Boren in hard hout

[p. 259]

Mensenrechten en buitenlandse politiek

Het volgende artikel stond in de Volkskrant van 19 april 1997.

Voor liberalen is de vrijheid van de individuele mens van ultieme waarde. De fundamentele grondrechten van de mens zijn universeel voor hen. De bevordering daarvan is dan ook een legitiem doel van de buitenlandse politiek. De vraag is: hoe wordt respect voor de rechten van de mens het meest bevorderd? De zekerste weg gaat via economische ontwikkeling. Verreweg de meeste welvarende landen zijn democratisch en vice versa.

Economische boycots zijn dan ook contraproductief. Ze vertragen de economische groei en treffen meestal de verkeerde mensen. Jan Pronks stelling uit 1978, ‘Wie handel drijft met Argentinië, collaboreert met dat regime’, was onzin. In het algemeen is het dan ook beter de handelspolitiek en het mensenrechtenbeleid gescheiden te houden. Staatsterrorisme (Iran, Libië) en bedreigingen van de veiligheid (Irak, vroeger Cuba) vormen een aparte categorie. Ik kom hieronder daarop terug.

Afgezien van deze categorie bevorderen economische boycots de rechten van de mens dus niet. De actie om Heineken zich te laten terugtrekken uit Birma was zinloos. Het isolement van Birma moet worden verbroken, niet versterkt. Investeringen geven niet de garantie dat de toestand verbetert, maar boycots geven wel de garantie dat het isolement voortduurt.

Als boycots worden afgewezen, resteren diplomatieke middelen zoals resoluties in de daartoe geëigende multilaterale instellingen zoals de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (ovse) en de Verenigde Naties. Maar dan wel volgens het beginsel: gelijke monniken, gelijke kappen. Kleine landen aanpakken omdat die toch niets terug kunnen doen, maar grote landen laten lopen uit vrees voor repercussies is niet alleen hypocriet. Erger, het is contraproductief, want selectieve ver-

[p. 260]

ontwaardiging berooft alle protesten van hun kracht.

Minister Hans van Mierlo had dus groot gelijk toen hij de zeer omvangrijke schendingen van de mens door China aan de kaak wilde stellen. Tijdens het begrotingsdebat van november 1996 is hem over zijn mensenrechtenbeleid door het PvdA-lid Van Traa het vuur na aan de schenen gelegd. Minister Van Mierlo bekende zich toen tot de quiet diplomacy. Die is belangrijk, maar soms is het nodig in het openbaar duidelijk te zijn. Dat wilde minister Van Mierlo namens de Europese Unie nu doen. Terecht.

Als de Europese Unie hier eensgezind was opgetreden, waren repercussies ook uitgebleven. Peking kan het zich niet veroorloven tegelijk met de Verenigde Staten en met de Europese Unie ruzie te maken. Maar de Europese Unie was niet eensgezind. De houding van Frankrijk en zijn airbuspartners Duitsland, Spanje en Italië was teleurstellend.

Vervolgens overspeelde minister Van Mierlo zijn hand door te dreigen andere mensenrechtenresoluties tegen te houden. Als voorzitter van de Europese Unie mocht hij dat niet doen en dat is hem ook duidelijk gemaakt. Politics is the art of the possible.

Denemarken is geen voorzitter en had dan ook meer vrijheid dan Nederland. Denemarken heeft nu een anti-Chinaresolutie ingediend en zich daarmee de toorn van Peking op de hals gehaald. Maar het heeft gedaan wat nodig was.

China is nu opnieuw ontkomen aan een veroordeling door de internationale gemeenschap voor schendingen van de mensenrechten. Een meerderheid van de Commissie voor de Mensenrechten van de Verenigde Naties stemde voor een door Peking zelf ingediende motie, waarin China gevrijwaard blijft van kritiek. Deze motie werd ondersteund door de Aziatische landen, waarvan bekend is dat ze het universele karakter van de rechten van de mens niet onderkennen.

