Boren in hard hout

[p. 161]

Buitenlands beleid

[p. 163]

Herijking van het buitenlands beleid

Op 25 februari 1995 belegde de vvd een bijeenkomst in Noordwijk om het buitenlands beleid te bespreken. Ik hield daarbij de volgende toespraak. De passage over het asielbeleid heeft geleid tot onjuiste opmerkingen van minister Jan Pronk en van de cda-europarlementariërs Hanja Maij-Weggen en Arie Oostlander, en vervolgens tot de grote overwinning van de vvd bij de Statenverkiezingen van maart 1995.

De titel van dit congres wordt gevormd door de vraag of er voorrang moet worden gegeven aan Nederlandse belangen in het buitenlands beleid. Ik kan me niet indenken dat er in landen als Frankrijk of Engeland ooit een congres onder deze titel zal worden georganiseerd. Want in die landen is het vanzelfsprekend dat het nationaal belang op de eerste plaats komt. In Frankrijk kan een socialistische president over de nationale grandeur praten zonder dat dit op de lachspieren werkt. In Engeland wordt een premier als held ontvangen als hij op een topconferentie game, set and match heeft weten binnen te halen.

Maar in Nederland wordt slechts besmuikt over het nationaal belang gesproken. Als premier Wim Kok tegen de achtergrond van de nationale vlag een televisiepraatje zou houden, zou hij worden weggehoond. Nooit laat een politicus zich erop voorstaan dat hij op een topconferentie als een leeuw voor het Nederlandse belang heeft gevochten. Alleen in schaatshallen en in voetbalstadions mag het Nederlandse volk zijn nationale gevoelens de vrije loop laten. En dat doen we dan ook ongegeneerd.

De preutsheid van de Nederlandse politiek ten aanzien van het nationaal belang heeft diepe historische wortels. Ten eerste heeft Nederland altijd een afkeer van machtspolitiek gehad. De Hollandse kooplieden stonden vanouds zeer huiverig jegens de kostbare territoriale driften van de stadhouders. Als kleine,

[p. 164]

commerciële natie hadden we meer zakelijk belang bij een internationale rechtsorde die op afspraken en niet op militaire macht berustte.

Bovendien sloot die hang naar een internationale rechtsorde goed aan bij ons sterk ontwikkelde, calvinistische gevoel voor moralisme. Die mentaliteit ligt ook ten grondslag aan de oude Engelse uitdrukking Dutch uncle: een persoon die je ongevraagd van moraliserende adviezen voorziet. Na de Eerste Wereldoorlog sprak de volkenrechtsgeleerde Van Vollenhoven over Nederland als ‘baken van licht in een duistere wereld’. Ook nu nog bepaalt de opgeheven vinger het beeld dat veel buitenlandse diplomaten van ons hebben. Maar die vinger belemmert ons eigen zicht.

De Tweede Wereldoorlog had een dubbel effect op het Nederlandse buitenlands beleid. Aan de ene kant leidde de overrompeling door Duitsland tot de erkenning van de noodzaak van een sterke defensie en tot een rotsvast vertrouwen op de navo. Aan de andere kant werd onze traditionele afkeer van machtspolitiek versterkt. Bovendien werd als begrijpelijk gevolg van de wereldoorlog het nationalisme in de verdachtenhoek gezet.

In de naoorlogse periode kwam ons verlangen naar een sterke internationale rechtsorde ruim aan zijn trekken in de ontwikkeling van de Europese Gemeenschap. De Europese economische eenwording had bovendien grote zakelijke betekenis voor Nederland als handelsnatie. Europees en nationaal belang liepen voor Nederland zelfs zodanig parallel dat we bijna ophielden na te denken over dat belang. Onze traditionele zendingsdrang kreeg daarentegen - vooral na de revolutie van 1968 - steeds meer de overhand. Nederland werd gidsland: de morele grootmacht van de wereld.

