Boren in hard hout

[p. 252]

De toekomst van Afrika

Het Executive Committee van de Liberale Internationale, waarvan ik voorzitter ben, kwam op 26 oktober 1996 in Dakar (Senegal) bijeen. Ik sprak daar als volgt.

Sinds de Afrikaanse landen onafhankelijk zijn geworden, zijn er zowel afro-optimisten als afropessimisten geweest. In het begin van de jaren zestig was het de eerste groep die duidelijk de toon aangaf. Ze geloofde dat Afrika met westerse technische hulp vrij snel op eigen benen kon staan en geleidelijk de westerse democratische waarden zou overnemen. Het was een tijd waarin westerse universiteiten en onderzoeksinstellingen plotseling belangstelling kregen voor een deel van de wereld waarvan eerder werd aangenomen dat het geen cultuur, geen beschaving, geen politieke tradities en geen geschiedenis had. Ik hoef hier niet te beschrijven hoe het eerste enthousiasme na een aantal jaren vrij snel is bekoeld. Als Afrika in het nieuws was, ging het vrijwel altijd over staatsgrepen, burgeroorlogen en hongersnood. De afropessimisten wonnen snel veld.

Twee fundamentele aspecten hebben bijgedragen aan de algehele malaise van verschillende Afrikaanse staten. Het eerste is onvergeeflijk en het beste beschreven als de ontwikkeling van ‘persoonlijke monarchieën’, waarbij de bezittingen van de staat tot voordeel van familie en clan strekten. In een aantal gevallen is er sprake geweest van niets minder dan georganiseerde diefstal van nationale rijkdommen. Zaïre bijvoorbeeld heeft geen economie of burgermaatschappij meer in de normale zin van het woord. President Mobutu bezit het land, in plaats van dat hij het regeert. Hij wordt gesteund door een clan van honderd rijke families. Onder hen bevinden zich veertig miljoen mensen die in primitieve en behoeftige omstandigheden leven. Westerse regeringen kunnen zich niet aan een deel van de verantwoordelijkheid onttrekken voor het overeind houden van deze internationale dief die aan het bewind staat van Afrika's op één na grootste

[p. 253]

land. Verscheidene mini-Mobutu's voeren het bewind over andere Afrikaanse staten.

Het tweede aspect van Afrika na de onafhankelijkheid is veel vergeeflijker en begrijpelijker, hoewel uiteindelijk ook destructief. Dat is de kortstondige belangstelling die in de jaren zestig in Afrika voor het socialisme bestond. Kwame Nkrumah zette een trend die werd gevolgd door anderen, zoals Kenneth Kaunda en Julius Nyerere. Ze probeerden hun autoritaire regimes op een welwillende maar dwangmatige manier te rationaliseren. Ze sloten zich aan bij wat nu door de wereld wordt gezien als een mislukte politieke filosofie die wordt gekenmerkt door een grote macht van de staat en zijn instellingen, die individuele ondernemingsgeest en individueel initiatief in de kiem hebben gesmoord.

Na het einde van de Koude Oorlog en het uiteenvallen van het sovjetrijk zag het er even naar uit dat de optimisten de strijd hadden gewonnen. Velen geloofden dat de Sovjet-Unie het grootste obstakel was voor de ontwikkeling en democratisering van Afrika. De herwonnen vrijheid in Oost-Europa voedde de hoop dat ook in Afrika de vrijheid dichtbij was. De overeenstemming over de onafhankelijkheid van Namibië en de afschaffing van apartheid in Zuid-Afrika leken dit optimisme kracht bij te zetten. In Washington en vervolgens ook in West-Europa werden verschillende democratiseringsprogramma's gestart, waarvan het doel was een basis te vormen waarop in verschillende Afrikaanse landen een burgermaatschappij kon worden ontwikkeld. Maar de afropessimisten zagen hun opvattingen opnieuw bevestigd. Een meerpartijendemocratie werkte in de meeste Afrikaanse landen niet. Ik kom straks op dit onderwerp terug.

