Boren in hard hout

[p. 120]

Spiegel van de ziel, reflectie van de tijdgeest

Het Louis Couperus Museum te Den Haag werd op 10 juni 1996 geopend. Bij die gelegenheid hield ik de volgende toespraak.

Nederland is een land zonder veel standbeelden en eerbetoon. Maar soms maken we een uitzondering. We hebben nu een museum voor de grote romanschrijver Louis Marie Anne Couperus. We moeten cultuur naar haar tijd begrijpen. Ik denk dat de schrijver zich in dit ‘huiselijke’ museum, dat vandaag zijn deuren opent, ‘thuis’ zou hebben gevoeld wat betreft omgeving, inrichting en stijl. Ik beken dat ik zeer gelukkig ben met dit initiatief. Niet alleen omdat ik in Couperus de grootste schrijver van de Nederlandse letterkunde waardeer. Veel meer omdat ik vind dat het van belang is de grote schrijvers te eren teneinde met hun persoon en gedachtegoed voeling te houden.

Uit de as van Multatuli's fakkel is de hele Nederlandse literatuur ontstaan, meende Willem Elsschot. Ik denk dat ook Couperus zo'n fakkel heeft aangedragen en dat zijn eigen toorts nog steeds krachtig brandt. Over Couperus' plaats in de top van de vaderlandse letterkunde is dan ook geen werkelijk verschil van mening. Om twee standaardwerken bij de hand te nemen: Knuvelder kenschetst hem als groot romanschrijver, vermaard om zijn psychologische intuïtie en sterke verbeeldingskracht. In zijn tijd de enige van Europees niveau. De Leidse letterkundige Ton Anbeek wijst op de verrassingen waarvoor Couperus steeds zorgt. Hij vindt het opvallend hoe Couperus naar nieuwe onderwerpen en andere vertelvormen zocht.

Couperus is nooit slaaf van tradities en conventies geworden. Ja, hij is herkenbaar als een der Tachtigers. Het naturalisme is van invloed op de thematiek. Ook de woordkunst en het decadente zijn typerend voor het negentiende-eeuwse fin de siècle. Maar het onmiskenbare eigen geluid tilt Couperus boven zijn

[p. 121]

tijdgenoten uit. Toen hij in 1921 in Engeland voor zijn schrijverschap werd gehuldigd, rekende men hem daar tot een van de vijf of zes grootste schrijvers van zijn tijd. En let wel, het was de tijd van Marcel Proust en Thomas Mann. Katherine Mansfield vond dat in de hele Engelse literatuur niets met De boeken der kleine zielen kon worden vergeleken.

Een schrijver geeft ons inzicht in menselijk gedrag, maatschappelijke zeden en gewoonten, en zet ons aan het denken. De thematiek van Couperus - noodlot, decadentie, schuldgevoel - heeft niets aan zeggingskracht ingeboet. De geschiedenis van Cornelie de Rets uit Langs lijnen van geleidelijkheid maakt ons bewust van de veranderde verhouding tussen man en vrouw. De Kleine zielen kunnen niet ontsnappen aan de negatieve krachten waardoor ze zich omringd weten. De Stille kracht maakt ons gewaar van onvermoede en onbestemde verschijnselen. Ook aan de Oude menschen blijft schuld knagen, ondanks hun hoge leeftijd.

Niet alleen schrijvers zelf, ook een econoom als Arjo Klamer wijst op de waarde van de literatuur. Klamer vindt dat er te veel studenten economie en bedrijfskunde worden opgeleid, terwijl het bedrijfsleven op managementniveau juist behoefte heeft aan mensen met sociale en psychologische vaardigheden. Dus meer in de letterkunde opleiden, concludeert hij. Want mensenkennis leer je niet uit statistieken en andere sommen, maar wel via de literatuur.

William Faulkner gaf, toen hij de Nobelprijs voor literatuur in ontvangst nam, een niet mis te verstane morele opdracht aan de schrijvers mee. Het is de taak van de literatuur mensen te herinneren aan deugden als moed en eer, hoop en trots, medeleven, medelijden en opoffering. Deugden die de geschiedenis van de mensheid kenmerken, aldus Faulkner. Het zijn deze deugden die fungeren als de pijlers waarmee een auteur de mensheid schraagt.

