Boren in hard hout

[p. 210]

Het Verenigd Koninkrijk en Europa

Het Instituut Clingendael organiseerde een conferentie over het thema ‘Britain's role in Europe?’ op 16 januari 1998. Ik zei daarbij het volgende.

Het doet mij veel genoegen dat ik in de gelegenheid ben gesteld iets te zeggen over het thema van de conferentie, ‘Britain's role in Europe?’. Ik wil er met nadruk op wijzen dat de organisatoren met opzet een vraagteken achter het thema hebben geplaatst, in plaats van een punt. Zoals we allen weten, symboliseert dit vraagteken de twijfel die, zowel in Nederland als in de rest van het continent, bestaat over de Britse houding ten opzichte van ‘Europa’. Deze houding wordt algemeen gezien als een bepaalde afstandelijkheid, een weerzin tegen volledig engagement, een weigering om mee te werken aan een ‘steeds nauwere unie’, zoals het ideaal in de preambule van het verdrag van Rome wordt omschreven, en een neiging om bij de achterblijvers te horen in plaats van mee te doen met de voorhoede.

Velen in Europa betreuren dit, vooral in Nederland. En velen zijn van mening dat Groot-Brittannië een constructievere en actievere rol zou moeten spelen.

Mag ik in herinnering brengen dat Nederland altijd een krachtig voorstander is geweest van Britse toetreding tot de Europese Unie? Deze houding werd niet alleen gemotiveerd door gevoelens van sympathie voor het Britse volk, maar ook door onze gemeenschappelijke waarden en belangen, zoals een eeuwenoude en diepgewortelde democratische traditie, een Atlantische visie, de gerichtheid op een markteconomie en het bestaan van twee grote multinationals, Shell en Unilever, met een gemeenschappelijke Nederlands-Britse oorsprong.

De geestverwantschap tussen onze twee landen op al deze gebieden is niet veranderd. Voor mij als liberaal komt daar nog één punt bij, waaraan ik groot belang hecht, namelijk dat Groot-

[p. 211]

Brittannië de bakermat van de Engelse taal is. Meer dan enige andere taal ter wereld is het Engels de taal van de vrijheid.

Al deze factoren verklaren onze basishouding ten opzichte van de rol van Groot-Brittannië in Europa. Ze verklaren eveneens waarom de Britse houding tegenover Europa in ons land nu al zo veel jaren gevoelens van moedeloosheid oproept. Ik deel die gevoelens. Maar tegelijkertijd zie ik ook positieve elementen in de traditionele Britse houding tegenover Europa.

Ten eerste ben ik er wat het proces van economische integratie betreft, van overtuigd dat het Britse beleid volop deel uitmaakt van de hoofdstroom van de politieke ontwikkelingen. De Britse vertegenwoordigers in Brussel zijn zich uitstekend bewust van het enorme belang van een goed functionerende gemeenschappelijke markt. De Britse opvattingen over internationale handelspolitiek zijn constructief en getuigen in het algemeen van een brede en op de lange termijn gerichte visie. Evenals de Nederlanders proberen de Britten het debat in Brussel te beperken tot economische kernvragen. De Britten staan meestal aan dezelfde kant als Nederland, Duitsland en enkele Scandinavische landen. Deze groep is in staat een beslissende invloed uit te oefenen op het economische beleid van de Unie.

Ten tweede bestaat er op het gebied van de buitenlandse politiek overeenstemming over de strategische noodzaak Oost-Europese landen in de Unie op te nemen. Er bestaat echter aanzienlijke onenigheid over de noodzakelijke veranderingen in het beleid van de Unie. Aanpassingen in de gemeenschappelijke landbouwpolitiek en herziening van het structuurfondsenbeleid zijn essentieel om ruimte te maken voor nieuwe leden in het oosten. De traditioneel kritische houding van Groot-Brittannië ten opzichte van de gemeenschappelijke landbouwpolitiek en het Britse verzet tegen uitbreiding van de Unie-begroting zullen een sleutelrol spelen in de discussie.

Ten derde heb ik tot mijn vreugde geconstateerd dat het Verenigd Koninkrijk bepaald niet staat te springen om het gemeenschappelijke buitenlandse en veiligheidsbeleid nog verder te versterken of om de West-Europese Unie verder te verbouwen tot een onafhankelijke militaire macht. Groot-Brittannië en Nederland zijn beide van mening dat onze gemeenschappelijke defensie het beste in handen van de navo kan blijven. Operaties

[p. 212]

van de West-Europese Unie zouden gebruik moeten maken van de bestaande mogelijkheden van de geïntegreerde militaire structuur van de navo.