Zelf ben ik een van de optimisten. Dat is niet omdat ik geloof in de ‘maakbaarheid van de samenleving’. Ik beschouw afropessimisme om drie redenen ongegrond en zelfs gevaarlijk. Ten eerste omdat er Afrikaanse staten zijn waar in de afgelopen jaren een goede vooruitgang op het gebied van economische en sociale ontwikkeling is geboekt en waar geen anarchie dreigt. Het geweld van de jaren negentig is ook niet zo ernstig als het in de jaren tachtig was, toen er totale oorlog heerste in Tsjaad, Oeganda, Ethiopië, Mozambique, de Westelijke Sahara, Soedan en Angola.

[p. 254]

Ten tweede ben ik bang dat als de onjuiste veronderstelling dat Afrika een hopeloos geval is algemeen wordt aanvaard, dit een nadelig effect zal hebben op de bereidheid van de buitenwereld het continent te blijven helpen. Het zou verkeerd zijn deze houding aan te nemen jegens de zeer vele Afrikanen die hun best doen om hun toestand te verbeteren.

Ten derde leid ik een partij die terecht de waarden van ‘vrijheid en democratie’ hooghoudt. Ik ben het eens met de voormalige Amerikaanse president Jimmy Carter, die zei dat zolang er mensen in de wereld zijn die niet vrij zijn, ook wij niet vrij kunnen zijn.

Optimistisch zijn houdt echter niet in dat de werkelijkheid moet worden genegeerd. Hoewel het moeilijk is een precieze definitie te geven van de juiste voorwaarden voor democratisering, zou ik toch als realist willen benadrukken dat een aantal factoren een positieve invloed kan hebben. Die zijn onder andere economische groei, een goed opgeleide bevolking en een relatief hoge mate van industrialisatie. Landen als Taiwan en Zuid-Korea hebben aan deze voorwaarden voldaan. Daar zien we hoe een pluralistisch politiek systeem kan worden gevormd zonder druk van buitenaf.

Een meerpartijendemocratie houdt meer in dan dat er verschillende partijen zijn. De verwachting dat het ontstaan van een verscheidenheid van partijen op zichzelf zou leiden tot participatie door het volk en verantwoordingsplicht van de overheid, is beschaamd. Dit was het gevolg van de overtuiging dat het winnen van een verkiezing het enige doel van politieke partijen is en een doel op zichzelf, in plaats van een middel om een breder doel te bereiken - namelijk beleid dat is gericht op het bereiken van politieke stabiliteit en economische ontwikkeling.

Het concept van een functionerende oppositie die het recht heeft vraagtekens te plaatsen bij de beleidsbepalingen en acties van de overheid en opbouwende kritiek te hebben, is in de meeste staten onvoldoende ontwikkeld. Er zijn vijf universele vereisten voordat men een staat een ware democratie kan noemen.

Ten eerste de vrijheid van vergadering. Het is onaanvaardbaar dat in vele Afrikaanse staten vergunningen nodig zijn voordat men een openbare vergadering of bijeenkomst kan houden. In andere staten zijn politieke organisaties zelfs verplicht zich bij

[p. 255]

een overheid te melden voordat ze mogen optreden. Liberalen moeten zich verzetten tegen zulke beperkingen van het recht tot vergadering.

Ten tweede de onafhankelijkheid van het rechtswezen. De rechterlijke macht kan niet worden gerespecteerd als rechters slechts de spreekbuis van de overheid zijn en hun promotie afhangt van hun naleving van de bevelen van de heersers van de staat. De rechtbanken zelf zouden in verkiezingsgeschillen de beslissende stem moeten hebben.

Ten derde doorzichtigheid en verantwoording. Er moet voor alle overheidsuitgaven een volledige en degelijke financiële verantwoording worden afgelegd aan democratisch verkozen parlementen. Helaas is dat zeldzaam op dit continent.

Ten vierde vrijheid van de pers, radio en televisie. In veel landen worden de pers, maar vooral radio en televisie, volledig door de overheid beheerst, zoals sabc vroeger was, en zijn ze slechts de uitlaatklep voor partijpropaganda.