De tijden van Nederland-gidsland liggen gelukkig achter ons. Maar nog steeds zijn de sporen van onze zendingsdrang zichtbaar. Onze ontwikkelingshulp is daar wellicht de meest sprekende uitdrukking van. Ons land is een van de zeer weinige in de wereld die zich aan het streefcijfer van 0,7 procent van het bnp houden. We doen zelfs meer dan dat. Vergeleken met onze partners in de Europese Unie besteden we twee keer zoveel aan ontwikkelingshulp. Hoewel de effectiviteit van die hulp zeer ter discussie staat, blijft ze bij bezuinigingen bijna altijd buiten

[p. 165]

schot. In Nederland is het gemakkelijker de uitkeringen te verlagen dan te beknibbelen op de ontwikkelingshulp.

Een tweede voorbeeld is het asielbeleid. Terecht moet het opvangen van politieke vluchtelingen als een internationale verplichting worden beschouwd. Maar de Nederlandse opvang van asielzoekers heeft in Europa wat accommodatie en juridische bijstand betreft zijns gelijke niet. Ons ruimhartige asielbeleid heeft dan ook een aanzuigende werking. Gevolg is dat we in 1994 relatief drie tot tien keer zoveel asielzoekers hebben opgenomen als onze Europese partners. Zijn al die andere Europese landen nu zo barbaars?

Onze hang naar een internationale rechtsorde heeft ons soms verblind voor de politieke verhoudingen in de wereld. Ons gebrek aan gevoel voor machtspolitiek bleek al bij de dekolonisatie van Indonesië. Onze hardleersheid bleek andermaal bij de onafhankelijkheid van Nieuw-Guinea.

Het recentste voorbeeld van onze naïeve kijk op de wereld was Zwarte Maandag, in de aanloop tot de Europese Top van Maastricht. Op 30 september 1991 presenteerde Nederland een blauwdruk voor een nieuw Europa, waarin de nationale staten op cruciale terreinen soevereiniteit moesten afstaan. Het was een onrealistisch plan, dat een vernietigend onthaal kreeg. Niet alleen van de grote lidstaten, maar ook van een land als Denemarken, dat zeer aan zijn nationale identiteit is gehecht.

Het meest verontrustende van Zwarte Maandag was dat de regering vooraf tal van negatieve signalen had ontvangen. Maar we waren horende doof en ziende blind. De Nederlandse diplomatieke inspanning was zo in de ban van een onwerkelijk ideaal van Europese integratie dat het gevoel voor verhoudingen zoek was geraakt.

Terwijl Nederland dus op het politieke vlak een wereldvreemde koers heeft gevaren, werden onze financiële belangen binnen Europa verwaarloosd. Ik doel daarmee op onze afdrachten aan de Europese Unie. Jaarlijks wordt er binnen Europa meer dan honderd miljard gulden aan subsidies rondgepompt. Dat rondpompen is op zich al erg genoeg. Maar bovendien weten we van deze zilvervloot niet veel de Nederlandse haven binnen te loodsen.

De komende vijf jaar is Nederland met een nettobijdrage van

[p. 166]

in totaal 25 miljard gulden relatief de grootste betaler van de Europese Unie. Het staat natuurlijk buiten kijf dat Nederland zeer veel baat heeft bij het bestaan van de Europese interne markt. Maar die voordelen gelden voor álle lidstaten. Er is dus geen reden waarom wij buitensporig veel extra zouden moeten bijdragen, zeker niet in het licht van de binnenlandse bezuinigingen. Terwijl we onze begroting moeten uitwringen om onze dijken te versterken, worden er op het vakantieparadijs Tenerife mede met ons geld snelwegen aangelegd.

Andere kleinere lidstaten gaan op een heel andere manier met hun nationaal belang om dan Nederland. Spanje heeft zeer veel aan Europa te danken, onder andere een vloedgolf van buitenlandse investeringen. Toch kan er bijna geen Europese top voorbijgaan of Spanje dreigt een veto uit te spreken. En altijd sleept dat land er wel iets uit. Griekenland is bijna volledig afhankelijk van Europese steunverlening. Maar dat land draagt vrijwel niets bij aan de opvang van vluchtelingen uit het nabije ex-Joegoslavië.