Als dit zo duidelijk is, hoe komt het dan dat er toch steeds minder wordt gelezen? Onlangs publiceerde het Sociaal en Cultureel Planbureau een overzicht van een halve eeuw studie naar leesgedrag en de verschijnselen die het lezen bedreigen. Er blijkt een ‘uitgesproken teruggang’, vooral onder mensen beneden de veertig. Jongeren hebben volgens het scp een ‘beperkt

[p. 122]

leesmenu’. Sinds 1975 is het lezen onder hen meer dan gemiddeld teruggelopen. Men leest minder kranten, minder tijdschriften en vooral minder boeken.

Het verwondert niet dat de televisie een van de grootste belagers van het boek is. ‘Kinderen kunnen eerder tv kijken dan lezen,’ merkte een der scp-auteurs bezorgd op in NRC Handelsblad. Niet omdat hij neerkeek op het medium, noch omdat er reden is voor geringschatting van het culturele aanbod via de buis. Maar omdat lezen andere vaardigheden dan de nieuwe media vergt. Vaardigheden die niet met afstandsbediening of muis kunnen worden aangeleerd. Vaardigheden die dreigen te verdwijnen.

De Peruaanse schrijver Mario Vargas Llosa vindt die opmars van de audiovisuele media ten koste van het boek een ‘ramp voor de mensheid’, omdat de cultuur van de vrijheid zou verdwijnen. Hij zet de literatuur af tegen de technische wetenschappen waarin het vooruitgangsdenken dominant is. Hij zegt: ‘Geen enkel groot literair werk vernietigt of verarmt een werk dat tien eeuwen eerder is verschenen, zoals op het terrein van de wetenschap wel gebeurt.’

George Steiner beschreef onlangs de invloed van de techniek op de literatuur. De alfawetenschappen verliezen terreinen, de bèta's winnen. Van aankomende studenten in de humaniora wordt steeds minder voorkennis geëist, zo signaleerde hij, in tegenstelling tot de studenten in de technische vakken. In de nieuwe tijd moeten we opnieuw uitzoeken wat geletterdheid is en wat dat betekent.

Het scp signaleert vier oorzaken: (1) een stijging van het aantal taakcombineerders; (2) steeds meer verschillende mogelijkheden om de vrije tijd door te brengen; (3) het overaanbod; en (4) als belangrijkste oorzaak - zoals gezegd - de televisie.

De eerste twee zijn maatschappelijke veranderingen van emancipatoire aard die zich niet laten keren. Dat zou ook niet wenselijk zijn. Het derde punt is opvallend. De vraag daalt, het aanbod stijgt. Er zijn steeds meer tijdschrifttitels in omloop, steeds meer boeken op de markt. Dit overvloedige aanbod heeft inflatie tot gevolg. Schaarste lijkt een noodzakelijke voorwaarde om de belangstelling in lectuur op te wekken, concludeert het scp. Ik neem dat als politicus voor kennisgeving aan. Moet de

[p. 123]

regering extra btw heffen om literaire goederen schaarser te maken? Of productiebeperkingen bepleiten? Professor Van der Staaij, directeur van het scp, waarschuwt dat de verworvenheden van onze beschaving opgeslagen liggen in boeken. Hij stelt vast dat lezen kennis bijbrengt van literaire uitdrukkingen, begrippen en stijlfiguren. En die kennis is onmisbaar om toegang te krijgen tot de bronnen van onze beschaving.

Is er reden om somber te zijn? Wij leven toch in een maatschappij waarin mensen steeds beter en hoger zijn opgeleid? Ook die hoop boort het scp de grond in. De meerwaarde die onderwijs biedt, is aantoonbaar teruggelopen. Iedere generatie is weliswaar verder en hoger opgeleid, maar leest minder. Onderzoek leert dat de jongste lichting universitair geschoolden net zoveel leest als de laagst opgeleiden tijdens het interbellum. Niet voor niets beklaagde Kinneging, docent aan de universiteit van Leiden, zich onlangs in de Volkskrant over het feit dat zijn huidige studenten, de toekomstige vormgevers van de maatschappij, niets van de pijlers van onze beschaving, de klassieke oudheid en het christendom, hebben meegekregen. De eigen traditie is zo tot een vreemde cultuur geworden.