Ten vijfde onafhankelijkheid van de commissie die toeziet op de verkiezingen. Het is in elk land essentieel dat het lichaam dat de verkiezing organiseert, werkelijk onafhankelijk is van de overheid. Dit kan op een aantal manieren worden gerealiseerd. Eén daarvan is ervoor te zorgen dat eenieder die daarin wordt benoemd, voor alle politieke partijen aanvaardbaar is. Een ander is elke partij een quota te laten benoemen.

Laat ik terugkeren naar de toekomst van Afrika. Helaas zijn de omstandigheden in dit werelddeel minder gunstig dan in het Verre Oosten. Het continent heeft bijvoorbeeld een externe schuld van 233 miljard dollar en in 1995 is de schuld-exportverhouding gestegen tot 270 procent. In Oost-Azië daarentegen is in 1995 de schuld-exportverhouding gedaald tot 83 procent. Vele Afrikaanse economieën vertonen een trage groei of zelfs helemaal geen. De middenklasse is nog steeds erg klein. Ondanks alle inspanningen is het onderwijsniveau in veel landen laag gebleven en ten slotte, maar daarom niet het minst belangrijk, is de overgang naar de democratie altijd moeilijk geweest in zogenaamde ‘multi-etnische samenlevingen’. Vrijwel alle Afrikaanse landen vallen in deze categorie.

Helaas zien we maar al te vaak dat de strijd om de macht slechts wordt vergroot door verkiezingen. Vervolgens beroepen

[p. 256]

politici zich op etnische affiniteit om hun greep op de macht te verstevigen. Gebeurtenissen in landen als Burundi, Kenya en Nigeria illustreren dat.

Onder deze omstandigheden heeft de buitenwereld weinig mogelijkheden. Maar al te vaak zijn Europese en Amerikaanse democratiseringsprogramma's gericht geweest op het uit de weg ruimen van technische obstakels voor de democratie. Er werd aangenomen dat het probleem hoofdzakelijk was toe te schrijven aan een gebrek aan kennis en ervaring. Politieke partijen werden bijvoorbeeld opgeleid tot het voeren van campagnes en werden geholpen met de registratie van kiezers. Allerlei niet-gouvernementele organisaties ontvangen financiering om voorlichtingscampagnes te voeren.

Maar de echte problemen zijn politiek van aard. Het politieke proces wordt nauwelijks beïnvloed door de technische programma's. Veel recente verkiezingen zijn over het algemeen ‘in procedureel opzicht eerlijk’ geweest, maar tegelijkertijd ‘grotendeels niet-concurrerend’. Ik heb deze termen ontleend aan een reportage die door het Amerikaanse ministerie van Buitenlandse Zaken is gemaakt over de verkiezingen in Ethiopië in 1994.

De ultieme toets van de democratie in Afrika is of de oppositieleiders, die om vrije verkiezingen roepen, bereid zijn een nederlaag te aanvaarden wanneer daarvan sprake is. Natuurlijk kan de buitenwereld weinig doen om politieke obstakels uit de weg te ruimen, omdat dit zou neerkomen op inmenging in binnenlandse aangelegenheden. De niet-gouvernementele organisaties die veel van de gefinancierde programma's uitvoeren, bevinden zich ook in een zwakke positie wanneer politici of politieke partijen op de vingers moeten worden getikt wegens ondemocratisch of despotisch gedrag.

De eerste conclusie die moet worden getrokken uit de ontwikkelingen van de afgelopen jaren, is dat zelfs in landen waar verkiezingen zijn gehouden, de overgang naar de democratie verre van volledig is. De verkiezingen in Burkina Faso zijn mislukt, die in Angola en Gambia werden gevolgd door een nieuwe golf van geweld, en die in Djibouti, Ivoorkust en Kenya waren verre van eerlijk.