Bij deze powerplay van de Europese nieuwkomers verbleekt de Nederlandse diplomatie. We vinden het ordinair voor het eigenbelang op te komen. We lijden aan de diplomatic delusion: any agreement is better than no agreement. Over vulgaire zaken zoals geld zwijgen we. Maar in Europa geldt dat wie zwijgt, betaalt. En wie dwarsligt, wordt beloond.

Alles wijst erop dat de boog van onze internationale inspanningen te zwaar gespannen is. Een ruwe schatting leert dat we in 1998 in vergelijking met onze Europese partners ongeveer 15 miljard gulden méér zullen uitgeven aan de Europese Unie, aan asielzoekersopvang en aan ontwikkelingshulp. De familie Jansen uit Appingedam betaalt daarmee jaarlijks bijna 3000 gulden méér aan internationale inspanningen dan het gemiddelde Europese gezin.

Het tweede gevolg van onze veronachtzaming van het nationaal belang is dat juist die buitenlanduitgaven die primair op de eigen veiligheid zijn gericht - de defensie - sterk onder druk zijn komen te staan. Tot nu toe zijn de ombuigingen op Defensie nog net verdedigbaar geweest. Anders had de vvd er niet voor getekend. Maar de grenzen zijn bereikt. Onze veiligheid vereist dat Defensie van nu af aan uit de wind wordt gehouden.

[p. 167]

Genoeg is ook eens een keertje genoeg. Van de voorgestelde bezuinigingen op defensie wil de vvd 250 miljoen gulden elders laten neerslaan. En ik ben blij dat de PvdA-fractie die mening deelt. Bovendien moet een afdoende oplossing voor de financiering van vredesoperaties worden gevonden. De afgelopen jaren heeft de minister van Defensie voortdurend zijn hand moet ophouden. Een structurele oplossing is dringend gewenst.

Er is dus alle reden voor een grondige herijking van het Nederlandse buitenlandse beleid. We zullen daar in de loop van het jaar met het kabinet over praten. Voor de vvd-fractie staan daarbij de volgende punten centraal.

Ten eerste moet er een echt open afweging komen van de herverdeling van de financiële middelen. Dit betekent dat ontwikkelingssamenwerking net als alle andere overheidsuitgaven moet worden behandeld en niet immuun mag zijn voor bezuinigingen. Tot het jaar 2000 kan er voor Ontwikkelingssamenwerking op ruim 30 miljard gulden aan nieuw geld worden gerekend. Zou het niet verstandig zijn grondig te evalueren waar het oude toe heeft geleid voordat het nieuwe geld wordt uitgeven? Zou het echt niet mogelijk zijn met wat minder geld een beter resultaat te bereiken?

Het aantal landen waaraan Nederland hulp geeft, kan drastisch worden verminderd. Dat voorkomt versnippering en verspilling. De PvdA is van mening dat de hulp aan een groot aantal landen zeer goed is voor de internationale faam van Nederland. De traditie van Van Vollenhoven en Nederland-gidsland is klaarblijkelijk nog steeds niet verdwenen. Wanneer schudden we die zelfoverschatting toch eens van ons af? Wanneer houden we op de Jeanne d'Arc van de wereld te willen zijn?

Het tweede dat we nodig hebben is een nieuw realisme in ons Europees beleid. Europa staat meer dan ooit centraal in onze buitenlandse politiek. De Europese Unie is van primair belang voor onze economische welvaart. Niet alleen nu, maar ook in de toekomst. De komende jaren zijn cruciaal voor Europa als economische supermacht en als politiek samenwerkingsverband. En wat cruciaal is voor Europa, is ook van eminent belang voor Nederland.

Onze diplomatieke inspanning moet dus vooral gericht zijn op vergroting van onze invloed binnen Europa. Juist daarom

[p. 168]

kunnen we ons geen wereldvreemd idealisme meer veroorloven. Een goede positionering van Nederland in Europa vergt in de eerste plaats een goed besef van het nationaal belang.