Maar op andere terreinen zou ik graag zien dat het Verenigd Koninkrijk een meer pro-Europees standpunt zou innemen. Neem bijvoorbeeld het Britse debat over de emu. Dit is in mijn visie meer politiek van aard - of ideologisch zo u wilt - dan gebaseerd op economische analyses en argumenten. Mijn stelling is dat de economische voordelen van volledige deelname aan de monetaire unie uiteindelijk zullen opwegen tegen het gedeeltelijke verlies van soevereiniteit dat daarmee gepaard gaat. Dit geldt temeer daar de nationale soevereiniteit op veel gebieden al is uitgehold door mondiale krachten, die niet door één land kunnen worden tegengehouden. Natuurlijk is strikte toepassing van de emu-criteria noodzakelijk, willen de economische vruchten van de monetaire unie zich verwerkelijken.

Een ander terrein waarop ik graag een meer pro-Europees standpunt van de kant van het Verenigd Koninkrijk zou zien, betreft justitie en binnenlandse zaken. Ik hoop dat de Britten zullen vermijden dat ze op deze gebieden alleen komen te staan. Maar ik moet toegeven dat wat betreft grenscontroles, het vasteland van Europa zich snel lijkt aan te passen aan het Britse standpunt. Om de toevloed van asielzoekers naar Nederland te stuiten zijn wij bezig snel quasi-grenscontroles in te stellen.

Voert de nieuwe Britse regering een andere politiek? De eerste indruk was dat er, afgezien van de Britse aanvaarding van het zogenaamde ‘sociale protocol’, uitsluitend sprake was van een retorische verandering. (Wij betreuren overigens dat het Verenigd Koninkrijk het sociale protocol heeft aanvaard, omdat sociaal beleid iets is wat de landen zelf moeten bepalen.) Deze eerste indruk moet nu worden bijgesteld. In november 1997 heeft Tony Blair zijn steun gegeven aan het idee van één Europese munt, door te zeggen dat hij voorstander is van Britse deelname aan een succesvolle euro ‘als de tijd rijp is’. Dit is een duidelijke breuk met de houding van ‘mist-in-het-Kanaal-vasteland-geïsoleerd’, die zo kenmerkend was voor de Britse politiek van de laatste jaren.

De verklaring van Blair werd gevolgd door een toespraak van minister van Financiën Gordon Brown, waarin hij zei dat de re-

[p. 213]

gering een voorlichtingscampagne zou starten en andere praktische maatregelen zou treffen om de natie voor te bereiden op de overstap van het pond naar één gemeenschappelijke munt. ‘Hierbij,’ zo zei hij, ‘moet Groot-Brittannië het voorbeeld van andere landen in de Europese Unie volgen.’

Iedereen die de traditionele Britse angst voor Europa kent, zal het met mij eens zijn dat deze uitspraken een keerpunt vormen en een bewijs zijn van politieke moed. De specifieke argumenten die Brown noemde zijn even opmerkelijk. Hij memoreerde niet alleen dat Groot-Brittannië een van de meest open economieën ter wereld was, die 25 procent van zijn bbp exporteerde (tegen tien procent voor Amerika), maar dat bovendien zestig procent van deze export naar het vasteland van Europa ging. Bovendien kwam een verrassend groot deel van de investeringen in Europa, namelijk veertig procent, in het Verenigd Koninkrijk terecht. Verder benadrukte hij dat over minder dan veertien maanden een Duits bedrijf dat producten verkocht aan Frankrijk of Nederland, dit zou kunnen doen zonder koersrisico's, met lagere transactiekosten en met doorzichtiger prijzen, wat tot grote problemen voor een Britse concurrent zou leiden. Tot slot merkte hij op dat de euro de hele interne markt radicaal zou veranderen. De emu zou tot hevige concurrentie leiden op het gebied van handel en toekomstige investeringen in heel Europa, en de tijd voor voorbereidingen was al lang verstreken.

Een andere vraag is het moment waarop de Britten mee zullen doen. Tony Blair had het over ‘als de tijd rijp is’, omdat hij bang was dat een te vroege deelname tot een massale verslapping van de monetaire discipline in het Verenigd Koninkrijk zou leiden, net op het moment dat de Britse economie bijna op het toppunt van de economische cyclus was. Er zou dan een risico van een kortstondige inflatoire boom ontstaan, die pas na een lange periode van recessie weer tot rust zou komen. En zijn regering was nu juist gekozen om een einde te maken aan het economisch beleid van boom and bust. Daarom was deelname vóór de volgende verkiezingen niet realistisch. Het is moeilijk uit te maken of dit goed economisch denken was of goede politiek.