De tweede conclusie is dat westerse ondersteuningsprogram-

[p. 257]

ma's geen groot effect lijken te hebben gehad, zoals bijvoorbeeld wordt aangetoond door de Kenyaanse verkiezingen. Daarin zijn heel wat buitenlands geld en internationale inspanningen geïnvesteerd. Maar ik ben wel van mening dat de resultaten nog minder bevredigend zouden zijn geweest als deze programma's niet hadden bestaan.

Ik hoef u niet te herinneren aan het feit dat in sommige Afrikaanse landen de binnenlandse conflicten zo ernstig en gewelddadig zijn dat alle ondersteuningsprogramma's gedoemd zijn te mislukken. Er zijn veel krachtiger vormen van internationale interventie nodig als we volkerenmoord of regionale escalaties willen voorkomen. Ik spreek nu over conflictpreventie, humanitaire interventie en handhaving van de vrede. Gelukkig kent Afrika een paar voorbeelden, zoals Mozambique, waar de buitenwereld met enig succes een einde aan het binnenlandse geweld kon maken en een basis voor politiek en economisch herstel kon vormen. In Angola - nu gastland voor de grootste vn-vredesmacht ter wereld - wordt ook vooruitgang geboekt.

Dit brengt me tot een ander terrein waarop Afrika het recht heeft om internationale steun te vragen: het terugbrengen van de wapenhandel. Afrika wordt overspoeld door een enorme golf van wapens, die zowel etnische conflicten als stedelijke criminaliteit voedt. Ik zou graag zien dat we tenminste een begin zouden maken door te erkennen dat de conventionele wapenhandel verantwoordelijk is voor een groot deel van de schending van mensenrechten in onze huidige wereld en voor de ontzegging van dat fundamentele recht: in vrede en zonder angst te leven. We moeten stappen ondernemen om het huidige, beperkte vn-register van wapenverkopen tot een doeltreffend instrument voor beheer en toezicht te ontwikkelen. We moeten wapenveiligheid vervangen door menselijke veiligheid. De zich ontwikkelende wereld besteedt meer dan vijftig miljard dollar van haar schaarse deviezenreserves aan de invoer van wapens. Naties die hun kinderen niet kunnen voeden noch onderwijzen, zouden niet moeten pretenderen dat zulke uitgaven de veiligheid van hun burgers bevorderen. Alle politieke partijen zouden zich erop moeten toeleggen die wapeninvoer te reguleren.

Een van de voorwaarden van democratisering die ik eerder heb genoemd, was economische groei. Het is duidelijk dat suc-

[p. 258]

cessen op dit gebied hoofdzakelijk afhangen van de eigen inspanningen. De mate van vastberadenheid om de economie te liberaliseren en de inflatie laag te houden, zal de verdere ontwikkeling bepalen. Dit doet geen afbreuk aan het feit dat het rijkere deel van de wereld, en de Europese Unie in het bijzonder, invloed op de heersende omstandigheden kan hebben. De ontwikkelingsverhoudingen tussen de Europese Unie en Afrika - vooral de sub-Saharalanden - zijn geregeld in het verdrag van Lomé-iv. Dit verdrag rust op twee zuilen, namelijk steun en handel. De steun wordt gefinancierd door het Europese Ontwikkelingsfonds. Door cynici is deze steun wel bestempeld als smeergeld in ruil voor een gematigd standpunt van de Europese Unie met betrekking tot toegang tot de markt.

De andere zuil, die van de handel, is helaas nog vrij zwak. Met het verdrag van Lomé-iv werd weliswaar een betere toegang tot de markt geregeld - beter in elk geval dan die de Wereldhandelsorganisatie bood - maar dit gold hoofdzakelijk voor industriële producten, waarin Afrika slechts een klein aandeel heeft. Er is veel ruimte voor verbetering op het gebied van landbouwproducten.

Ten slotte: hoewel in de afgelopen jaren veel fout is gegaan in Afrika en er vaak verschrikkelijk is geleden, is het een continent met een enorm potentieel. Onze uitdaging is daarom nog steeds ervoor te zorgen dat de grote verwachtingen van 35 jaar geleden worden verwerkelijkt.