De afdrachten aan de Europese Unie dienen zo snel mogelijk tot normale proporties te worden teruggebracht. Minister Van Mierlo moet alles uit de kast halen om op korte termijn in Brussel nog wat in de wacht te slepen. De ratificatie van het Eigen-middelenbesluit zou daarmee zeer zijn gediend. Een structurele sanering van de Europese financiën zal tijdens de intergouvernementele conferentie van 1996 moeten worden ingezet. Dat geldt vooral voor de landbouw en de structuur- en cohesiefondsen. Nederland zal niet mogen aarzelen een institutionele hervorming van Europa te blokkeren als de Europese Unie niet de tering naar de nering wil zetten.

Eurocommissaris Hans van den Broek heeft van de vvd-opstelling gezegd dat deze Nederland ‘onwaardig’ is. Ik wil daarop het volgende zeggen. Ten eerste is commissaris Van den Broek een benoemde ambtenaar met beperkte politieke legitimatie. Het is de verkozen volksvertegenwoordiger die hierover moet oordelen. Ten tweede is het niet ónze kritiek die het draagvlak voor Europa schaadt. Het zijn de financiële wantoestanden die het draagvlak voor Europa schaden. Daarom is het zo belangrijk dat de Europese liberalen onder leiding van Gijs de Vries en ook andere fracties in het europarlement de oorlog hebben verklaard aan de subsidiefraude. De nationale en euro-parlementariërs moeten samen een vuist maken tegen die fraude. Alleen door de problemen te erkennen kunnen we ze bestrijden en het draagvlak veiligstellen voor Europa.

Nederland moet zich er sterk voor maken dat we een volwaardige Europees commissaris behouden. Het zou onaanvaardbaar zijn indien wij als middelgroot land en medeoprichter van de Europese Gemeenschap in een ondergeschoven positie worden gemanoeuvreerd.

Ons beleid dient mede te worden geïnspireerd door het belang van een machtsevenwicht binnen de Europese Unie. Wat we nodig hebben is wat minder institutioneel denken en wat meer gevoel voor Realpolitik.

Veelal wordt gesuggereerd dat Nederland zo nauw mogelijk moet aansluiten bij de Frans-Duitse as. Zo is vanuit de Duitse

[p. 169]

cdu gesuggereerd dat Nederland door een loyale houding ten opzichte van die as meer invloed binnen Europa zou kunnen verwerven. Het staat natuurlijk buiten kijf dat een goede verhouding met zowel Duitsland als Frankrijk voor Nederland van eminent belang is. Maar ik ben van mening dat het aanschurken van Nederland bij een Frans-Duitse as niet wenselijk is. Want wie zich dienstbaar opstelt, krijgt meestal een trap. Buitenlandse politiek is geen zaak van een goed glas wijn bij de haard maar van hard knokken voor het nationaal belang.

Bovendien is een exclusieve oriëntering op de Frans-Duitse as niet realistisch. Moeten we niet verwachten dat die as over haar hoogtepunt heen is? Sinds de eenwording zijn het politieke gewicht en nationale zelfbewustzijn van Duitsland aanzienlijk toegenomen. Duitsland zal er steeds minder toe neigen zijn nationaal belang met een Europees sausje te overgieten. Dat is in feite een normale ontwikkeling. Duitsland is een gezonde democratie die geen Europese legitimatie nodig heeft om net als Frankrijk voor zijn belangen op te komen. We hebben daarmee rekening te houden.

Het toegenomen zelfbewustzijn van Duitsland betekent dat de Franse invloed binnen de as minder geprononceerd zal zijn. Het is deze onevenwichtigheid die de centrale positie van de as binnen Europa op de proef zal stellen. Een eerste teken daarvan is het feit dat Frankrijk op militair gebied verleden jaar een nauw samenwerkingsverband is aangegaan met het Verenigd Koninkrijk, nota bene de zondebok van de Europese Unie.

