interventie in Afghanistan.

Ik heb Elie Kedourie het laatste interview afgenomen dat hij

[p. 51]

heeft gegeven. Dat was in Washington, waar hij onderzoek deed aan het Woodrow Wilson International Center for Scholars. Het is afgedrukt in Middle Eastern Lectures, 1995 (The Moshe Dayan Center for Middle Eastern and African Studies). Dat interview eindigt als volgt:

F.B.: Moet de conclusie dan zijn dat de Europese idealen die resulteerden in vrijheid en welvaart van de Europese volkeren, eenmaal overgenomen door de heersers in het Midden-Oosten, hebben geleid tot de armoede en ellende van miljoenen mensen daar?
E.K.: Ik denk dat dit waar is. Maar de idealen die het Midden-Oosten in hun ban hebben gekregen, werden niet door Europa opgelegd. Het was iets wat besmettelijk was. Iemand die griep heeft, is niet echt verantwoordelijk voor het feit dat iemand anders door die ziekte wordt aangestoken.

Het interview had plaats op 8 juni 1992. Op 29 juni is hij, veel te vroeg, overleden. Ik heb veel van anderen geleerd. Met de arabist en hoogleraar aan de Sorbonne Mohammed Arkoun heb ik een (niet erg geslaagd) boek over Islam en de democratie gemaakt. Ook dat was leerzaam. Maar Meerwaldt, Bauer en Kedourie waren, ieder op eigen terrein, intellectuelen van wereldniveau. Zij waren mijn maîtres à penser en hebben diepe indruk op mij gemaakt. Ik ben hun zeer dankbaar.