Op dit moment kan Groot-Brittannië door het gemaakte voorbehoud niet op gelijke voet meedoen aan de discussie over de emu. Dat is betreurenswaardig, aangezien de economische

[p. 214]

politiek van Londen het waarschijnlijk maakt dat Groot-Brittannië tot de selecte groep zal behoren die aan de criteria van Maastricht voldoet. Mijn boodschap luidt dan ook: we willen jullie erbij hebben, ten eerste als versterking van de groep landen die voorstander zijn van een strenge fiscale en monetaire politiek, en ten tweede als tegenwicht tegen de krachten die de monetaire unie willen veranderen in een politieke unie. We zijn van mening dat dit in het belang van Groot-Brittannië en Europa is.

Het Britse voorzitterschap is nu twee weken oud. Het biedt het Verenigd Koninkrijk de gelegenheid om zijn reputatie te versterken van een land dat bereid en in staat is een constructieve rol te spelen, niet alleen in Europa, maar ook op het wereldtoneel. Onder het Britse voorzitterschap moet een besluit worden genomen over de vraag welke munten mee zullen doen met de euro; daarnaast moeten de onderhandelingen over de uitbreiding worden geopend en moet het verdrag van Amsterdam worden geratificeerd. Tot slot moet het voorzitterschap proberen vooruitgang te boeken met de Agenda 2000 van de Commissie.

Aan de andere kant begrijp ik de Britse ‘wait and see’-houding. Het Verenigd Koninkrijk heeft nu een paar jaar om het openbare debat een nieuwe start te geven. Ten tweede geeft de opt-out tijd om te bezien of de emu een succes wordt. Wij hopen en verwachten dat dit het geval zal zijn. Maar wij moeten de mogelijkheid onder ogen zien dat de emu van start gaat met een grotere groep landen dan oorspronkelijk verwacht. De risico's van dit monetaire avontuur zouden dienovereenkomstig groter worden. Daarom vertrouwen wij erop dat de Nederlandse regering strak blijft vasthouden aan een strikte toepassing van de criteria.

Wat de uitbreiding van de Unie betreft, zou het Britse voorzitterschap de onderhandelingen in de bredere en relevante context van de toekomst van Europa moeten plaatsen. Als de Britse regering haar geloofwaardigheid wil behouden, moet ze een einde maken aan de verdenking dat ze uitsluitend vóór uitbreiding is om de macht van de Europese Commissie in te dammen.

Het zou ook helpen als het Britse voorzitterschap een einde kon maken aan de gevoelens van ongenoegen in sommige lan-

[p. 215]

den, zoals Duitsland en Nederland, over hun onevenredig hoge nettobijdrage. Dit kan bijvoorbeeld door de invoering van een algemeen correctiemechanisme, dat ervoor zorgt dat de betalingen en ontvangsten van lidstaten in een redelijke verhouding staan tot het nationale inkomen per hoofd van de bevolking. Dat zou een heleboel politieke tijd, energie en bitterheid schelen.

De Europese integratie wordt soms vergeleken met de muziek van Wagner: het is minder erg dan het klinkt. Ondanks alle nadelen en klachten over de Europese Unie mogen we niet vergeten dat dit verreweg het beste systeem is dat Europa ooit heeft gekend. Het biedt garanties ter voorkoming van de broedermoorden die dit continent zo lang hebben geteisterd. Het biedt een uniek historisch kader voor het creëren van welvaart, op basis van de doelmatigste verdeling van arbeid en productie. Het potentieel van deze succesformule is nog lang niet uitgeput.

Europa kan geen vooruitgang boeken als er geen kerngroep van landen is die zich voor dat doel willen inzetten. Wij zijn van mening dat het bijzonder betreurenswaardig zou zijn als Groot-Brittannië geen deel zou uitmaken van die kerngroep, temeer daar het land in het verleden vele malen een zeer belangrijke rol heeft gespeeld.

Uit alles wat ik heb gezegd zal duidelijk zijn dat ik het eens ben met de uitspraak van David Owen: ‘In de toekomst moet het Verenigd Koninkrijk permanent aanmeren langs het vasteland van Europa, in plaats van zijn anker tijdelijk uit te werpen in het Kanaal.’ En het zal evengoed duidelijk zijn dat ik niet tot die Nederlandse politici behoor die vinden dat Nederland moet schuilen in de oksel van de Frans-Duitse as.