Ook op andere gebieden zien we dat de Frans-Duitse as niet de enige machtsbundeling binnen de Europese Unie is. Waar het om handelspolitiek gaat, zien we een liberaal Noordwest-Europa, inclusief Duitsland, tegenover een protectionistischer zuidelijk Europa, aangevoerd door Frankrijk. Als het om de sanering van de Europese financiën gaat, zullen we waarschijnlijk een soortgelijke blokvorming zien. Het is daarom in het Nederlandse belang die noordwestelijke samenwerking te versterken, zeker na de recente uitbreiding van de Europese Unie.

Mede door die uitbreiding wordt het dus minder waarschijnlijk dat de Frans-Duitse as haar stempel op Europa zal kunnen drukken. Alleen al om die reden zou het niet verstandig zijn onze buitenlandse politiek exclusief op die as te richten. Boven-

[p. 170]

dien zou dat niet in ons nationaal belang zijn. Als kleiner land zijn we gebaat bij evenwicht in de intra-Europese verhoudingen. Daarom is het voor Nederland van groot belang dat het Verenigd Koninkrijk zo direct mogelijk bij de Europese Unie betrokken blijft.

Helaas wordt de Europa-discussie in Engeland momenteel te veel door factoren bepaald die weinig met Europa te maken hebben. Hopelijk is dat een tijdelijke zaak. Want het zou een historische vergissing zijn indien de Europese Unie en het Verenigd Koninkrijk elkaar de rug zouden toedraaien. Nederland dient daarom niet de vorming van kerngroepen te stimuleren, die tot gevolg zouden hebben dat het Verenigd Koninkrijk geïsoleerd raakt van de Europese Unie.

Ten derde wil ik nog enkele opmerkingen maken over ons veiligheidsbeleid. De politieke omwenteling in Oost-Europa zal ons in de komende jaren politiek, economisch en emotioneel diep blijven raken. De Oost-Europese staten verkeren nu in een veiligheidsvacuüm. Begrijpelijkerwijs streven ze naar lidmaatschap van de navo. Voorwaarde daarvoor is echter dat er een zekere afstemming met Rusland over de beste veiligheidstructuur in Europa moet zijn. Het is duidelijk dat die niet gemakkelijk te bereiken zal zijn. Daarom moeten we behoedzaam zijn. We mogen geen veiligheidsgaranties afgeven die we niet kunnen waarmaken.

Over de navo nog het volgende. Deze organisatie is altijd de belangrijkste pijler van ons veiligheidsbeleid geweest. En dat moet zo blijven. Het is waar dat we in de naaste toekomst niet het type oorlog hoeven te verwachten waarvoor de navo in eerste instantie is opgericht. Maar de internationale situatie is niet stabiel en we weten niet wat er in Rusland gaat gebeuren. Bovendien is tijdens een recent conflict als de Golfoorlog gebleken dat de navo de enige internationale organisatie is die een militaire vuist kan maken.

Op het vlak van het veiligheidsbeleid betekent herijking dus vooral herwaardering van onze naoorlogse traditie. Dat is misschien niet spectaculair. Maar we hebben geen alternatief. Ook de West-Europese Unie is dat niet. Zoals de oude gospel zegt: ‘That old time religion, it's good enough for me.’

Het is dan ook van groot belang dat onze betrekkingen met de

[p. 171]

Verenigde Staten zo strak als mogelijk blijven.

Wat de vvd betreft hoeft die herijking van het buitenlands beleid niet tot vuistdikke nota's en oeverloze discussies te leiden. Waar het vooral om gaat, is dat we een cultuuromslag in ons buitenlandse beleid bereiken. Die cultuuromslag moet ertoe leiden dat het nationaal belang de plaats krijgt die het toekomt. Want een wereld waarin politiek en economie steeds meer internationaal worden bepaald, vraagt niet om minder, maar juist om meer rekenschap van dat nationale belang. De nationale staat is en blijft de belangrijkste bron van politieke loyaliteit en van soevereiniteit. Wie dat vergeet, zet zijn toekomst op het spel.