Enige jaren geleden laaide een debat over het literatuuronderwijs op. Men vreesde voor het vak Nederlands en daarmee voor het onderwijs in de vaderlandse letterkunde, als gevolg van de invoering van vier profielen. Er werd op de opiniepagina's een hevige discussie gevoerd over de mogelijke invoering van een verplichte literatuurlijst. Een drietal letterkundigen kwam met een concreet en uitgewerkt voorstel: een verplichte lijst met 21 boeken. Hiermee kon een representatief beeld van de verschillende opvattingen en stromingen uit het verleden worden gegeven. Maar alleen al het idee van zo'n vaststaande lijst was voor een Kamerlid begin jaren negentig aanleiding tot het stellen van vragen.

De openbare reacties op de voorgestelde lijst waren niet mals. Ik geef u een indruk. Zo'n voorgeschreven verzameling van Vlaamse en Nederlandse auteurs vergalt het leesplezier. Het was een behoudzuchtig voorstel. Een naïef streven. Het deed geen recht aan de multiculturele samenleving. Het deed geen recht aan de eigentijdse literatuur en... het was een belemmering voor de zelfontplooiing van het individu. Ook het Kamer-

[p. 124]

lid Aad Nuis leek een dergelijke mening toegedaan. Hij was er niet gerust op, zo bleek uit zijn vragen - want hij was het - aan de toenmalige staatssecretaris van Onderwijs Jacques Wallage. Nuis zag literatuur als ‘zelfgekozen werelden, waarden en waarheden’ en daarom vreesde hij voor de ‘verschralende werking’ van een literatuurlijst.

Ik verzet me tegen zulke relativistische opvattingen. Volgens de cultuurrelativisten kunnen we andere culturen niet kennen en er daarom ook niet over oordelen. De ene is niet beter dan de andere. Dat is naar mijn mening een misvatting. Het is heel wel mogelijk een gefundeerde mening over andere tijden en culturen te hebben, mits men zich daarin verdiept. Het onderscheid tussen Eline Vere en een doktersroman berust niet op toevallige, zelfgekozen waarden. En wat zelfontplooiing betreft, die is niet voldoende voor de ontwikkeling van het individu. We moeten het beste uit onszelf halen. We moeten eisen aan onszelf stellen. Zeker in het onderwijs.

Juist vanwege de toegenomen pluriformiteit is een algemeen kader van opvattingen en waarden nodig. Uit onderzoek blijkt dat kinderen op school tientallen verschillende moedertalen hebben. Moeten ze louter in zelfgekozen werelden leven? Onderwijs in de Nederlandse letterkunde kan, net als een vak als geschiedenis, een integrerende rol spelen. De literatuur is de spiegel van de ziel en de reflectie van de tijdgeest. Voor wie wil, zijn een gemeenschappelijke taal en oriëntatie onontbeerlijk.

Er is niet voor niets weer een ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. Aan verkokering kan nu een eind worden gemaakt. Wanneer staatssecretaris Nuis de waarschuwing van het scp serieus neemt, zal hij voorstaan dat op school meer tijd aan klassieke werken wordt besteed. Met zelfontplooiing komen wij er niet. Hernieuwde aandacht voor literatuuronderwijs is van groot belang. En misschien kan een verplichte literatuurlijst de noodzakelijke houvast bieden. Ik laat de samenstelling daarvan aan deskundigen over. Die kan van tijd tot tijd variëren. Al dient natuurlijk één schrijver erop te staan: Louis Couperus.

Zoals gezegd treft vooral de verbeeldingskracht waarmee Couperus mensen, hun tijd en de ideeën uit die tijd zo treffend kon weergeven. Zijn biograaf Van Booven vroeg hoe de schrijver

[p. 125]

dat toch voor elkaar kreeg, mensen van vlees en bloed op papier. Couperus - die in reïncarnatie geloofde - antwoordde: ‘Man, ik ben er toch bij geweest.’

Dat gevoel levert literatuur op, het gevoel erbij geweest te zijn. Daar leer je van en daar ligt het belang van de literatuur. We moeten de grote schrijvers en denkers in hun omgeving en hun tijdsgewricht begrijpen. Via het literaire bouwwerk kunnen we doordringen tot de bronnen van onze beschaving en cultuur. Het is aan de universiteiten en aan de scholen dat levend te houden. Opdat literaire kennis en vaardigheden niet slechts bij specialisten aanwezig zijn.

Het museum van Louis Couperus, dat vandaag wordt geopend, is het bewijs dat deze schrijver in ieder geval nog leeft.