Op 1 juli aanstaande zal Hongkong worden overgedragen aan China. Martin Lee, winnaar van de Prize for Freedom van de Liberale Internationale en een groot strijder voor democratische hervormingen in de kroonkolonie, vraagt terecht aandacht voor de problemen die hiermee samenhangen.

De overgang van Brits naar Chinees beheer baart om ten minste twee redenen zorg. Ten eerste omdat de toekomstige gouver-

[p. 261]

neur voor het ‘speciaal administratief gebied’ Hongkong voorstellen heeft gepresenteerd die de rechtsbescherming van burgerlijke vrijheden in Hongkong bedreigen. Dit is in strijd met de overeenkomst tussen China en het Verenigd Koninkrijk uit 1984, waarin staat dat het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten en andere internationale verdragen waarbij Hongkong partij is, ook na 1997 van kracht blijven.

Een tweede reden van zorg is de vervanging na 1 juli van de democratisch gekozen Wetgevende Raad door een door Peking aangewezen Voorlopige Wetgevende Raad. Het is te hopen dat China zijn belofte gestand doet verkiezingen te houden die leiden tot een wederom democratisch gekozen wetgever. Deze verkiezingen zouden zo snel mogelijk na 1 juli moeten worden gehouden.

Spelen boycots geen enkele rol? Zeker, maar alleen in uitzonderlijke gevallen. Ten eerste in extreme omstandigheden als in het Cambodja van Pol Pot of het Oeganda van Idi Amin. Ten tweede waar de veiligheid van of in andere landen wordt bedreigd, door staatsterrorisme of anderszins.

De Amerikaanse Helms/Burton en D'Amato Acts beogen ondernemingen te straffen die zaken doen met zowel de vs als ook Iran, Libië en Cuba. Het effect ervan is dat extraterritoriale werking aan Amerikaanse wetgeving wordt gegeven. Die is voor ons niet aanvaardbaar.

Maar de Frans-Duitse nadruk op de ‘kritische dialoog’ met Iran en Irak als alternatief voor de Amerikaanse wetgeving doet onwaarachtig aan. Is die ‘kritische dialoog’ niet een mantel voor commerciële belangen? Is een kritische dialoog met Irak, Iran en Libië überhaupt mogelijk?

De recente uitspraak van de Berlijnse rechtbank in de zogenaamde Mykonos-zaak is voor de Europese Unie terecht aanleiding geweest de ‘kritische dialoog’ voorlopig in de ijskast te zetten. De Duitse rechter acht het bewezen dat het Iraans leiderschap opdracht heeft gegeven voor de moord op vier Koerdische politici in het Berlijnse restaurant Mykonos in september 1992. Er zijn tal van andere voorbeelden van dergelijke Iraanse activiteiten. Men mag zich afvragen waarom steun aan de militante sjiietische Hezbollah in Libanon en verhoging van de prijs op het hoofd van Rushdie voor de Europese Unie geen

[p. 262]

redenen waren om de ‘kritische dialoog’ eerder te bevriezen, zoals door de vvd lang is bepleit.

Cuba is een ander geval. Dat land bedreigde vroeger de veiligheid van andere staten, maar is nu zo bouwvallig dat het regime de dood van el maximo líder niet zal overleven. In die situatie is een boycot improductief. Sterker, alleen buitenlandse investeringen kunnen de overgang versoepelen wanneer de langstlevende dictator van de wereld heeft opgehouden zijn bevolking te pijnigen.

Bevordering van de universele rechten van de mens is voor liberalen dus een integraal onderdeel van buitenlands beleid. Selectiviteit waar het gaat om landen in vergelijkbare situaties, moet daarbij zoveel mogelijk worden vermeden. Bij de keuze van de in te zetten middelen dient een nauwkeurige afweging te worden gemaakt. Economische boycots zullen in de meeste gevallen niet effectief blijken te zijn.